Czym są retinoidy i jak działają?

Retinoidy, będące pochodnymi witaminy A, należą do jednych z najbardziej przebadanych i skutecznych substancji w dziedzinie dermatologii i kosmetologii. Ta wszechstronna grupa związków zyskała ogromną popularność zarówno wśród specjalistów, jak i konsumentów, dzięki swoim wyjątkowym właściwościom przeciwstarzeniowym i przeciwtrądzikowym. Ich zdolność do regulowania procesów komórkowych, stymulowania produkcji kolagenu, normalizacji złuszczania naskórka oraz redukcji stanów zapalnych czyni je niezastąpionymi w pielęgnacji skóry oraz leczeniu różnorodnych schorzeń dermatologicznych. Retinoidy są uznawane za jedne z najbardziej efektywnych substancji redukujących zmarszczki, rozjaśniających przebarwienia oraz pomagających w leczeniu uporczywych problemów skórnych, takich jak trądzik i łuszczyca.

Czym są retinoidy i jak działają?

Retinoidy stanowią szeroką grupę związków chemicznych, które wykazują aktywność biologiczną podobną do witaminy A (retinolu). Są to zarówno naturalne, jak i syntetyczne substancje, które oddziałują na specyficzne receptory jądrowe w komórkach organizmu. Dzięki zdolności rozpuszczania się w tłuszczach, retinoidy z łatwością przenikają przez warstwę rogową naskórka i docierają do głębszych partii skóry, gdzie wywierają swoje działanie biologiczne.

Mechanizm działania retinoidów jest złożony i obejmuje wiele procesów komórkowych. Po przeniknięciu do komórki, retinoidy łączą się z receptorami jądrowymi (RAR – receptory dla kwasu retinowego i RXR – receptory retinoidowe X), co prowadzi do regulacji ekspresji genów odpowiedzialnych za proliferację i różnicowanie komórek. W rezultacie dochodzi do:

• Przyspieszenia odnowy komórkowej naskórka, co powoduje szybsze złuszczanie martwych komórek i ich zastępowanie nowymi, zdrowszymi
• Stymulacji produkcji kolagenu i elastyny przez fibroblasty w skórze właściwej, co poprawia jędrność i elastyczność skóry
• Normalizacji procesu rogowacenia mieszków włosowych i gruczołów łojowych, co zapobiega ich zatykaniu i powstawaniu zaskórników
• Regulacji wydzielania sebum, co jest szczególnie korzystne w leczeniu trądziku
• Działania przeciwzapalnego i immunomodulującego
• Hamowania aktywności enzymów rozkładających kolagen i elastynę
• Hamowania transportu melaniny do komórek naskórka, co pomaga w redukcji przebarwień
• Zwiększenia nawilżenia skóry poprzez stymulację produkcji kwasu hialuronowego

Efekty działania retinoidów nie są natychmiastowe – pierwsze zauważalne zmiany pojawiają się zazwyczaj po kilku tygodniach regularnego stosowania, a pełne rezultaty widoczne są dopiero po kilku miesiącach terapii. Wymaga to cierpliwości i konsekwencji w stosowaniu tych substancji.

Rodzaje retinoidów

Ze względu na różnice w strukturze chemicznej i mechanizmie działania, retinoidy można podzielić na kilka generacji:

Retinoidy I generacji (naturalne)

To grupa naturalnych pochodnych witaminy A, o nieselektywnym działaniu na receptory retinoidowe. Należą do nich:

• Retinol – właściwa witamina A, najczęściej stosowana w kosmetykach dostępnych bez recepty. Po aplikacji na skórę, retinol musi przejść dwie przemiany, aby przekształcić się w aktywną biologicznie formę – kwas retinowy.
• Retinal (retinaldehyd) – forma pośrednia między retinolem a kwasem retinowym. Retinal wymaga tylko jednej przemiany, aby przekształcić się w kwas retinowy, co czyni go bardziej efektywnym od retinolu, przy jednoczesnym zachowaniu dobrej tolerancji przez skórę. Dodatkowo wykazuje właściwości antybakteryjne.
• Tretynoina (kwas all-trans retinowy) – aktywna biologicznie forma witaminy A, która bezpośrednio oddziałuje na receptory jądrowe. Ze względu na silne działanie, tretynoina dostępna jest wyłącznie na receptę i stosowana w leczeniu ciężkich postaci trądziku oraz w terapiach przeciwstarzeniowych.
• Izotretynoina (kwas 13-cis retinowy) – izomer tretynoiny, uważany za najskuteczniejszy retinoid w leczeniu ciężkich postaci trądziku, opornych na inne metody terapii. Jest dostępny zarówno w formie doustnej, jak i miejscowej, wyłącznie na receptę.
• Alitretynoina – retinoid o unikalnym mechanizmie działania, skuteczny w leczeniu przewlekłego wyprysku rąk.

Retinoidy II generacji (monoaromatyczne)

To syntetyczne analogi witaminy A, które posiadają jeden pierścień aromatyczny w swojej strukturze. Do tej grupy należą:

• Etretynat – obecnie rzadko stosowany ze względu na długi okres półtrwania i ryzyko teratogenności.
• Acytretyna – aktywny metabolit etretynatu, stosowany głównie w leczeniu łuszczycy ze względu na zdolność normalizacji proliferacji keratynocytów.
• Motretynid – stosowany w leczeniu łuszczycy i zaburzeń rogowacenia.

Retinoidy III generacji (poliaromatyczne)

To syntetyczne retinoidy o selektywnym działaniu na określone podtypy receptorów retinoidowych, co zwiększa ich efektywność w określonych wskazaniach przy jednoczesnym zmniejszeniu efektów ubocznych. Należą do nich:

• Adapalen – selektywnie aktywuje receptory RAR-β i RAR-γ, wykazując silne działanie przeciwzapalne i przeciwtrądzikowe. Jest lepiej tolerowany niż tretynoina.
• Tazaroten – prolek przekształcany w skórze do kwasu tazarotenowego, który selektywnie wiąże się z receptorami RAR-β i RAR-γ. Stosowany w leczeniu łuszczycy plackowatej i trądziku.
• Beksaroten – selektywnie aktywuje receptory RXR, stosowany głównie w leczeniu chłoniaka skóry.

Retinoidy IV generacji (najnowsze)

To stosunkowo nowe związki, obecnie poddawane intensywnym badaniom klinicznym:

• Trifaroten – wysoce selektywny agonista receptora RAR-γ, wykazujący działanie przeciwtrądzikowe przy minimalnych działaniach niepożądanych.
• Seletinoid G – selektywnie oddziałuje na określone receptory retinoidowe, co pozwala na uzyskanie pożądanych efektów terapeutycznych przy ograniczeniu działań niepożądanych.

Zastosowanie retinoidów w dermatologii

Retinoidy znalazły szerokie zastosowanie w leczeniu wielu schorzeń dermatologicznych, dzięki swoim właściwościom regulującym procesy komórkowe i przeciwzapalnym.

Leczenie trądziku

Trądzik pospolity (acne vulgaris) to jedna z najczęstszych chorób skóry, dotykająca około 80% populacji nastolatków i młodych dorosłych. Charakteryzuje się powstawaniem zaskórników, grudek, krost, a w cięższych przypadkach również torbieli i blizn. W patogenezie trądziku kluczową rolę odgrywa nadmierne wydzielanie łoju, zaburzenia rogowacenia ujść gruczołów łojowych, kolonizacja bakteryjna (głównie przez Cutibacterium acnes) oraz stan zapalny.

Retinoidy skutecznie wpływają na wszystkie czynniki patogenetyczne trądziku:

• Normalizują proces keratynizacji mieszków włosowych, zapobiegając tworzeniu zaskórników
• Zmniejszają produkcję łoju
• Ograniczają kolonizację bakteryjną
• Działają przeciwzapalnie

W leczeniu trądziku stosuje się zarówno retinoidy miejscowe (tretynoina, adapalen, tazaroten), jak i doustne (izotretynoina). Terapia miejscowa jest podstawą leczenia łagodnych i umiarkowanych postaci trądziku, natomiast izotretynoina doustna stanowi złoty standard w leczeniu ciężkich postaci trądziku, opornych na inne metody terapii.

Standardowy kurs leczenia izotretynoiną trwa od 16 do 24 tygodni, a u większości pacjentów przynosi długotrwałą remisję objawów. Izotretynoina wykazuje również skuteczność w leczeniu trądziku różowatego, rozstępów skórnych, a także niektórych nowotworów skóry.

Leczenie łuszczycy

Łuszczyca jest przewlekłą chorobą zapalną skóry, charakteryzującą się nadmierną proliferacją keratynocytów, co prowadzi do powstawania grubych, czerwonych blaszek pokrytych srebrzystymi łuskami. Retinoidy odgrywają istotną rolę w leczeniu łuszczycy dzięki zdolności normalizacji proliferacji i różnicowania keratynocytów.

W terapii łuszczycy najczęściej stosuje się acytretynę (doustnie) oraz tazaroten (miejscowo). Leczenie retinoidami często łączy się z innymi metodami, takimi jak fototerapia UVB, PUVA (psoralen + UVA) czy miejscowe stosowanie analogów witaminy D3.

Zaburzenia rogowacenia

Retinoidy są skuteczne w leczeniu różnych genodermatoz związanych z zaburzeniami rogowacenia, takich jak:

• Rybia łuska (ichtyoza)
• Choroba Dariera
• Choroba Haileya-Haileya
• Rogowiec dłoni i stóp

W tych przypadkach stosuje się zarówno retinoidy miejscowe, jak i doustne, w zależności od nasilenia objawów i odpowiedzi na leczenie.

Inne wskazania dermatologiczne

Retinoidy znalazły zastosowanie w leczeniu wielu innych schorzeń skóry, w tym:

• Liszaj płaski
• Toczeń rumieniowaty
• Choroby wirusowe (np. brodawki płaskie, mięczak zakaźny)
• Stany przednowotworowe i nowotwory skóry (np. rogowacenie słoneczne, rak kolczastokomórkowy)
• Skóra pergaminowa i barwnikowa
• Łupież czerwony mieszkowy

Zastosowanie retinoidów w kosmetologii

Poza zastosowaniem medycznym, retinoidy są szeroko wykorzystywane w kosmetologii i pielęgnacji skóry, głównie ze względu na ich właściwości przeciwstarzeniowe.

Działanie przeciwstarzeniowe

Retinoidy są uznawane za jedne z najbardziej skutecznych substancji przeciwstarzeniowych, dostępnych zarówno w preparatach dermatologicznych, jak i kosmetykach:

• Zmniejszają drobne i głębsze zmarszczki poprzez stymulację produkcji kolagenu i elastyny
• Poprawiają teksturę skóry, czyniąc ją gładszą i bardziej jednolitą
• Rozjaśniają przebarwienia posłoneczne i pozapalne
• Zmniejszają widoczność porów
• Poprawiają jędrność i elastyczność skóry
• Wyrównują koloryt cery

W kosmetykach przeciwstarzeniowych najczęściej stosuje się retinol i retinal, które cechują się dobrą tolerancją i skutecznością. Osoby z bardziej zaawansowanymi oznakami starzenia mogą korzystać z preparatów zawierających tretynoina, przepisywanych przez dermatologów.

