Miażdżyca – leczenie farmakologiczne
Miażdżyca to przewlekła choroba zapalna tętnic, charakteryzująca się tworzeniem blaszek miażdżycowych w ścianach naczyń krwionośnych. Jest jedną z głównych przyczyn chorób sercowo-naczyniowych, które stanowią najczęstszą przyczynę zgonów na całym świecie. Choroba rozwija się podstępnie przez wiele lat, często bezobjawowo, a jej pierwsze symptomy mogą pojawić się dopiero między 40. a 60. rokiem życia. Proces miażdżycowy może rozpocząć się już w dzieciństwie, ale dopiero w późniejszych latach prowadzi do poważnych powikłań, takich jak zawał serca, udar mózgu czy choroba niedokrwienna kończyn dolnych. Prawidłowe rozpoznanie i wdrożenie kompleksowego leczenia, obejmującego zarówno zmianę stylu życia, farmakoterapię, jak i w określonych przypadkach leczenie zabiegowe, pozwala skutecznie kontrolować rozwój choroby i zmniejszyć ryzyko groźnych powikłań.

Czym jest miażdżyca?
Miażdżyca (arteriosklezroza) to przewlekła choroba zapalna tętnic, w przebiegu której dochodzi do tworzenia charakterystycznych zmian w ścianie naczyń krwionośnych, zwanych blaszkami miażdżycowymi. Blaszki te składają się głównie z lipidów (tłuszczów), cholesterolu, komórek zapalnych i tkanki łącznej. Z czasem blaszki miażdżycowe powiększają się, twardnieją i mogą ulegać zwapnieniu, co prowadzi do zwężenia światła tętnic i ograniczenia przepływu krwi do narządów.
Proces miażdżycowy rozpoczyna się, gdy cholesterol LDL (tzw. „zły cholesterol”) przenika przez śródbłonek tętnic i gromadzi się w ich ścianie. Organizm rozpoznaje to jako zagrożenie i wysyła komórki obronne – monocyty, które po przekształceniu w makrofagi (komórki żerne) pochłaniają cholesterol, zamieniając się w tzw. komórki piankowate. Te wypełnione cholesterolem komórki są budulcem dla blaszki miażdżycowej.
Szczególnie niebezpieczne jest pęknięcie blaszki miażdżycowej, które może prowadzić do powstania zakrzepu krwi, całkowitego zamknięcia naczynia i w konsekwencji do niedokrwienia i martwicy tkanek. Paradoksalnie, największą skłonność do pękania mają młode blaszki miażdżycowe, które często nie powodują jeszcze istotnego zwężenia tętnicy. Dlatego zawał serca czy udar mózgu mogą pojawić się nagle, bez wcześniejszych objawów.
Czynniki ryzyka rozwoju miażdżycy
Rozwój miażdżycy zależy od wielu czynników, które można podzielić na modyfikowalne (takie, na które mamy wpływ) i niemodyfikowalne.
Modyfikowalne czynniki ryzyka:
- Zaburzenia lipidowe:
- Podwyższony poziom cholesterolu całkowitego
- Wysoki poziom cholesterolu LDL („złego cholesterolu”)
- Niski poziom cholesterolu HDL („dobrego cholesterolu”)
- Podwyższony poziom trójglicerydów
- Nieprawidłowy styl życia:
- Dieta bogata w tłuszcze nasycone i trans
- Palenie tytoniu (jeden z najsilniejszych czynników ryzyka)
- Siedzący tryb życia i brak aktywności fizycznej
- Nadmierne spożycie alkoholu
- Choroby towarzyszące:
- Nadciśnienie tętnicze
- Cukrzyca i insulinooporność
- Otyłość, szczególnie typu brzusznego
- Przewlekły stres
Niemodyfikowalne czynniki ryzyka:
- Wiek – ryzyko rośnie wraz z wiekiem, szczególnie po 65. roku życia
- Płeć – mężczyźni są bardziej narażeni do momentu menopauzy u kobiet
- Predyspozycje genetyczne – rodzinne występowanie chorób sercowo-naczyniowych
- Obecność już istniejących powikłań miażdżycy
Objawy miażdżycy
Miażdżyca przez wiele lat może przebiegać bezobjawowo. Objawy pojawiają się dopiero wtedy, gdy blaszka miażdżycowa istotnie zwęża światło tętnicy (zwykle powyżej 50%) lub gdy dojdzie do jej pęknięcia i powstania zakrzepu. Symptomy zależą od tego, które naczynia krwionośne zostały dotknięte chorobą.
Miażdżyca tętnic wieńcowych:
- Dławica piersiowa (ból wieńcowy) – uczucie ucisku, pieczenia lub dławienia za mostkiem, pojawiające się podczas wysiłku fizycznego i ustępujące po odpoczynku
- Promieniowanie bólu do lewego barku, ramienia, szyi lub żuchwy
- Duszność, szczególnie przy wysiłku
- Zmęczenie przy niewielkim wysiłku
- W skrajnych przypadkach – zawał serca
Miażdżyca tętnic kończyn dolnych:
- Chromanie przestankowe – ból mięśni łydek pojawiający się podczas chodzenia i ustępujący po odpoczynku
- Drętwienie i sztywność mięśni nóg
- Zimna, blada skóra kończyn
- Osłabienie tętna na stopach
- Trudności z gojeniem się ran na nogach
- W zaawansowanych przypadkach – martwica tkanek i gangrena
Miażdżyca tętnic szyjnych i mózgowych:
- Zawroty i bóle głowy
- Zaburzenia widzenia (przemijające zaniewidzenie jednego oka)
- Problemy z mową i równowagą
- Drętwienie lub osłabienie twarzy i kończyn
- Przejściowe ataki niedokrwienne (TIA)
- Udar mózgu
Miażdżyca tętnic nerkowych:
- Trudne do kontrolowania nadciśnienie tętnicze
- Pogorszenie funkcji nerek
- Obrzęki
Miażdżyca aorty brzusznej:
- Ból w dolnej części pleców
- Tętniaki aorty brzusznej
Objawy psychiczne w miażdżycy:
Zmniejszony dopływ krwi do mózgu może również powodować zmiany o podłożu psychicznym:
- Zaburzenia pamięci i koncentracji
- Zwiększona drażliwość
- Napady agresji
- Stany depresyjne
- Splątanie
Diagnostyka miażdżycy
Wczesne wykrycie miażdżycy jest kluczowe dla skutecznego zapobiegania jej powikłaniom. Diagnostyka obejmuje:
Badania laboratoryjne:
- Lipidogram (cholesterol całkowity, LDL, HDL, trójglicerydy)
- Poziom glukozy na czczo i hemoglobiny glikowanej (HbA1c)
- Badania funkcji nerek i wątroby
- Markery stanu zapalnego (CRP)
Badania obrazowe i czynnościowe:
- USG Doppler tętnic (szyjnych, kończyn)
- Elektrokardiogram (EKG)
- Próba wysiłkowa
- Echokardiografia
- Tomografia komputerowa tętnic wieńcowych
- Koronarografia (angiografia tętnic wieńcowych)
- Rezonans magnetyczny naczyń
Badania dodatkowe:
- Pomiar wskaźnika kostka-ramię (ABI) w diagnostyce miażdżycy tętnic kończyn dolnych
- