Stewia – naturalny słodzik o właściwościach leczniczych i ogromnym potencjale zdrowotnym

Stewia rebaudiana to roślina, która zrewolucjonizowała podejście do słodzenia potraw i napojów, stając się nie tylko skuteczną alternatywą dla cukru, ale również cennym surowcem o właściwościach prozdrowotnych. Ten naturalny słodzik, będący 200-300 razy słodszy od tradycyjnego cukru, zyskuje coraz większą popularność nie tylko wśród osób dbających o linię czy chorych na cukrzycę, ale także wśród wszystkich, którzy świadomie wybierają zdrowsze zamienniki cukru. Szczególnie istotny jest fakt, że stewia nie tylko nie dostarcza kalorii, ale również wykazuje szereg właściwości wspierających organizm w walce z różnymi schorzeniami. W Polsce stewia została dopuszczona do użytku w 2011 roku i od tego czasu systematycznie zyskuje na popularności, stając się jednym z najchętniej wybieranych naturalnych słodzików.

Czym właściwie jest stewia i jak działa?

Stewia to bylina należąca do rodziny astrowatych, pochodząca z terenów Ameryki Południowej, gdzie od wieków była wykorzystywana przez rdzenną ludność nie tylko jako substancja słodząca, ale również jako tradycyjny lek. Roślina osiąga wysokość 40-80 cm, posiada charakterystyczne owalne liście oraz drobne, białe kwiaty. To właśnie w liściach stewii znajdują się najcenniejsze składniki odpowiedzialne za jej niezwykłe właściwości.

Mechanizm działania stewii jest fascynujący z naukowego punktu widzenia. Za jej słodki smak odpowiadają glikozydy stewiolowe, wśród których najważniejsze to stewiozyd oraz rebaudiozyd A. Co istotne, związki te nie są metabolizowane przez organizm człowieka w sposób typowy dla cukrów prostych – nie ulegają hydrolizie przez enzymy trawienne przewodu pokarmowego. Dopiero w jelicie grubym, pod wpływem mikroflory jelitowej (głównie bakterii z rodzaju Bacteroides sp.), dochodzi do ich rozkładu na stewiol i glukozę. Ta ostatnia jest wykorzystywana przez bakterie jelitowe i nie wchłania się do krwiobiegu, dzięki czemu stewia nie podnosi poziomu glukozy we krwi i nie dostarcza kalorii.

Bogactwo wartościowych składników

Liście stewii to prawdziwa skarbnica substancji bioaktywnych. W ich składzie znajdziemy nie tylko glikozydy stewiolowe odpowiedzialne za słodki smak, ale również szereg innych cennych związków. Suszone liście stewii zawierają:

• Węglowodany (50-60%)
• Białka (około 10%)
• Błonnik pokarmowy (18%)
• Tłuszcze (2-3%)

Dodatkowo stewia dostarcza wielu cennych witamin i minerałów, takich jak:

• Witaminy z grupy B
• Witamina C
• Kwas foliowy
• Wapń
• Potas
• Magnez
• Cynk
• Żelazo
• Selen
• Fosfor
• Mangan
• Chrom

Nie można również zapominać o zawartości przeciwutleniaczy, które chronią organizm przed stresem oksydacyjnym. Liście stewii są bogate w kwasy fenolowe (kwas cynamonowy, kumarowy, synapinowy), kwasy chlorogenowe, flawonoidy (kemferol, kwercetyna, luteolina, apigenina), które wykazują silne działanie antyoksydacyjne.

Właściwości lecznicze i zastosowanie w terapii

Działanie przeciwcukrzycowe i regulacja gospodarki węglowodanowej

Stewia wykazuje znaczące właściwości hipoglikemiczne, co czyni ją cennym wsparciem w terapii cukrzycy. Mechanizm jej działania jest wielokierunkowy i obejmuje:

• Hamowanie wchłaniania glukozy w jelitach przez stewiol
• Zwiększanie wrażliwości komórek na insulinę
• Ograniczenie syntezy glukozy (glukoneogenezy) przez stewiozyd i rebaudiozyd

Badania wykazały, że regularne spożywanie stewii może prowadzić do lepszej kontroli poziomu cukru we krwi, co jest niezwykle ważne dla osób z cukrzycą typu 2 oraz insulinoopornością. W przeciwieństwie do tradycyjnych słodzików, stewia nie tylko nie podnosi poziomu cukru we krwi, ale może nawet przyczyniać się do jego obniżenia.

Wsparcie układu sercowo-naczyniowego

Badania kliniczne potwierdzają korzystny wpływ stewii na układ krążenia. Regularne spożywanie stewii przyczynia się do:

• Normalizacji ciśnienia tętniczego krwi poprzez zmniejszenie całkowitego oporu obwodowego
• Zwiększenia diurezy i natriurezy, co prowadzi do spadku objętości osocza
• Wspomagania regulacji gospodarki sodowej organizmu

Co ważne, działanie hipotensyjne (obniżające ciśnienie) obserwowane jest tylko u osób z łagodnym lub umiarkowanym nadciśnieniem tętniczym, natomiast nie wpływa na ciśnienie krwi u osób zdrowych. Jest to szczególnie istotne dla osób zmagających się z nadciśnieniem, które szukają naturalnych metod wsparcia tradycyjnej terapii.