Pielęgnacja skóry trądzikowej

Retinoidy są nieodzownym elementem pielęgnacji skóry trądzikowej i skłonnej do zaskórników. Kosmetyki zawierające retinol lub adapalen pomagają:

• Zapobiegać powstawaniu zaskórników
• Regulować wydzielanie sebum
• Zmniejszać stany zapalne
• Przyspieszać gojenie się zmian trądzikowych
• Redukować przebarwienia pozapalne

Rozjaśnianie przebarwień

Retinoidy skutecznie rozjaśniają różnego rodzaju przebarwienia, takie jak:

• Plamy posłoneczne
• Melasma (ostuda)
• Przebarwienia pozapalne
• Przebarwienia hormonalne

Działają one poprzez hamowanie transferu melaniny do komórek naskórka oraz przyspieszenie złuszczania warstwy rogowej, co prowadzi do szybszej eliminacji już istniejących przebarwień.

Stosowanie retinoidów

Prawidłowe stosowanie retinoidów jest kluczowe dla uzyskania optymalnych efektów terapeutycznych i minimalizacji działań niepożądanych.

Retinoidy miejscowe

W przypadku retinoidów stosowanych na skórę, należy przestrzegać następujących zasad:

1. Wprowadzanie stopniowe – Terapię retinoidami należy rozpoczynać od preparatów o niskim stężeniu (np. retinol 0,2-0,3%), stosowanych 1-2 razy w tygodniu. Z czasem, gdy skóra przyzwyczai się do działania retinoidu, można zwiększać częstotliwość aplikacji i stężenie substancji aktywnej.
2. Aplikacja wieczorna – Retinoidy najlepiej stosować wieczorem, ponieważ światło słoneczne może rozkładać te substancje, zmniejszając ich skuteczność. Ponadto, retinoidy mogą zwiększać wrażliwość skóry na promieniowanie UV.
3. Ochrona przeciwsłoneczna – Podczas stosowania retinoidów konieczne jest używanie kremów z wysokim filtrem SPF (co najmniej 30) w ciągu dnia, aby zapobiec podrażnieniom i przebarwieniom.
4. Właściwa pielęgnacja – W trakcie terapii retinoidami skóra wymaga intensywnego nawilżania. Warto stosować łagodne, bezalkoholowe środki myjące oraz kremy nawilżające z ceramidami, kwasem hialuronowym i innymi składnikami odbudowującymi barierę hydrolipidową skóry.
5. Unikanie innych silnych składników aktywnych – Na początku terapii retinoidami warto zrezygnować ze stosowania innych potencjalnie drażniących substancji, takich jak kwasy AHA/BHA, witamina C w wysokim stężeniu czy niacynamid. Z czasem, gdy skóra przyzwyczai się do retinoidów, można stopniowo wprowadzać inne składniki aktywne.

Retinoidy doustne

Leczenie doustnymi retinoidami, takimi jak izotretynoina czy acytretyna, powinno odbywać się wyłącznie pod ścisłą kontrolą lekarza dermatologa. Pacjenci przyjmujący retinoidy doustne muszą przestrzegać następujących zaleceń:

1. Regularne badania laboratoryjne – W trakcie leczenia konieczne jest monitorowanie parametrów wątrobowych oraz profilu lipidowego, a u kobiet w wieku rozrodczym również regularne wykonywanie testów ciążowych.
2. Skuteczna antykoncepcja – Kobiety w wieku rozrodczym muszą stosować co najmniej dwie skuteczne metody antykoncepcji przed rozpoczęciem, w trakcie i przez określony czas po zakończeniu leczenia (1-3 lata, w zależności od stosowanego retinoidu), ze względu na wysokie ryzyko teratogenności.
3. Unikanie alkoholu – Podczas leczenia retinoidami doustnymi należy całkowicie zrezygnować ze spożywania alkoholu, który może nasilać toksyczność wątrobową.
4. Intensywne nawilżanie – Retinoidy doustne powodują znaczne przesuszenie skóry i błon śluzowych, dlatego konieczne jest stosowanie intensywnie nawilżających kremów, balsamów, pomadek ochronnych oraz kropli do oczu.
5. Ochrona przeciwsłoneczna – Podobnie jak w przypadku retinoidów miejscowych, podczas leczenia doustnego konieczne jest stosowanie kremów z wysokim filtrem SPF oraz unikanie nadmiernej ekspozycji na słońce.

