Zapalenie gardła – przyczyny, objawy i efektywne metody leczenia

Zapalenie gardła to jedna z najczęstszych infekcji górnych dróg oddechowych, która objawia się bólem, drapaniem w gardle i trudnościami w przełykaniu. Choroba ta może mieć różne podłoże – wirusowe, bakteryjne lub grzybicze, a jej prawidłowe rozpoznanie jest kluczowe dla skutecznego leczenia. Według danych epidemiologicznych, aż 70-90% przypadków zapalenia gardła u dorosłych i około 80% u dzieci jest spowodowanych przez wirusy. Pozostałe przypadki to głównie infekcje bakteryjne, wśród których dominują paciorkowce beta-hemolizujące grupy A (Streptococcus pyogenes), odpowiedzialne za anginy. Zapalenie gardła szczególnie często występuje w okresie jesienno-zimowym oraz na przedwiośniu, gdy odporność organizmu jest obniżona, a przebywanie w dużych skupiskach ludzi sprzyja transmisji drobnoustrojów.

Przyczyny zapalenia gardła

Zapalenie gardła może być wywołane przez różne czynniki patogenne:

Wirusowe zapalenie gardła

Jest to najczęstsza forma zapalenia gardła, wywoływana przez:

• Rhinowirusy – odpowiedzialne za przeziębienia
• Adenowirusy – mogą powodować również zapalenie spojówek
• Wirusy grypy i paragrypy
• Koronawirusy
• Wirus Epsteina-Barr (EBV) – powodujący mononukleozę zakaźną
• Wirusy opryszczki
• Enterowirusy
• Wirus Coxsackie

Zakażenie wirusowe przenosi się drogą kropelkową lub przez bezpośredni kontakt z chorym. Okres wylęgania choroby wynosi zwykle od 1 do 6 dni, a osoba zakażona może zarażać innych już 1-2 dni przed pojawieniem się objawów i do 3 tygodni po ich ustąpieniu.

Bakteryjne zapalenie gardła

Za bakteryjne zapalenie gardła najczęściej odpowiadają:

• Streptococcus pyogenes (paciorkowiec beta-hemolizujący grupy A) – główna przyczyna anginy
• Streptococcus pneumoniae (pneumokoki)
• Haemophilus influenzae
• Mycoplasma pneumoniae
• Chlamydia pneumoniae
• Neisseria gonorrhoeae (dwoinka rzeżączki) – w przypadku zakażeń przenoszonych drogą płciową

W przypadku zakażenia bakteryjnego objawy rozwijają się zwykle po 1-4 dniach od kontaktu ze źródłem zakażenia. Jeśli leczenie antybiotykiem jest skuteczne, pacjent przestaje zarażać już po 24 godzinach. Bez odpowiedniej terapii okres zakaźności trwa około 7 dni od ustąpienia objawów.

Grzybicze zapalenie gardła

Grzybicze zapalenie gardła najczęściej wywołują drożdżaki z rodzaju Candida. Ten rodzaj infekcji występuje rzadko i dotyczy głównie osób z obniżoną odpornością, przyjmujących antybiotyki, kortykosteroidy lub chorujących na cukrzycę.

Inne przyczyny zapalenia gardła

Oprócz infekcji, zapalenie gardła może być spowodowane przez:

• Alergeny – powodujące alergiczne zapalenie gardła
• Drażniące substancje chemiczne, dym tytoniowy
• Przebywanie w suchym lub zanieczyszczonym powietrzu
• Nadmierne używanie głosu (krzyk, śpiew)
• Refluks żołądkowo-przełykowy
• Oddychanie przez usta (np. z powodu niedrożności nosa)

Objawy zapalenia gardła

Objawy zapalenia gardła mogą różnić się w zależności od czynnika wywołującego, jednak wspólnymi symptomami są:

• Ból gardła, który może nasilać się podczas przełykania
• Uczucie drapania i pieczenia w gardle
• Zaczerwienienie i obrzęk błony śluzowej gardła
• Trudności w przełykaniu

