Biegunka (rozwolnienie) – przyczyny, objawy i skuteczne leczenie

Biegunka jest powszechnym objawem, który dotyka większość z nas przynajmniej kilka razy w życiu. Charakteryzuje się oddawaniem luźnych lub wodnistych stolców z większą częstotliwością niż normalnie – co najmniej trzy razy na dobę. Ta uciążliwa dolegliwość może mieć różne przyczyny i przebieg – od łagodnej, krótkotrwałej przypadłości po poważny objaw chorób przewlekłych. Kluczowe znaczenie w przypadku biegunki ma odpowiednie nawodnienie organizmu i właściwa diagnostyka, szczególnie gdy dolegliwość utrzymuje się przez dłuższy czas lub towarzyszy jej utrata wagi, gorączka czy krew w stolcu. Właściwe rozpoznanie przyczyny biegunki pozwala na skuteczne leczenie i zapobieganie powikłaniom.

Czym jest biegunka?

Biegunkę definiuje się jako oddawanie stolca o nadmiernie luźnej konsystencji (półpłynnego, płynnego lub wodnistego) ze zwiększoną częstotliwością – trzy lub więcej razy na dobę. Warto zauważyć, że zakres prawidłowej częstości wypróżnień jest dość szeroki i dla większości populacji krajów rozwiniętych waha się od jednego na trzy dni do trzech stolców dziennie.

Ze względu na czas trwania wyróżniamy:

• Biegunkę ostrą – trwającą do 14 dni
• Biegunkę przetrwałą – trwającą 14-29 dni
• Biegunkę przewlekłą – utrzymującą się 30 dni i dłużej

Biegunka ostra zazwyczaj ustępuje samoistnie i przy właściwym leczeniu objawowym nie powoduje groźnych powikłań. Natomiast biegunka przewlekła, utrzymująca się miesiącami, może prowadzić do poważnych zaburzeń stanu odżywienia lub niedoborów elektrolitów, aminokwasów, witamin, żelaza i innych niezbędnych dla zdrowia substancji.

Mechanizmy powstawania biegunki

W organizmie możemy wyróżnić trzy podstawowe mechanizmy powstawania biegunki:

1. Biegunka osmotyczna – wywołana obecnością w jelicie nadmiernej ilości substancji, które zatrzymują wodę, zwiększając objętość stolca. Może być spowodowana nietolerancją niektórych składników pokarmowych, jak laktoza czy fruktoza, lub stosowaniem leków przeczyszczających.
2. Biegunka wydzielnicza (sekrecyjna) – spowodowana aktywnym wydzielaniem do jelita dużych ilości wody, soli oraz innych substancji. Ten typ biegunki występuje na przykład w zatruciach pokarmowych pod wpływem enterotoksyn bakteryjnych lub w przypadku guzów hormonalnie czynnych.
3. Biegunka zapalna – spowodowana uszkodzeniem budowy i czynności nabłonka jelitowego na skutek procesu chorobowego, jak w nieswoistych zapaleniach jelit czy zakażeniach.

Często u pacjenta współistnieją co najmniej dwa z powyższych mechanizmów, co może utrudniać diagnostykę i leczenie.

Przyczyny biegunki ostrej

Zakażenia jelitowe

Najczęstszą przyczyną ostrej biegunki są infekcje przewodu pokarmowego. Mogą im towarzyszyć objawy ogólne takie jak gorączka, nudności, wymioty czy odwodnienie. Czynnikami wywołującymi zakażenia mogą być:

• Wirusy – przenoszone drogą kropelkową lub znajdujące się w skażonych produktach czy wodzie. To najczęstsza przyczyna biegunek ostrych, szczególnie u dzieci. Rotawirusy odpowiadają za 35-50% ostrych zakażeń przewodu pokarmowego u najmłodszych.
• Bakterie – obecne w pożywieniu lub wodzie (np. pałeczki Salmonella, Campylobacter, Shigella czy enterotoksyczne szczepy E. coli będące przyczyną zatruć pokarmowych).
• Enterotoksyny bakteryjne – produkty metabolizmu bakterii, np. toksyna gronkowcowa obecna w skażonych produktach mlecznych.
• Pierwotniaki i pasożyty – rzadziej spotykane, ale także mogące wywoływać biegunkę (np. Giardia lamblia).

