Niestrawność (dyspepsja) – kompleksowy przewodnik o przyczynach, objawach i leczeniu

Niestrawność dotyka nawet 30% społeczeństwa, stanowiąc jeden z najczęstszych problemów układu pokarmowego. Dla wielu osób oznacza to nie tylko okresowy dyskomfort, ale poważne utrudnienie w codziennym funkcjonowaniu – od problemów ze snem, przez trudności w pracy, po ograniczenia w aktywności fizycznej. Choć większość z nas doświadczyła przynajmniej raz epizodu niestrawności, istnieje spora grupa pacjentów, którzy zmagają się z nią przewlekle. W tym kompleksowym przewodniku przyjrzymy się dokładnie temu, czym jest niestrawność, jakie są jej przyczyny i objawy oraz jak sobie z nią skutecznie radzić.

Czym jest niestrawność?

Niestrawność, określana medycznie jako dyspepsja (z greckiego „złe trawienie”), to zespół objawów zlokalizowanych w górnej części brzucha, w okolicy splotu słonecznego. Podstawowym objawem jest uczucie dyskomfortu lub bólu w nadbrzuszu środkowym, któremu często towarzyszą dodatkowe dolegliwości. Aby mówić o niestrawności w znaczeniu medycznym, objawy powinny utrzymywać się przez co najmniej 4 tygodnie, choć ich nasilenie może być zmienne.

Za niestrawność uznajemy wystąpienie więcej niż jednego z charakterystycznych objawów, takich jak uczucie pieczenia lub bólu w nadbrzuszu, nudności, uczucie pełności po posiłku czy wczesnej sytości. W zależności od rodzaju i nasilenia objawów, niestrawność może znacząco wpływać na komfort i jakość życia pacjenta.

Rodzaje niestrawności

W medycynie wyróżniamy dwa podstawowe typy niestrawności: organiczną i czynnościową. Każda z nich ma odmienne podłoże i wymaga innego podejścia terapeutycznego.

Niestrawność organiczna

Niestrawność organiczna jest bezpośrednio związana z konkretnymi chorobami układu pokarmowego. Najczęściej występuje u osób po 45. roku życia i może być spowodowana przez:

• Chorobę wrzodową żołądka lub dwunastnicy
• Chorobę refluksową przełyku (GERD)
• Przewlekłe zapalenie żołądka
• Stany zapalne trzustki lub dróg żółciowych
• Nowotwory układu pokarmowego, szczególnie żołądka lub przełyku
• Zakażenie bakterią Helicobacter pylori

Warto podkreślić, że niestrawność organiczna może być również skutkiem działania niepożądanego niektórych leków, szczególnie niesteroidowych leków przeciwzapalnych, preparatów żelaza i potasu czy antybiotyków.

Niestrawność czynnościowa

Niestrawność czynnościowa, występująca częściej u młodszych osób, nie ma jednoznacznej przyczyny chorobowej. Szacuje się, że około 60% przypadków niestrawności to właśnie dyspepsja czynnościowa. Może być wywołana przez:

• Nadwrażliwość trzewną
• Zaburzenia motoryki przewodu pokarmowego
• Stres i czynniki psychologiczne
• Nieprawidłowe nawyki żywieniowe
• Niektóre leki (szczególnie przeciwreumatyczne, antybiotyki, preparaty żelaza)
• Nadużywanie alkoholu lub nikotyny

W dyspepsji czynnościowej wyróżnia się dwie główne kategorie zaburzeń: zespół bólu w nadbrzuszu oraz zespół zaburzeń poposiłkowych, gdy głównym objawem jest uczucie pełności i wczesnej sytości.

Objawy niestrawności

Spektrum objawów niestrawności jest szerokie i może znacząco wpływać na jakość życia pacjenta. Do najczęstszych objawów należą:

Dolegliwości w nadbrzuszu

• Uczucie pełności po posiłku – nawet po zjedzeniu niewielkiej porcji pacjent czuje się przejedzony
• Wczesne uczucie sytości – pacjent nie jest w stanie dokończyć normalnego posiłku
• Ból lub pieczenie w nadbrzuszu o różnym charakterze i natężeniu
• Uczucie rozpierania w nadbrzuszu

Objawy ze strony przewodu pokarmowego

• Wzdęcia i gazy
• Odbijanie z nieprzyjemnym posmakiem
• Zgaga i cofanie się treści żołądkowej
• Nudności, czasem wymioty
• Zaburzenia rytmu wypróżnień (biegunki lub zaparcia)

Objawy ogólne

• Osłabienie
• Brak apetytu
• Nieświeży oddech
• Uczucie „przelewania” w brzuchu

Warto zaznaczyć, że nasilenie objawów może być bardzo różne – od łagodnych dolegliwości po dokuczliwe problemy znacząco wpływające na codzienne funkcjonowanie. Szczególnie niepokojące są tzw. objawy alarmowe, które mogą wskazywać na poważniejsze schorzenie i wymagają pilnej konsultacji lekarskiej. Zaliczamy do nich:

• Gwałtowną utratę masy ciała
• Krwawienie z przewodu pokarmowego
• Trudności w połykaniu
• Nocne bóle brzucha
• Uporczywe wymioty
• Wyczuwalny guz w nadbrzuszu

Diagnostyka

Rozpoznanie przyczyny niestrawności wymaga często kompleksowej diagnostyki, szczególnie u osób po 45. roku życia lub gdy występują objawy alarmowe. Podstawowa diagnostyka obejmuje:

Wywiad lekarski

Dokładny wywiad lekarski jest kluczowym elementem pozwalającym ukierunkować dalsze badania. Lekarz zapyta o charakter objawów, ich nasilenie, związek z posiłkami, stosowane leki oraz współistniejące choroby.

Badanie endoskopowe

Gastroskopia pozwala ocenić stan przełyku, żołądka i dwunastnicy. Umożliwia także pobranie wycinków do badania histopatologicznego oraz wykonanie testu na obecność Helicobacter pylori.

Badania obrazowe

USG jamy brzusznej umożliwia ocenę narządów jamy brzusznej, w tym wątroby, trzustki i dróg żółciowych. W niektórych przypadkach może być konieczne wykonanie tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego.

Badania laboratoryjne

Podstawowe badania krwi pozwalają ocenić stan ogólny pacjenta oraz wykluczyć inne choroby mogące dawać podobne objawy. Warto wykonać:

• Morfologię krwi
• Badania biochemiczne oceniające funkcję wątroby i trzustki
• Badania na obecność Helicobacter pylori (test oddechowy, test kału, badanie krwi)
• Badania hormonalne (w przypadku podejrzenia zaburzeń hormonalnych)

Leczenie niestrawności

Strategia leczenia niestrawności zależy od jej przyczyny, nasilenia objawów oraz współistniejących chorób. Kompleksowe podejście obejmuje farmakoterapię, modyfikację diety i stylu życia.

Farmakoterapia

Współczesna medycyna oferuje szeroki wachlarz leków skutecznie łagodzących objawy niestrawności. Terapia farmakologiczna jest dobierana indywidualnie w zależności od przyczyny i nasilenia objawów.

Inhibitory pompy protonowej (IPP)

Stanowią podstawę leczenia, szczególnie gdy niestrawności towarzyszy nadmierne wydzielanie kwasu żołądkowego. Do najczęściej stosowanych należą:

• Omeprazol
• Pantoprazol
• Esomeprazol
• Lanzoprazol
• Rabeprazol

Leki te skutecznie hamują wydzielanie kwasu solnego, przynosząc ulgę w dolegliwościach. W przypadkach przewlekłych szczególnie korzystny może okazać się rabeprazol, charakteryzujący się szybkim początkiem działania.

Leki przeciwhistaminowe blokujące receptor H2

Również znajdują zastosowanie w terapii niestrawności. Famotydyna czy nizatydyna zmniejszają wydzielanie kwasu żołądkowego poprzez inny mechanizm niż IPP, mogą być stosowane zamiennie lub w połączeniu z nimi w przypadkach opornych na monoterapię.

Prokinetyki

Poprawiające motorykę przewodu pokarmowego, są szczególnie pomocne przy uczuciu wczesnej sytości i pełności poposiłkowej. Metoklopramid, itopryd czy domperidon przyspieszają opróżnianie żołądka i poprawiają koordynację pracy przewodu pokarmowego.