Objawy wirusowego zapalenia gardła

• Początkowo umiarkowany ból gardła, który stopniowo się nasila
• Niewysoka gorączka (zwykle poniżej 38°C)
• Kaszel (początkowo suchy, później może stać się mokry)
• Katar i uczucie zatkanego nosa
• Chrypka lub utrata głosu
• Ogólne osłabienie organizmu
• Bóle mięśni i stawów
• Bóle głowy
• W niektórych przypadkach zapalenie spojówek

W zależności od rodzaju wirusa mogą występować dodatkowe objawy:

• Przy zakażeniu adenowirusami – zapalenie spojówek
• Przy zakażeniu wirusem Coxsackie – pęcherzykowe zmiany na łukach podniebiennych
• Przy mononukleozie (wirus EBV) – powiększenie migdałków z białawym nalotem, powiększenie wątroby, śledziony i węzłów chłonnych

Objawy bakteryjnego zapalenia gardła

• Nagły, bardzo intensywny ból gardła
• Wysoka gorączka (powyżej 38°C)
• Silnie zaczerwienione gardło
• Nalot włóknikowy i obrzęk migdałków
• Powiększone i bolesne węzły chłonne na szyi
• Brak lub minimalny kaszel i katar
• Trudności w przełykaniu
• Ból głowy
• Nudności, wymioty
• Bóle brzucha (szczególnie u dzieci)
• Wysięk śluzowy, ropny lub włóknikowy na migdałkach
• Języczek podniebienny krwistoczerwony i obrzęknięty

Objawy grzybiczego zapalenia gardła

• Obrzęk i ból gardła
• Biały, lśniący nalot na migdałkach i gardle
• Suchy kaszel
• Powiększenie węzłów chłonnych szyjnych i podżuchwowych
• Zaburzenie apetytu
• Ogólne osłabienie
• Gorączka (w zaawansowanym stadium)

Jak odróżnić wirusowe zapalenie gardła od bakteryjnego?

Właściwe rozpoznanie rodzaju zapalenia gardła jest kluczowe dla ustalenia odpowiedniego leczenia. Choć ostateczną diagnozę stawia lekarz, istnieją pewne cechy charakterystyczne dla każdego typu infekcji:

Zapalenie wirusowe:

• Stopniowe narastanie objawów
• Gorączka niewysoka (poniżej 38°C)
• Obecność kaszlu i kataru
• Często występują bóle mięśni i stawów
• Powiększenie tylnych węzłów chłonnych szyjnych
• Zaczerwienienie gardła bez wyraźnego wysięku

Zapalenie bakteryjne:

• Nagły początek choroby
• Wysoka gorączka (powyżej 38°C)
• Brak kaszlu i kataru
• Silny ból gardła
• Powiększenie przednich węzłów chłonnych
• Nalot i obrzęk migdałków
• Wysięk ropny na migdałkach

W diagnostyce różnicowej pomocna jest skala Centora/McIsaaca, która ocenia 4-5 kryteriów: gorączka powyżej 38°C, brak kaszlu, nalot i obrzęk migdałków, powiększenie/bolesność węzłów chłonnych przednich szyjnych oraz wiek pacjenta. Wyższy wynik wskazuje na większe prawdopodobieństwo zakażenia paciorkowcowego.

Diagnostyka zapalenia gardła

Właściwa diagnoza jest kluczowa dla skutecznego leczenia. Proces diagnostyczny obejmuje:

Wywiad lekarski

Lekarz zbiera informacje o charakterze objawów, ich czasie trwania, okolicznościach wystąpienia oraz przebytych chorobach.

Badanie fizykalne

Ocena stanu ogólnego pacjenta, pomiar temperatury, badanie gardła, migdałków oraz węzłów chłonnych szyi.

Badania dodatkowe

W przypadku wątpliwości diagnostycznych lekarz może zlecić:

• Szybki test na obecność paciorkowców (Streptotes) – pozwala wykryć antygen paciorkowca grupy A w ciągu kilku minut
• Wymaz z gardła na posiew – umożliwia identyfikację bakterii i określenie ich wrażliwości na antybiotyki
• Badanie krwi (morfologia) – może wskazywać na infekcję bakteryjną (podwyższone wartości leukocytów, neutrofili) lub wirusową (limfocytoza)
• Oznaczenie CRP (białko C-reaktywne) – podwyższone przy infekcjach bakteryjnych
• Badania serologiczne – w przypadku podejrzenia mononukleozy czy innych zakażeń wirusowych