Biegunka poantybiotykowa

Ten rodzaj biegunki występuje podczas lub po stosowaniu antybiotyków. Jest następstwem zaburzenia równowagi między bakteriami jelitowymi. Antybiotyki prowadzą do selekcji gatunków opornych, ich namnażania i toksycznego oddziaływania na jelito. Dotyka 25-40% pacjentów przyjmujących antybiotyki.

Szczególnym przypadkiem jest rzekomobłoniaste zapalenie jelit wywołane przez Clostridium difficile – choroba o potencjalnie ciężkim przebiegu, powstająca w wyniku działania toksyny wytwarzanej przez bakterie normalnie bytujące w jelicie, ale wyselekcjonowane działaniem antybiotyku.

Biegunka polekowa i pokarmowa

Biegunka może być wywołana przez:

• Leki przeczyszczające – szczególnie przy nadmiernym dawkowaniu
• Inne leki stosowane w różnych chorobach, np.:
  • Leki moczopędne
  • Hormony tarczycy
  • Leki rozszerzające oskrzela
  • Leki przeciwarytmiczne i obniżające ciśnienie
  • Leki przeciwdepresyjne
  • Inhibitory pompy protonowej
  • Niesteroidowe leki przeciwzapalne
  • Leki przeciwcukrzycowe
  • Leki stosowane w leczeniu otyłości
• Nietolerancje pokarmowe – np. nietolerancja laktozy (po spożyciu mleka i nieprzetworzonych produktów mlecznych)
• Nadmierne spożycie fruktozy, sorbitolu, mannitolu czy ksylitolu (dodawanych jako słodziki)
• Substancje toksyczne – trujące grzyby, środki owadobójcze, arszenik, nadmierne ilości alkoholu etylowego

Inne przyczyny biegunki ostrej to nadwrażliwość pokarmowa, niedokrwienne zapalenie okrężnicy, ostre zapalenie uchyłków czy pierwsza manifestacja nieswoistych zapaleń jelit (choroba Leśniowskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego).

Przyczyny biegunki przewlekłej

W odróżnieniu od biegunki ostrej, biegunka przewlekła rzadko jest spowodowana zakażeniem przewodu pokarmowego (z wyjątkiem pacjentów z niedoborami odporności). W ponad 90% przypadków przyczynami są: nieswoiste zapalenia jelit, rak jelita grubego lub zespół jelita drażliwego.

Inne przyczyny obejmują:

Biegunka polekowa

Wywoływana przez leki przeczyszczające, zobojętniające kwas solny, cholestyramina, cytostatyki, niesteroidowe leki przeciwzapalne, leki przeciwdepresyjne i wiele innych.

Nietolerancje pokarmowe

• Nietolerancja laktozy
• Nietolerancja sorbitolu, mannitolu lub ksylitolu zawartych w słodyczach i produktach dietetycznych

Choroby przewlekłe

• Celiakia
• Nowotwory czynne hormonalnie (np. guzy neuroendokrynne wydzielające serotoninę, VIP-oma)
• Zespół krótkiego jelita
• Przetoki jelitowe
• Niewydolność trzustki (przewlekłe zapalenie, rak, mukowiscydoza)
• Zespół rozrostu bakteryjnego jelita cienkiego
• Choroby wątroby
• Choroba Whipple’a
• Niedokrwienie jelita
• Mikroskopowe i popromienne zapalenia jelita grubego

Zaburzenia hormonalne

Najczęstszym przykładem jest nadczynność tarczycy, która może powodować przyspieszoną perystaltykę jelit i biegunkę.

Niedobory odporności

Zarówno pierwotne, jak i wtórne niedobory odporności mogą predysponować do przewlekłych zakażeń przewodu pokarmowego i biegunki.

Biegunka tłuszczowa

Jest to specyficzny rodzaj biegunki będący wynikiem zaburzeń trawienia lub wchłaniania tłuszczów. Charakteryzuje się zwiększoną ilością tłuszczów w kale, stolce mają błyszczącą powierzchnię i bardzo nieprzyjemny, gnilny zapach. Taki stolec trudno spłukać w toalecie. Przyczynami biegunki tłuszczowej są najczęściej choroby trzustki, wątroby lub celiakia.

Objawy towarzyszące biegunce

Oprócz zwiększonej częstości wypróżnień i zmiany konsystencji stolca, biegunce mogą towarzyszyć:

• Ból brzucha i skurcze
• Nudności i wymioty
• Gorączka
• Wzdęcia i oddawanie gazów
• Ogólne osłabienie
• Uczucie parcia na stolec
• Odwodnienie (suchość w ustach, zmniejszone wydalanie moczu, zawroty głowy)

Szczególnie niepokojące są:

• Krew w stolcu
• Śluz lub ropa w stolcu
• Niestrawione resztki pokarmowe
• Fragmenty pasożytów jelitowych
• Gorączka powyżej 38,5°C
• Silne bóle brzucha
• Objawy odwodnienia
• Utrata masy ciała (ponad 10% w ciągu pół roku)

Wystąpienie tych objawów wskazuje na potrzebę pilnej diagnostyki i leczenia.

Diagnostyka biegunki

Diagnostyka zależy od rodzaju i czasu trwania biegunki. Ostra biegunka zazwyczaj ustępuje samoistnie i często nie wymaga szczegółowej diagnostyki. Jednak w przypadku biegunki przewlekłej, która utrzymuje się ponad miesiąc, konieczne jest przeprowadzenie badań w celu ustalenia przyczyny.

Wywiad lekarski

Lekarz zbiera informacje dotyczące:

• Charakteru objawów, czasu ich trwania i okoliczności wystąpienia
• Obecności objawów towarzyszących (gorączka, ból brzucha, wymioty)
• Przyjmowanych leków
• Historii podróży
• Chorób przewlekłych i alergii
• Diety i ostatnio spożywanych pokarmów

Badania diagnostyczne

W zależności od podejrzewanej przyczyny, lekarz może zlecić:

• Badania laboratoryjne krwi – morfologia, CRP, elektrolity, TSH i hormony tarczycy, przeciwciała charakterystyczne dla celiakii
• Badanie kału – badanie ogólne, kał na pasożyty, badanie na krew utajoną, badanie mikrobiologiczne (posiew)
• Badania endoskopowe – gastroskopia, kolonoskopia z pobraniem wycinków
• Badania obrazowe – USG jamy brzusznej, tomografia komputerowa

W przypadku biegunki przewlekłej lekarz może również zlecić specjalistyczne testy, takie jak:

• Test oddechowy w kierunku nietolerancji laktozy
• Test oddechowy w kierunku rozrostu bakteryjnego w jelicie cienkim
• Biopsja jelita cienkiego (przy podejrzeniu celiakii)

Leczenie biegunki

Leczenie biegunki zależy od jej przyczyny, natężenia i czasu trwania. Podstawowym celem jest utrzymanie odpowiedniego nawodnienia organizmu.

Nawodnienie

Najważniejszym elementem leczenia jest uzupełnianie płynów i elektrolitów utraconych podczas biegunki. Zaleca się:

• Picie dużych ilości płynów (minimum 2-3 litry dziennie)
• Stosowanie doustnych płynów nawadniających (ORS – Oral Rehydration Solutions), które zawierają odpowiednie proporcje elektrolitów i glukozy
• W przypadku ciężkiego odwodnienia może być konieczne nawadnianie dożylne

