Choroby cywilizacyjne – czym właściwie są?

Choroby cywilizacyjne stanowią narastający problem zdrowotny współczesnego świata, będąc bezpośrednią konsekwencją gwałtownego postępu technologicznego i zmian w stylu życia człowieka. Według danych Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), schorzenia te odpowiadają za około 80% przedwczesnych zgonów, co czyni je głównym zagrożeniem dla zdrowia publicznego w XXI wieku. Szczególnie niepokojący jest fakt, że choroby te coraz częściej dotykają nie tylko osób w podeszłym wieku, ale również dzieci i młodzież, co wskazuje na głębokie zakorzenienie problemu w współczesnym modelu życia. Postępująca urbanizacja, zanieczyszczenie środowiska, wszechobecny stres oraz brak równowagi między pracą a odpoczynkiem tworzą idealne warunki dla rozwoju tych schorzeń, które niepostrzeżenie stają się epidemią naszych czasów.

Czym są choroby cywilizacyjne?

Choroby cywilizacyjne to grupa schorzeń niezakaźnych, których występowanie jest ściśle powiązane z rozwojem cywilizacyjnym i zmianami w stylu życia społeczeństwa. Zgodnie z definicją WHO, są to przewlekłe stany chorobowe o charakterze globalnym, których częstość występowania rośnie wraz z postępem cywilizacyjnym i poziomem rozwoju danego kraju.

Kluczową cechą chorób cywilizacyjnych jest ich niezakaźny charakter – nie przenoszą się z człowieka na człowieka poprzez patogeny, jak wirusy czy bakterie. Zamiast tego, ich przyczyną są czynniki związane z naszym stylem życia, środowiskiem i nawykami. W przeciwieństwie do dawnych czasów, kiedy ludzkość zmagała się głównie z chorobami infekcyjnymi, dzisiaj śmiertelność w krajach rozwiniętych jest zdominowana przez schorzenia związane z naszym codziennym funkcjonowaniem.

W krajach wysokorozwiniętych choroby cywilizacyjne są odpowiedzialne za ponad 65% wszystkich zgonów, a w Polsce odsetek ten sięga nawet 93% przedwczesnych śmierci. Te statystyki jasno pokazują skalę problemu i potrzebę skutecznych działań profilaktycznych oraz edukacyjnych.

Przyczyny chorób cywilizacyjnych

Przyczyny chorób cywilizacyjnych można podzielić na dwie główne kategorie: bezpośrednie i pośrednie. Na niektóre z nich mamy wpływ, inne pozostają poza naszą kontrolą.

Przyczyny bezpośrednie:

1. Siedzący tryb życia – postęp technologiczny sprawił, że coraz więcej czasu spędzamy w pozycji siedzącej, zarówno w pracy, jak i w czasie wolnym. Praca biurowa, długie godziny przed komputerem i ograniczona aktywność fizyczna prowadzą do osłabienia układu mięśniowo-szkieletowego, problemów z krążeniem i nadwagi.
2. Niewłaściwa dieta – współczesna dieta jest bogata w wysoko przetworzoną żywność, tłuszcze nasycone, cukry proste i sól, a uboga w warzywa, owoce i pełnoziarniste produkty. Restauracje typu fast food, gotowe dania i przekąski stały się podstawą żywienia wielu osób, co przyczynia się do rozwoju otyłości, cukrzycy i chorób serca.
3. Przewlekły stres – szybkie tempo życia, presja zawodowa, nieustanna dostępność dzięki technologii i brak równowagi między życiem zawodowym a prywatnym prowadzą do chronicznego stresu, który negatywnie wpływa zarówno na zdrowie psychiczne, jak i fizyczne.
4. Używki i substancje psychoaktywne – palenie tytoniu, nadmierne spożycie alkoholu, a także coraz częstsze uzależnienia behawioralne (od internetu, gier, zakupów) wpływają destrukcyjnie na organizm i psychikę.

Przyczyny pośrednie:

1. Zanieczyszczenie środowiska – wzrost poziomu zanieczyszczeń powietrza, wody i gleby zwiększa ryzyko rozwoju chorób układu oddechowego, alergii, a także nowotworów. Smog w miastach, obecność metali ciężkich i substancji chemicznych w żywności, a także promieniowanie elektromagnetyczne są czynnikami, na które jesteśmy narażeni na co dzień.
2. Hałas – ciągła ekspozycja na hałas w miastach i miejscach pracy przyczynia się do rozwoju stresu, problemów ze snem i chorób układu krążenia.
3. Przeludnienie i urbanizacja – życie w zatłoczonych miastach, z ograniczonym dostępem do terenów zielonych, wpływa negatywnie na zdrowie psychiczne i zwiększa ryzyko chorób zakaźnych.
4. Promieniowanie – zarówno naturalne (UV), jak i sztuczne (urządzenia elektroniczne) może wpływać na zdrowie, zwiększając ryzyko nowotworów i zaburzeń hormonalnych.