Leczenie zapalenia gardła

Metody leczenia zapalenia gardła zależą od jego przyczyny:

Leczenie wirusowego zapalenia gardła

Wirusowe zapalenie gardła zwykle ustępuje samoistnie w ciągu 5-10 dni. Leczenie ma charakter objawowy i obejmuje:

• Odpoczynek i oszczędzanie głosu
• Nawadnianie organizmu (picie dużej ilości płynów)
• Stosowanie leków przeciwbólowych i przeciwgorączkowych, takich jak paracetamol lub ibuprofen
• Leki miejscowo działające na błonę śluzową gardła:
  • Tabletki do ssania i pastylki zawierające środki przeciwbólowe i przeciwzapalne (benzydamina, flurbiprofen)
  • Spraye do gardła o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym
  • Preparaty zawierające substancje znieczulające (lidokaina, benzokaina)
• Płukanie gardła roztworem soli fizjologicznej lub naparem ziołowym (rumianek, szałwia)
• W przypadku towarzyszącego kataru – preparaty zmniejszające obrzęk błony śluzowej nosa
• Przy suchym, dokuczliwym kaszlu – leki przeciwkaszlowe

Należy pamiętać, że antybiotyki nie działają na wirusy i nie powinny być stosowane w wirusowym zapaleniu gardła.

Leczenie bakteryjnego zapalenia gardła

W przypadku potwierdzonego zapalenia gardła o podłożu bakteryjnym konieczne jest zastosowanie antybiotykoterapii. Najczęściej stosowane są:

• Penicyliny (fenoksymetylopenicylina, amoksycylina)
• Cefalosporyny I generacji
• W przypadku alergii na penicyliny – makrolidy (klarytromycyna, azytromycyna) lub klindamycyna

Antybiotyk należy przyjmować zgodnie z zaleceniami lekarza, zwykle przez 10 dni, nawet jeśli objawy ustąpią wcześniej. Przerwanie kuracji może prowadzić do nawrotu choroby lub rozwoju powikłań.

Równolegle stosuje się leczenie objawowe, podobnie jak w przypadku infekcji wirusowej.

Leczenie grzybiczego zapalenia gardła

W przypadku zakażenia grzybiczego lekarz przepisuje leki przeciwgrzybicze, które mogą mieć formę tabletek do ssania, płukanek lub preparatów doustnych. Kuracja jest zazwyczaj długotrwała i nie należy jej przerywać mimo ustąpienia objawów.

Domowe sposoby na zapalenie gardła

Niezależnie od przyczyny zapalenia gardła, istnieje wiele domowych metod, które mogą przynieść ulgę w bólu i przyspieszyć proces zdrowienia:

1. Płukanie gardła roztworem soli kuchennej – jedna łyżeczka soli na szklankę ciepłej wody, kilka razy dziennie.
2. Płukanie gardła ziołami – napary z szałwii, rumianku, tymianku, kory dębu mają działanie przeciwzapalne i odkażające.
3. Nawilżanie gardła – picie dużej ilości ciepłych (nie gorących) płynów, takich jak woda, herbaty ziołowe, rozgrzewające napoje.
4. Miód – działa łagodząco na podrażnioną błonę śluzową gardła i ma właściwości przeciwbakteryjne. Można go dodawać do herbaty lub spożywać bezpośrednio (nie zaleca się podawania miodu dzieciom poniżej 1. roku życia).
5. Inhalacje – wdychanie pary wodnej, ewentualnie z dodatkiem olejku eukaliptusowego, rozmarynowego lub tymiankowego, pomaga nawilżyć i oczyścić błonę śluzową.
6. Czosnek i cebula – mają właściwości przeciwbakteryjne i immunostymulujące. Można przygotować syrop z miodu i czosnku.
7. Dieta lekkostrawna – podczas zapalenia gardła warto unikać ostrych, kwaśnych i twardych pokarmów, które mogą dodatkowo podrażniać gardło.
8. Odpowiednie nawilżanie powietrza w pomieszczeniach – suche powietrze może nasilać objawy zapalenia gardła.