Działania niepożądane i przeciwwskazania

Mimo niezaprzeczalnych korzyści, stosowanie retinoidów wiąże się z ryzykiem wystąpienia działań niepożądanych, które należy mieć na uwadze.

Działania niepożądane retinoidów miejscowych

Najczęstsze działania niepożądane związane ze stosowaniem retinoidów na skórę to:

• Zaczerwienienie i pieczenie skóry
• Suchość i łuszczenie się naskórka
• Zwiększona wrażliwość na promieniowanie UV
• Przejściowe zaostrzenie objawów trądziku na początku leczenia
• Świąd i uczucie napięcia skóry
• Reakcje alergiczne (rzadko)

Większość tych objawów ma charakter przejściowy i ustępuje w miarę przyzwyczajania się skóry do działania retinoidów. Można je zminimalizować poprzez stopniowe wprowadzanie retinoidów, odpowiednie nawilżanie skóry oraz stosowanie kremów łagodzących z pantenolem, alantoiną czy allantoiną.

Działania niepożądane retinoidów doustnych

Doustne retinoidy mogą powodować poważniejsze działania niepożądane, takie jak:

• Suchość skóry i błon śluzowych (w tym oczu, nosa, ust)
• Zapalenie czerwieni wargowej (często bolesne pękanie ust)
• Łamliwość paznokci i wypadanie włosów
• Bóle mięśniowo-stawowe
• Podwyższenie poziomów lipidów we krwi
• Zaburzenia funkcji wątroby
• Bóle głowy i zaburzenia widzenia
• Nadwrażliwość na światło
• Zaburzenia nastroju, depresja (rzadko)

Dlatego też leczenie doustnymi retinoidami wymaga ścisłego monitorowania i regularnych badań kontrolnych.

Przeciwwskazania do stosowania retinoidów

Główne przeciwwskazania do stosowania retinoidów obejmują:

1. Ciąża i karmienie piersią – Retinoidy, szczególnie stosowane doustnie, wykazują silne działanie teratogenne i mogą powodować ciężkie wady rozwojowe płodu. Jest to bezwzględne przeciwwskazanie do ich stosowania.
2. Zaburzenia funkcji wątroby – Retinoidy doustne są metabolizowane w wątrobie, dlatego ich stosowanie jest przeciwwskazane u osób z chorobami wątroby.
3. Hiperlipidemia – Leczenie retinoidami doustnymi może prowadzić do wzrostu poziomu lipidów we krwi, dlatego należy zachować ostrożność u pacjentów z już istniejącą hiperlipidemią.
4. Choroby psychiczne – Istnieją doniesienia o związku między stosowaniem izotretynoiny a występowaniem depresji i myśli samobójczych, dlatego u pacjentów z zaburzeniami psychicznymi retinoidy doustne należy stosować z dużą ostrożnością.
5. Nadwrażliwość na retinoidy – Osoby uczulone na którykolwiek składnik preparatu nie powinny go stosować.

Najnowsze trendy i badania nad retinoidami

Retinoidy są przedmiotem intensywnych badań, które mają na celu zwiększenie ich skuteczności przy jednoczesnym ograniczeniu działań niepożądanych. Wśród najnowszych trendów można wymienić:

Bakuchiol – roślinna alternatywa dla retinolu

Bakuchiol to składnik pochodzenia roślinnego, pozyskiwany z nasion i liści rośliny Psoralea corylifolia, który wykazuje działanie podobne do retinolu, ale powoduje mniej podrażnień. Badania kliniczne wykazały, że bakuchiol może redukować zmarszczki i przebarwienia podobnie jak retinol, przy znacznie mniejszym ryzyku wystąpienia działań niepożądanych. Jest to interesująca alternatywa dla osób, które nie tolerują tradycyjnych retinoidów.

Nowe formuły i systemy nośnikowe

Producenci kosmetyków i leków pracują nad nowymi formułami i systemami nośnikowymi, które zwiększają stabilność retinoidów i poprawiają ich penetrację przez skórę, jednocześnie zmniejszając ryzyko podrażnień. Wśród tych innowacji można wymienić:

• Enkapsulację retinoidów w liposomach lub nanosomach
• Połączenie retinoidów z peptydami transportującymi
• Systemy kontrolowanego uwalniania
• Emulsje typu woda w oleju, które minimalizują podrażnienia

Granactive Retinoid

Granactive Retinoid (znany również jako hydroksypinakolon retinonian) to nowoczesny retinoid, który łączy wysoką skuteczność z dobrą tolerancją przez skórę. W przeciwieństwie do tradycyjnych retinoidów, Granactive Retinoid nie wymaga przekształcenia metabolicznego w skórze, co zmniejsza ryzyko podrażnień.

Badania nad nowymi wskazaniami

Trwają badania nad wykorzystaniem retinoidów w leczeniu nowych schorzeń, takich jak:

• Zaburzenia pigmentacji (bielactwo, melasma)
• Choroby autoimmunologiczne skóry
• Blizny i keloidowe
• Nowe typy nowotworów

Retinoidy w praktyce – jak wybrać odpowiedni preparat?

Wybór odpowiedniego retinoidu zależy od wielu czynników, w tym od rodzaju problemu skórnego, typu skóry, wcześniejszych doświadczeń z retinoidami oraz indywidualnej wrażliwości.

Dla początkujących

Osoby, które nigdy wcześniej nie stosowały retinoidów, powinny zacząć od łagodniejszych form, takich jak:

• Retinol w niskim stężeniu (0,1-0,3%)
• Retinal (retinaldehyd) w stężeniu 0,05-0,1%
• Estry retinolu (palmitynian retinylu, octan retinylu)
• Bakuchiol

Te formy są dobrze tolerowane przez większość typów skóry i pozwalają na stopniowe budowanie tolerancji.

Dla skóry z trądzikiem

Osoby zmagające się z trądzikiem mogą rozważyć:

• Adapalen (dostępny bez recepty w niektórych krajach)
• Tretynoina (na receptę)
• Tazaroten (na receptę)
• W ciężkich przypadkach – izotretynoinę doustną (wyłącznie pod kontrolą dermatologa)

Dla skóry dojrzałej i przeciwstarzeniowo

Osoby poszukujące silnego działania przeciwzmarszczkowego mogą wybrać:

• Retinol w wyższym stężeniu (0,5-1%)
• Retinal (0,05-0,1%)
• Tretynoina (na receptę, 0,025-0,1%)

Dla skóry wrażliwej

Osoby z wrażliwą skórą powinny rozważyć:

• Bakuchiol
• Retinal w niskim stężeniu (dzięki właściwościom antybakteryjnym może być lepiej tolerowany niż retinol)
• Retinol w bardzo niskim stężeniu (0,01-0,03%), stosowany w połączeniu z składnikami łagodzącymi
• Granactive Retinoid

Podsumowanie

Retinoidy są niezwykle wartościowymi substancjami w dermatologii i kosmetologii, oferującymi szerokie spektrum korzyści terapeutycznych i pielęgnacyjnych. Ich unikalne właściwości regulujące procesy komórkowe czynią je skutecznymi w leczeniu trądziku, łuszczycy, zaburzeń rogowacenia oraz w zapobieganiu i redukcji oznak starzenia się skóry.

Jednakże, podobnie jak wszystkie substancje o silnym działaniu biologicznym, retinoidy wymagają odpowiedzialnego stosowania, opartego na wiedzy i stopniowym wprowadzaniu. Kluczowe znaczenie ma dostosowanie rodzaju i stężenia retinoidu do indywidualnych potrzeb skóry oraz cierpliwość w oczekiwaniu na efekty, które zazwyczaj pojawiają się po kilku tygodniach lub miesiącach regularnego stosowania.