Leki przeciwbiegunkowe

• Loperamid – spowalnia perystaltykę jelit, zmniejszając liczbę wypróżnień. Nie jest zalecany w biegunkach o podłożu infekcyjnym, ponieważ może przedłużać czas trwania infekcji poprzez hamowanie usuwania patogenów.
• Diosmektyt – działa ochronnie na błonę śluzową jelit, adsorbuje toksyny, wirusy i bakterie. Jest bezpieczny dla dzieci i kobiet w ciąży.
• Taninian żelatyny – tworzy warstwę ochronną na błonie śluzowej jelit.
• Probiotyki – szczególnie przydatne w biegunce poantybiotykowej. Najbardziej skuteczne są szczepy Lactobacillus rhamnosus GG i Saccharomyces boulardii.
• Nifuroksazyd – lek przeciwbakteryjny stosowany w leczeniu biegunek bakteryjnych, działający miejscowo w świetle jelit.

Leczenie przyczynowe

W zależności od rozpoznanej przyczyny biegunki, wprowadza się leczenie kierunkowe:

• Biegunka infekcyjna – w większości przypadków ustępuje samoistnie, czasem konieczne jest zastosowanie antybiotyków (tylko przy ciężkich zakażeniach bakteryjnych)
• Biegunka poantybiotykowa – odstawienie antybiotyku (jeśli możliwe), stosowanie probiotyków, w przypadku Clostridium difficile – celowana antybiotykoterapia
• Nietolerancja laktozy – dieta bezlaktozowa lub stosowanie preparatów zawierających enzym laktazę
• Celiakia – ścisła dieta bezglutenowa
• Nieswoiste zapalenia jelit – leki przeciwzapalne, immunosupresyjne, biologiczne
• Zespół jelita drażliwego – modyfikacja diety, leki rozkurczowe, przeciwbólowe, psychoterapia

Dieta w biegunce

W trakcie biegunki zaleca się:

1. Unikanie pokarmów mogących nasilać objawy:
   • Produktów mlecznych (przy nietolerancji laktozy)
   • Tłustych, smażonych i ciężkostrawnych potraw
   • Napojów zawierających kofeinę
   • Alkoholu
   • Ostro przyprawionych dań
   • Gazowanych napojów
   • Słodyczy i produktów zawierających sorbitol, mannitol
2. Włączenie produktów o działaniu zapierającym:
   • Białego ryżu
   • Bananów
   • Jabłek (najlepiej przetartych)
   • Gotowanej marchewki
   • Czerstwego białego pieczywa
   • Kleików
   • Sucharków
3. Stopniowe rozszerzanie diety w miarę ustępowania objawów

Kiedy zgłosić się do lekarza?

Wizyta u lekarza jest konieczna, gdy:

• Biegunka utrzymuje się dłużej niż 2-3 dni
• Występuje wysoka gorączka (powyżej 38,5°C)
• W stolcu pojawia się krew lub śluz
• Występują objawy odwodnienia (zmniejszone oddawanie moczu, zawroty głowy, suchość błon śluzowych)
• Biegunce towarzyszy silny ból brzucha
• Pacjent przyjmuje leki, które nie mogą zostać wchłonięte z powodu biegunki
• Biegunka pojawia się u małych dzieci, osób starszych lub pacjentów z obniżoną odpornością

Szczególnie niebezpieczna jest biegunka u niemowląt i małych dzieci, gdzie odwodnienie może rozwinąć się bardzo szybko i stanowić zagrożenie dla życia.

Profilaktyka biegunki

Aby zapobiegać biegunce, zaleca się:

1. Higienę:
   • Dokładne mycie rąk, szczególnie przed jedzeniem i po skorzystaniu z toalety
   • Mycie owoców i warzyw przed spożyciem
   • Właściwe przechowywanie i przygotowywanie żywności
2. Podczas podróży:
   • Picie tylko butelkowanej lub przegotowanej wody
   • Unikanie kostek lodu w napojach
   • Unikanie surowych owoców morza i niepasteryzowanych produktów mlecznych
   • Jedzenie tylko dobrze ugotowanych posiłków
   • Rozważenie profilaktycznego stosowania probiotyków
3. Szczepienia:
   • Szczepienia przeciwko rotawirusom u niemowląt
   • Szczepienia przeciwko tyfusowi przed podróżą do rejonów endemicznych