Zapalenie gardła u dzieci

Zapalenie gardła u dzieci wymaga szczególnej uwagi, ponieważ:

• Dzieci są bardziej narażone na infekcje z powodu niedojrzałego układu odpornościowego
• Trudniej im opisać dolegliwości
• Mogą odmawiać przyjmowania płynów i pokarmów z powodu bólu
• Istnieje większe ryzyko powikłań

U małych dzieci zapalenie gardła może objawiać się:

• Płaczliwością, rozdrażnieniem
• Odmową jedzenia i picia
• Ślinotokiem
• Nieprawidłową pozycją głowy (wysunięcie do przodu)
• Trudnościami w oddychaniu

Leczenie zapalenia gardła u dzieci jest podobne jak u dorosłych, ale dawki leków muszą być dostosowane do wieku i masy ciała. Szczególnie ważne jest nawadnianie dziecka oraz konsultacja z lekarzem, jeśli objawy są nasilone lub nie ustępują.

Zapobieganie zapaleniu gardła

Aby zmniejszyć ryzyko zachorowania na zapalenie gardła, warto:

• Regularnie myć ręce, szczególnie po kontakcie z osobami chorymi
• Unikać bliskiego kontaktu z osobami z infekcją górnych dróg oddechowych
• Unikać dotykania oczu, nosa i ust nieumytymi rękami
• Regularnie wietrzyć pomieszczenia
• Unikać przebywania w zadymionych i zanieczyszczonych pomieszczeniach
• Dbać o odpowiednie nawilżenie powietrza, szczególnie w sezonie grzewczym
• Wzmacniać odporność poprzez zdrową dietę, regularną aktywność fizyczną i odpowiednią ilość snu
• Unikać przemęczenia i stresu
• Nie nadużywać głosu (krzyk, długotrwałe mówienie)
• Pić wystarczającą ilość płynów
• Unikać palenia tytoniu i nadmiernego spożycia alkoholu

Powikłania zapalenia gardła

Nieleczone lub nieprawidłowo leczone zapalenie gardła, szczególnie bakteryjne, może prowadzić do poważnych powikłań:

• Ropień okołomigdałkowy
• Zapalenie ucha środkowego
• Zapalenie zatok przynosowych
• Zapalenie krtani
• Zapalenie oskrzeli
• Zapalenie płuc
• Zapalenie węzłów chłonnych szyi
• Gorączka reumatyczna (późne powikłanie zakażenia paciorkowcowego)
• Ostre kłębuszkowe zapalenie nerek

Kiedy należy zgłosić się do lekarza?

Do lekarza należy zgłosić się, gdy:

• Ból gardła jest bardzo silny i utrudnia przełykanie
• Gorączka utrzymuje się powyżej 38°C przez dłużej niż 2-3 dni
• Objawy nie ustępują po 5-7 dniach lub nasilają się
• Występują trudności w oddychaniu lub otwieraniu ust
• Pojawia się wysypka skórna
• Węzły chłonne są bardzo powiększone i bolesne
• Występuje silny ból ucha
• Pojawia się ropna wydzielina w gardle
• U dziecka obserwuje się odmowę przyjmowania płynów lub pokarmów
• Pacjent ma obniżoną odporność (np. z powodu chorób przewlekłych lub przyjmowanych leków)

Bibliografia

1. Shulman ST, Bisno AL, Clegg HW, Gerber MA, Kaplan EL, Lee G, Martin JM, Van Beneden C. Clinical practice guideline for the diagnosis and management of group A streptococcal pharyngitis: 2012 update by the Infectious Diseases Society of America. Clin Infect Dis. 2012;55(10):1279-1282. DOI: 10.1093/cid/cis629 PMID: 22965026
2. Spinks A, Glasziou PP, Del Mar CB. Antibiotics for sore throat. Cochrane Database Syst Rev. 2013;11:CD000023. DOI: 10.1002/14651858.CD000023.pub4 PMID: 34881426
3. Choby BA. Diagnosis and treatment of streptococcal pharyngitis. Am Fam Physician. 2009;79(5):383-390. PMID: 19275067
4. Ebell MH, Smith MA, Barry HC, Ives K, Carey M. The rational clinical examination. Does this patient have strep throat? JAMA. 2000;284(22):2912-2918. DOI: 10.1001/jama.284.22.2912 PMID: 11147989