W przypadku ciężkich schorzeń skóry wymagających leczenia retinoidami doustnymi, niezbędna jest konsultacja z dermatologiem i ścisłe przestrzeganie jego zaleceń, ze szczególnym uwzględnieniem przeciwwskazań, takich jak ciąża, karmienie piersią czy choroby wątroby.

Mając na uwadze zarówno korzyści, jak i potencjalne ryzyko związane ze stosowaniem retinoidów, można skutecznie wykorzystać ich potencjał w celu poprawy zdrowia i wyglądu skóry, jednocześnie minimalizując możliwość wystąpienia działań niepożądanych.

Bibliografia

1. Leyden, J., Stein-Gold, L., & Weiss, J. (2017). Why Topical Retinoids Are Mainstay of Therapy for Acne. Dermatology and Therapy, 7(3), 293-304. DOI: 10.1007/s13555-017-0185-2
2. Mukherjee, S., Date, A., Patravale, V., Korting, H. C., Roeder, A., & Weindl, G. (2006). Retinoids in the treatment of skin aging: an overview of clinical efficacy and safety. Clinical Interventions in Aging, 1(4), 327-348. DOI: 10.2147/ciia.2006.1.4.327
3. Riahi, R. R., Bush, A. E., & Cohen, P. R. (2016). Topical Retinoids: Therapeutic Mechanisms in the Treatment of Photodamaged Skin. American Journal of Clinical Dermatology, 17(3), 265-276. DOI: 10.1007/s40257-016-0185-5
4. Zaenglein, A. L., Pathy, A. L., Schlosser, B. J., Alikhan, A., Baldwin, H. E., Berson, D. S., Bowe, W. P., Graber, E. M., Harper, J. C., Kang, S., Keri, J. E., Leyden, J. J., Reynolds, R. V., Silverberg, N. B., Stein Gold, L. F., Tollefson, M. M., Weiss, J. S., Dolan, N. C., Sagan, A. A., … Bhushan, R. (2016). Guidelines of care for the management of acne vulgaris. Journal of the American Academy of Dermatology, 74(5), 945-973.e33. DOI: 10.1016/j.jaad.2015.12.037
5. Trinh, H. X., & Abad-Casintahan, F. (2019). The use of oral retinoids in Asia. Journal of Dermatological Treatment, 30(3), 303-305. DOI: 10.1080/09546634.2018.1514101
6. Kolli, S. S., Pecone, D., Pona, A., Cline, A., & Feldman, S. R. (2019). Topical Retinoids in Acne Vulgaris: A Systematic Review. American Journal of Clinical Dermatology, 20(3), 345-365. DOI: 10.1007/s40257-019-00423-z
7. Chandrashekar, B. S., Ashwini, K. R., Vasanth, V., & Navale, S. (2015). Retinoidy w dermatologii. Indian Journal of Dermatology, 60(6), 582-590. DOI: 10.4103/0019-5154.169127
8. Dhaliwal, S., Rybak, I., Ellis, S. R., Notay, M., Trivedi, M., Burney, W., Vaughn, A. R., Nguyen, M., Reiter, P., Bosanac, S., Yan, H., Foolad, N., & Sivamani, R. K. (2019). Prospective, randomized, double-blind assessment of topical bakuchiol and retinol for facial photoageing. British Journal of Dermatology, 180(2), 289-296. DOI: 10.1111/bjd.16918
9. Layton, A. (2009). The use of isotretinoin in acne. Dermato-Endocrinology, 1(3), 162-169. DOI: 10.4161/derm.1.3.9364
10. Adaskevich, V. P. (2016). Topical retinoids: new possibilities in the treatment of chronic inflammatory skin diseases. Vestnik Dermatologii i Venerologii, 5, 73-80. DOI: 10.25208/0042-4609-2016-0-5-73-80