Działanie przeciwzapalne i immunomodulujące

Stewia wykazuje znaczące właściwości przeciwzapalne i wspierające układ odpornościowy. Zawarte w niej związki bioaktywne:

• Hamują procesy zapalne w organizmie
• Wzmacniają naturalną odporność
• Wykazują działanie immunostymulujące
• Działają przeciwbakteryjnie wobec wielu patogenów, w tym: Bacillus cereus, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella typhimurium
• Posiadają właściwości przeciwgrzybicze wobec takich grzybów jak: Penicillium chrysogenum, Alternaria solani, Aspergillus niger
• Hamują działanie rotawirusów odpowiedzialnych za zapalenia żołądkowo-jelitowe

Szczególnie interesujące są badania nad skutecznością ekstraktów stewii przeciwko krętkom Borrelia burgdorferi, odpowiedzialnym za boreliozę. Badania przeprowadzone na Uniwersytecie w New Haven (USA) wykazały, że ekstrakty alkoholowe ze stewii mogą zwalczać nie tylko aktywne formy bakterii, ale również ich formy przetrwalnikowe oraz biofilm, co czyni je potencjalnie bardziej skutecznymi niż antybiotyki stosowane w leczeniu boreliozy.

Właściwości dermatologiczne

Stewia znajduje również zastosowanie w pielęgnacji skóry, zwłaszcza skóry problematycznej. Wykazuje działanie:

• Oczyszczające i ściągające
• Regenerujące skórę
• Przeciwtrądzikowe
• Przyspieszające gojenie ran i oparzeń
• Dezynfekujące

Dzięki tym właściwościom stewia jest coraz częściej wykorzystywana jako składnik preparatów do pielęgnacji skóry trądzikowej oraz różnych dermatoz.

Profilaktyka próchnicy zębów

W odróżnieniu od cukru, stewia nie tylko nie sprzyja rozwojowi próchnicy, ale może wręcz działać protekcyjnie na zęby. Glikozydy stewiolowe nie są fermentowane przez bakterie jamy ustnej, więc nie przyczyniają się do produkcji kwasów odpowiedzialnych za demineralizację szkliwa. Badania wskazują, że ekstrakty ze stewii mogą hamować rozwój bakterii powodujących próchnicę i formowanie się płytki nazębnej.

Zastosowanie stewii w codziennym życiu

Stewia dostępna jest na rynku w różnych formach, co umożliwia jej szerokie zastosowanie zarówno w kuchni, jak i w kosmetyce:

Formy dostępne na rynku

• Suszone liście – całe lub rozdrobnione, zawierające 8-12% glikozydów stewiolowych
• Proszek z liści – 10-15 razy słodszy od cukru
• Ekstrakty – zawierające 40-95% glikozydów stewiolowych
• Stewiozydy – najczystsze ekstrakty z zawartością ponad 90% stewiozydu
• Preparaty płynne – roztwory wodne lub alkoholowe
• Tabletki – wygodne do słodzenia napojów

Zastosowanie kulinarne

Stewia jest niezwykle wszechstronna i może być stosowana do słodzenia różnorodnych produktów:

• Napojów (herbaty, kawy, soków)
• Wypieków i deserów
• Przetworów owocowych (dżemy, konfitury)
• Jogurtów i innych produktów mlecznych
• Sosów i marynat

Duża stabilność termiczna (do temperatury 200°C) oraz szeroki zakres pH (3-9), w którym stewia zachowuje swoje właściwości, sprawiają, że można ją z powodzeniem stosować zarówno w gotowaniu, jak i pieczeniu. Należy jednak pamiętać, że stewia ma specyficzny, nieco lukrecjowy posmak, który nie wszystkim odpowiada.

Zastosowanie w kosmetyce

Ze względu na swoje właściwości dermatologiczne, stewia jest wykorzystywana jako składnik wielu preparatów kosmetycznych:

• Maseczki do twarzy
• Kremy i balsamy
• Preparaty do skóry trądzikowej
• Toniki i płyny micelarne
• Pasty do zębów

Bezpieczeństwo stosowania i dawkowanie

Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności uznał stewię za bezpieczną do spożycia, ustalając maksymalną dzienną dawkę na poziomie 4 mg ekwiwalentu stewiolu na kilogram masy ciała. Oznacza to, że dla osoby ważącej 70 kg bezpieczna dzienna dawka wynosi około 280 mg ekstraktu stewii.