Najczęstsze choroby cywilizacyjne

Spektrum chorób cywilizacyjnych jest szerokie i obejmuje schorzenia dotykające różnych układów organizmu. Oto najważniejsze grupy:

Choroby układu krążenia

Schorzenia sercowo-naczyniowe stanowią najczęstszą przyczynę zgonów na całym świecie. W Polsce odpowiadają za ponad 40% wszystkich przypadków śmiertelnych. Do najważniejszych należą:

• Nadciśnienie tętnicze – długotrwałe podwyższenie ciśnienia krwi uszkadza naczynia krwionośne i obciąża serce, prowadząc do jego niewydolności, udarów mózgu i chorób nerek.
• Miażdżyca – gromadzenie się złogów cholesterolowych w ścianach tętnic, co prowadzi do ich zwężenia i utrudnienia przepływu krwi. Jest główną przyczyną zawałów serca i udarów mózgu.
• Choroba niedokrwienna serca – obejmuje wszystkie stany niedokrwienia mięśnia sercowego, w tym dławicę piersiową i zawał serca. W ponad 98% przypadków jest spowodowana miażdżycą tętnic wieńcowych.
• Zaburzenia lipidowe – nieprawidłowe stężenia lipidów we krwi (wysoki poziom LDL, niski poziom HDL, wysokie stężenie trójglicerydów) zwiększają ryzyko miażdżycy i chorób serca.
• Arytmie – zaburzenia rytmu serca mogą prowadzić do poważnych komplikacji, włącznie z nagłym zatrzymaniem krążenia.

Choroby metaboliczne

Ta grupa chorób związana jest z zaburzeniami przemiany materii i nieprawidłowym funkcjonowaniem układu endokrynnego:

• Otyłość – nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej, szczególnie w okolicy brzucha (otyłość trzewna), jest czynnikiem ryzyka wielu chorób, w tym cukrzycy, nadciśnienia i nowotworów. W Polsce problem ten dotyczy około 25% dorosłych.
• Cukrzyca typu 2 – charakteryzuje się opornością tkanek na działanie insuliny i/lub upośledzonym wydzielaniem insuliny przez trzustkę. Prowadzi to do podwyższonego poziomu glukozy we krwi, co uszkadza naczynia krwionośne, nerki, oczy i układ nerwowy.
• Zespół metaboliczny – zespół zaburzeń obejmujący otyłość brzuszną, nadciśnienie, podwyższony poziom glukozy i trójglicerydów oraz obniżony poziom HDL. Zwiększa ryzyko cukrzycy i chorób serca.
• Insulinooporność – stan, w którym komórki organizmu stają się mniej wrażliwe na działanie insuliny, co prowadzi do podwyższenia poziomu glukozy we krwi i może rozwinąć się w cukrzycę typu 2.

Nowotwory

Choroby nowotworowe są drugą najczęstszą przyczyną zgonów w krajach rozwiniętych. Wśród nowotworów związanych z czynnikami cywilizacyjnymi wyróżnia się:

• Rak płuc – silnie powiązany z paleniem tytoniu i zanieczyszczeniem powietrza.
• Rak jelita grubego – związany z dietą bogatą w czerwone mięso, ubogą w błonnik, nadwagą i siedzącym trybem życia.
• Rak piersi – czynniki ryzyka obejmują otyłość, brak aktywności fizycznej, późne macierzyństwo i hormonalną terapię zastępczą.
• Rak prostaty – związany z wiekiem, dietą bogatą w tłuszcze zwierzęce i czynnikami genetycznymi.
• Rak trzustki – palenie tytoniu, otyłość i cukrzyca zwiększają ryzyko jego rozwoju.
• Rak żołądka – czynniki ryzyka obejmują zakażenie Helicobacter pylori, dietę bogatą w przetworzone mięso i sól oraz palenie tytoniu.