Leki rozkurczowe

W przypadku dolegliwości związanych ze skurczem mięśni gładkich przewodu pokarmowego stosuje się leki rozkurczowe. Drotaweryna, papaweryna czy hioscyna skutecznie łagodzą ból spastyczny i dyskomfort w nadbrzuszu. Szczególnie korzystne działanie wykazuje alweryna, zwłaszcza w połączeniu z symetykonem, który dodatkowo zmniejsza wzdęcia.

Leki przeciwbakteryjne

Gdy niestrawność jest wywołana infekcją Helicobacter pylori, niezbędna jest eradykacja bakterii. Stosuje się wówczas terapię złożoną z IPP oraz dwóch antybiotyków (najczęściej amoksycylina, klarytromycyna lub metronidazol) przez okres 10-14 dni. W przypadkach opornych może być konieczne zastosowanie terapii poczwórnej z dodatkiem bizmutu.

Leki zobojętniające kwas solny

Zawierające wodorotlenek glinu, magnezu czy węglan wapnia mogą przynieść szybką, doraźną ulgę, szczególnie przy epizodycznej niestrawności. Nie są jednak zalecane do długotrwałego stosowania ze względu na możliwe interakcje z innymi lekami i ryzyko zaburzeń elektrolitowych.

Leki przeciwdepresyjne i przeciwlękowe

W przypadkach, gdy niestrawności towarzyszy komponenta lękowa lub depresyjna, pomocne mogą okazać się niewielkie dawki leków przeciwdepresyjnych, szczególnie z grupy trójcyklicznych (amitryptylina) lub selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI). Leki te mogą wpływać korzystnie nie tylko na aspekt psychologiczny dolegliwości, ale także bezpośrednio na funkcje przewodu pokarmowego poprzez modulację osi mózgowo-jelitowej.

Modyfikacja diety i stylu życia

Modyfikacja diety i stylu życia odgrywa kluczową rolę w leczeniu niestrawności, szczególnie w przypadku dyspepsji czynnościowej. Odpowiednie nawyki mogą znacząco zmniejszyć nasilenie objawów i poprawić jakość życia pacjenta.

Zalecenia dietetyczne:

• Regularne spożywanie 4-5 mniejszych posiłków dziennie zamiast 2-3 obfitych
• Unikanie pokarmów tłustych, smażonych i ciężkostrawnych
• Ograniczenie produktów wzdymających (kapusta, cebula, czosnek, rośliny strączkowe)
• Spożywanie ostatniego posiłku minimum 3 godziny przed snem
• Ograniczenie kawy, alkoholu i napojów gazowanych
• Rezygnacja z palenia tytoniu

Zmiana stylu życia:

• Redukcja stresu poprzez techniki relaksacyjne, medytację lub jogę
• Regularna aktywność fizyczna dostosowana do możliwości i preferencji pacjenta
• Zapewnienie odpowiedniej ilości snu i odpoczynku
• Unikanie pośpiechu podczas spożywania posiłków, dokładne przeżuwanie pokarmów
• Utrzymanie prawidłowej masy ciała

Leczenie przyczynowe

W przypadku niestrawności organicznej kluczowe jest leczenie choroby podstawowej, która wywołuje objawy. Może to obejmować:

• Eradykację Helicobacter pylori
• Leczenie choroby refluksowej przełyku
• Leczenie choroby wrzodowej
• Odstawienie leków wywołujących objawy niestrawności

Naturalne metody wspomagające leczenie

Współczesna medycyna coraz częściej dostrzega znaczenie holistycznego podejścia do leczenia niestrawności, wykraczającego poza samą farmakoterapię. Naturalne metody mogą stanowić cenne uzupełnienie standardowego leczenia.

Zioła i suplementy

Wiele ziół wykazuje korzystne działanie w łagodzeniu objawów niestrawności:

• Mięta pieprzowa – działa rozkurczowo i łagodzi wzdęcia
• Rumianek – ma właściwości przeciwzapalne i uspokajające
• Koper włoski – zmniejsza wzdęcia i wspomaga trawienie
• Imbir – łagodzi nudności i poprawia motorykę przewodu pokarmowego
• Karczoch – wspiera funkcje wątroby i wydzielanie żółci
• Kminek – działa wiatropędnie i ułatwia trawienie

Probiotyki

Suplementacja probiotykami może przywrócić równowagę mikrobioty jelitowej i poprawić trawienie. Szczególnie korzystne działanie wykazują szczepy Lactobacillus i Bifidobacterium.