Przeprowadzone badania toksykologiczne nie dostarczyły dowodów świadczących o szkodliwym działaniu stewii przy stosowaniu w zalecanych dawkach. Glikozydy stewiolowe nie wykazują działania rakotwórczego, mutagennego ani nie wpływają negatywnie na rozrodczość.

Należy jednak pamiętać, że stewia zawiera niewielkie ilości składników antyodżywczych (kwas szczawiowy, garbniki), które spożywane w bardzo dużych ilościach mogłyby teoretycznie wpływać na wchłanianie wapnia i żelaza. W praktyce, ze względu na niewielkie ilości stewii potrzebne do słodzenia, ryzyko to jest minimalne.

Stewia a inne słodziki – co wybrać?

Wiele osób zastanawia się, który z naturalnych słodzików wybrać. Porównanie stewii z popularnym ksylitolem pokazuje pewne różnice:

• Stewia jest bezkaloryczna, podczas gdy ksylitol dostarcza 240 kcal na 100 g
• Ksylitol może działać przeczyszczająco, stewia nie wykazuje takiego działania
• Ksylitol nie jest zalecany dla dzieci poniżej 3 roku życia, stewia nie ma takich ograniczeń
• Obie substancje wykazują właściwości przeciwpróchnicze
• Stewia ma niższy indeks glikemiczny (zerowy) niż ksylitol (7-13)

W porównaniu do sztucznych słodzików, takich jak aspartam czy acesulfam K, stewia ma tę przewagę, że jest substancją naturalną i wykazuje dodatkowo właściwości prozdrowotne, podczas gdy sztuczne słodziki są obojętne lub mogą wywoływać niepożądane reakcje organizmu.

Potencjalne interakcje i środki ostrożności

Choć stewia jest uznawana za bezpieczną, niektóre osoby powinny zachować ostrożność przy jej stosowaniu:

• Osoby przyjmujące leki na nadciśnienie – stewia może nasilać ich działanie
• Diabetycy przyjmujący insulinę lub doustne leki przeciwcukrzycowe – zaleca się monitorowanie poziomu cukru we krwi
• Osoby z alergią na rośliny z rodziny astrowatych – istnieje teoretyczne ryzyko reakcji krzyżowych

Stewia może wchodzić w interakcje z niektórymi lekami, takimi jak:

• Leki przeciwgrzybicze
• Leki przeciwzapalne
• Antybiotyki
• Leki stosowane w terapii nadciśnienia
• Leki obniżające poziom cholesterolu
• Diuretyki

Osoby przyjmujące te leki powinny skonsultować stosowanie stewii z lekarzem.

Najnowsze badania i kontrowersje

Warto zauważyć, że mimo ogólnie pozytywnej oceny stewii przez społeczność naukową, pojawiają się również badania sugerujące potencjalne problemy. Naukowcy z Uniwersytetu Ben Guriona w Izraelu wykazali, że zarówno ziołowy suplement stewii, jak i oczyszczony ekstrakt mogą mieć „hamujący wpływ na komunikację bakteryjną w jelitach”. Może to teoretycznie prowadzić do zaburzeń mikroflory jelitowej, takich jak wzdęcia, biegunka czy zaparcia.

Nie należy jednak wyciągać pochopnych wniosków, ponieważ badania te są wstępne i wymagają potwierdzenia w szerszych analizach. Ponadto, wpływ ten może zależeć od dawki, indywidualnych predyspozycji oraz składu mikroflory jelitowej. Warto zachować umiar w stosowaniu stewii, podobnie jak w przypadku każdego innego składnika diety.

Bibliografia

1. Lemus-Mondaca R, Vega-Gálvez A, Zura-Bravo L, Ah-Hen K. Stevia rebaudiana Bertoni, source of a high-potency natural sweetener: A comprehensive review on the biochemical, nutritional and functional aspects. Food Chemistry. 2012;132(3):1121-1132. DOI: 10.1016/j.foodchem.2011.11.140 PMID: 29243591
2. Chatsudthipong V, Muanprasat C. Stevioside and related compounds: Therapeutic benefits beyond sweetness. Pharmacology & Therapeutics. 2009;121(1):41-54. DOI: 10.1016/j.pharmthera.2008.09.007 PMID: 19000919
3. Anton SD, Martin CK, Han H, Coulon S, Cefalu WT, Geiselman P, Williamson DA. Effects of stevia, aspartame, and sucrose on food intake, satiety, and postprandial glucose and insulin levels. Appetite. 2010;55(1):37-43. DOI: 10.1016/j.appet.2010.03.009 PMID: 20303371
4. Theophilus PA, Victoria MJ, Socarras KM, Filush KR, Gupta K, Luecke DF, Sapi E. Effectiveness of Stevia rebaudiana whole leaf extract against the various morphological forms of Borrelia burgdorferi in vitro. European Journal of Microbiology and Immunology. 2015;5(4):268-280. DOI: 10.1556/1886.2015.00031 PMID: 26716015