Choroby psychiczne

Zaburzenia psychiczne stanowią coraz większy problem zdrowia publicznego:

• Depresja – szacuje się, że dotyka ona około 350 milionów ludzi na całym świecie. Jest związana z przewlekłym stresem, izolacją społeczną, zaburzeniami snu i brakiem aktywności fizycznej.
• Zaburzenia lękowe – mogą manifestować się jako napady paniki, fobie, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne czy uogólnione zaburzenie lękowe. Są ściśle powiązane ze stresem cywilizacyjnym.
• Uzależnienia – od substancji psychoaktywnych (alkohol, narkotyki) i behawioralne (od internetu, zakupów, gier) są coraz bardziej powszechne w społeczeństwach rozwiniętych.
• Zaburzenia odżywiania – anoreksja, bulimia, kompulsywne objadanie się są związane z presją społeczną, stresem i zaburzoną samooceną.

Choroby układu oddechowego

Zanieczyszczenie powietrza i palenie tytoniu przyczyniają się do rozwoju przewlekłych chorób układu oddechowego:

• Przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP) – charakteryzuje się stopniowym ograniczeniem przepływu powietrza przez drogi oddechowe. Jest najczęściej spowodowana paleniem papierosów.
• Astma oskrzelowa – przewlekła choroba zapalna dróg oddechowych, której częstość występowania wzrasta w krajach uprzemysłowionych.
• Alergie oddechowe – w tym alergiczny nieżyt nosa i alergiczne zapalenie spojówek, związane z zanieczyszczeniem powietrza i zmianą stylu życia.

Inne choroby cywilizacyjne

• Alergie i nietolerancje pokarmowe – ich częstość wzrasta wraz ze zmianą diety i stylu życia.
• Osteoporoza – związana z brakiem aktywności fizycznej, nieodpowiednią dietą i starzeniem się społeczeństwa.
• Choroby autoimmunologiczne – takie jak choroba Hashimoto, łuszczyca czy reumatoidalne zapalenie stawów, których częstość występowania rośnie w krajach rozwiniętych.
• Choroby neurodegeneracyjne – choroba Alzheimera, Parkinsona, stwardnienie zanikowe boczne, których rozpowszechnienie wzrasta wraz z wydłużeniem życia.

Leczenie farmakologiczne chorób cywilizacyjnych

Leczenie farmakologiczne chorób cywilizacyjnych jest często niezbędne, choć zawsze powinno być uzupełnione zmianami stylu życia. Dla poszczególnych grup chorób stosuje się różne grupy leków:

Leki stosowane w chorobach układu krążenia:

• Inhibitory konwertazy angiotensyny (ACE-I) – jak ramipril, perindopril, lisinopril – stosowane w leczeniu nadciśnienia i niewydolności serca.
• Sartany (antagoniści receptora angiotensyny II) – telmisartan, losartan, walsartan – alternatywa dla ACE-I, szczególnie u pacjentów z działaniami niepożądanymi.
• Beta-blokery – metoprolol, bisoprolol, karwedilol – stosowane w nadciśnieniu, chorobie niedokrwiennej serca i arytmiach.
• Statyny – atorwastatyna, rosuwastatyna, simwastatyna – obniżają poziom cholesterolu LDL i zmniejszają ryzyko zawału serca.
• Leki przeciwpłytkowe – kwas acetylosalicylowy (aspiryna), klopidogrel – zapobiegają zakrzepom.
• Blokery kanału wapniowego – amlodypina, werapamil – stosowane w nadciśnieniu i chorobie niedokrwiennej serca.
• Diuretyki – hydrochlorotiazyd, indapamid, furosemid – obniżają ciśnienie tętnicze poprzez zwiększenie wydalania sodu i wody przez nerki.

Leki stosowane w cukrzycy typu 2:

• Metformina – lek pierwszego rzutu, który zmniejsza wątrobową produkcję glukozy i zwiększa wrażliwość tkanek na insulinę.
• Pochodne sulfonylomocznika – gliklazyd, glimepiryd – zwiększają wydzielanie insuliny przez trzustkę.
• Inhibitory DPP-4 – sitagliptyna, wildagliptyna – zwiększają poziom hormonów inkretynowych, które stymulują wydzielanie insuliny.
• Analogi GLP-1 – liraglutyd, semaglutyd – naśladują działanie naturalnego hormonu GLP-1, zwiększając wydzielanie insuliny i zmniejszając łaknienie.
• Inhibitory SGLT-2 – dapagliflozyna, empagliflozyna – zwiększają wydalanie glukozy z moczem, obniżając jej poziom we krwi i jednocześnie zmniejszając ryzyko powikłań sercowo-naczyniowych i nerkowych.
• Leki inkretynowe – dulaglutyd, semaglutyd – działają na układ inkretynowy, regulując wydzielanie insuliny i glukagonu.
• Insuliny – różne preparaty o krótkim, pośrednim i długim czasie działania, stosowane w zaawansowanej cukrzycy typu 2.