Techniki relaksacyjne

Stres może znacząco nasilać objawy niestrawności, dlatego warto włączyć do codziennej rutyny techniki redukujące napięcie:

• Głębokie oddychanie przeponowe
• Progresywna relaksacja mięśni
• Medytacja uważności
• Joga

Profilaktyka i zapobieganie zaostrzeniom

Zapobieganie nawrotom niestrawności wymaga konsekwentnego przestrzegania zaleceń lekarskich oraz wdrożenia odpowiednich nawyków:

• Systematyczne przyjmowanie zaleconych leków
• Przestrzeganie zasad diety lekkostrawnej
• Regularne posiłki o stałych porach
• Unikanie znanych czynników wyzwalających objawy
• Zarządzanie stresem i dbanie o zdrowie psychiczne
• Kontrolne wizyty lekarskie
• Aktywność fizyczna dostosowana do możliwości

Niestrawność u kobiet w ciąży

Kobiety ciężarne często doświadczają objawów niestrawności, co jest związane ze zmianami hormonalnymi oraz mechanicznym uciskiem rosnącej macicy na narządy jamy brzusznej. Leczenie w tym przypadku wymaga szczególnej ostrożności ze względu na bezpieczeństwo płodu.

Zalecenia dla kobiet ciężarnych z objawami niestrawności:

• Spożywanie 5-6 małych posiłków dziennie
• Unikanie potraw ciężkostrawnych i pikantnych
• Odpoczynek po posiłku, ale nie w pozycji leżącej
• Picie naparu z imbiru lub rumianku (po konsultacji z lekarzem)
• W razie konieczności stosowanie leków bezpiecznych w ciąży, wyłącznie po konsultacji z lekarzem

Bibliografia

1. Talley NJ, Ford AC. Functional Dyspepsia. N Engl J Med. 2015;373(19):1853-1863. doi:10.1056/NEJMra1501505
2. Stanghellini V, Chan FKL, Hasler WL, et al. Gastroduodenal Disorders. Gastroenterology. 2016;150(6):1380-1392. doi:10.1053/j.gastro.2016.02.011
3. Drossman DA, Hasler WL. Rome IV-Functional GI Disorders: Disorders of Gut-Brain Interaction. Gastroenterology. 2016;150(6):1257-1261. doi:10.1053/j.gastro.2016.03.035
4. Moayyedi P, Lacy BE, Andrews CN, et al. ACG and CAG Clinical Guideline: Management of Dyspepsia. Am J Gastroenterol. 2017;112(7):988-1013. doi:10.1038/ajg.2017.154
5. Malfertheiner P, Megraud F, O’Morain CA, et al. Management of Helicobacter pylori infection-the Maastricht V/Florence Consensus Report. Gut. 2017;66(1):6-30. doi:10.1136/gutjnl-2016-312288
6. Sugano K, Tack J, Kuipers EJ, et al. Kyoto global consensus report on Helicobacter pylori gastritis. Gut. 2015;64(9):1353-1367. doi:10.1136/gutjnl-2015-309252
7. Ford AC, Mahadeva S, Carbone MF, et al. Functional dyspepsia. Lancet. 2020;396(10263):1689-1702. doi:10.1016/S0140-6736(20)30469-4
8. Wauters L, Talley NJ, Walker MM, et al. Novel concepts in the pathophysiology and treatment of functional dyspepsia. Gut. 2020;69(3):591-600. doi:10.1136/gutjnl-2019-318536
9. Black CJ, Houghton LA, Ford AC. Insights into the evaluation and management of dyspepsia: recent developments and new guidelines. Therap Adv Gastroenterol. 2019;12:1756284819853334. doi:10.1177/1756284819853334
10. Mahadeva S, Goh KL. Epidemiology of functional dyspepsia: A global perspective. World J Gastroenterol. 2006;12(17):2661-2666. doi:10.3748/wjg.v12.i17.2661