Leki stosowane w leczeniu otyłości:

• Orlistat – hamuje wchłanianie tłuszczów z przewodu pokarmowego.
• Liraglutyd – w większych dawkach stosowany jako lek na odchudzanie, zmniejsza apetyt i spowalnia opróżnianie żołądka.
• Naltrekson/bupropion – kombinacja leków wpływających na ośrodki głodu i sytości w mózgu.

Leki stosowane w leczeniu chorób psychicznych:

• Leki przeciwdepresyjne – selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) jak escitalopram, sertralina; inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI) jak wenlafaksyna, duloksetyna.
• Leki przeciwlękowe – benzodiazepiny (diazepam, alprazolam), buspiron, pregabalina.
• Leki stabilizujące nastrój – lit, walproiniany, lamotrygina – stosowane w chorobie afektywnej dwubiegunowej.
• Leki przeciwpsychotyczne – risperidon, olanzapina, kwetiapina – stosowane w schizofrenii i innych psychozach.

Profilaktyka chorób cywilizacyjnych

Profilaktyka jest kluczowym elementem w walce z chorobami cywilizacyjnymi. Wiele z tych schorzeń można całkowicie wyeliminować lub znacząco zmniejszyć ryzyko ich wystąpienia poprzez odpowiednie działania:

1. Zdrowa, zbilansowana dieta:

• Zwiększenie spożycia owoców, warzyw i produktów pełnoziarnistych
• Ograniczenie spożycia tłuszczów nasyconych, cukrów prostych i soli
• Regularne spożywanie posiłków
• Unikanie żywności wysoko przetworzonej
• Stosowanie diety śródziemnomorskiej lub diety DASH, które udowodniono zmniejszają ryzyko chorób serca

2. Regularna aktywność fizyczna:

• Minimum 150 minut umiarkowanej aktywności fizycznej tygodniowo
• Codzienne wykonywanie przynajmniej 10 000 kroków
• Ograniczenie czasu spędzanego w pozycji siedzącej
• Łączenie różnych form aktywności: aerobowej, siłowej i rozciągającej

3. Eliminacja używek:

• Całkowite zaprzestanie palenia tytoniu
• Ograniczenie spożycia alkoholu do bezpiecznych ilości (maksymalnie 100 g tygodniowo)
• Unikanie substancji psychoaktywnych

4. Zarządzanie stresem:

• Praktykowanie technik relaksacyjnych: medytacji, jogi, głębokiego oddychania
• Dbanie o odpowiednią ilość i jakość snu
• Równowaga między pracą a życiem osobistym
• Utrzymywanie relacji społecznych

5. Regularne badania profilaktyczne:

• Pomiar ciśnienia tętniczego
• Kontrola poziomu glukozy we krwi
• Badanie lipidogramu
• Badania obrazowe i endoskopowe zgodnie z zaleceniami lekarza
• Badania przesiewowe w kierunku nowotworów (mammografia, cytologia, kolonoskopia)

6. Dbanie o środowisko:

• Ograniczanie narażenia na zanieczyszczenia powietrza
• Stosowanie czystych źródeł energii
• Tworzenie terenów zielonych w miastach
• Właściwa gospodarka odpadami

7. Edukacja zdrowotna:

• Zwiększanie świadomości społeczeństwa na temat chorób cywilizacyjnych
• Programy profilaktyczne w szkołach i miejscach pracy
• Dostęp do rzetelnych informacji zdrowotnych

Bibliografia

1. Afshin, A., Sur, P. J., Fay, K. A., Cornaby, L., Ferrara, G., Salama, J. S., et al. (2019). Health effects of dietary risks in 195 countries, 1990-2017: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2017. The Lancet, 393(10184), 1958-1972. DOI: 10.1016/S0140-6736(19)30041-8 PMID: 30954305
2. World Health Organization. (2022). Noncommunicable diseases. WHO Fact Sheet. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/noncommunicable-diseases
3. GBD 2019 Diseases and Injuries Collaborators. (2020). Global burden of 369 diseases and injuries in 204 countries and territories, 1990-2019: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2019. The Lancet, 396(10258), 1204-1222. DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30925-9 PMID: 33069326
4. Saklayen, M. G. (2018). The Global Epidemic of the Metabolic Syndrome. Current Hypertension Reports, 20(2), 12. DOI: 10.1007/s11906-018-0812-z PMID: 29480368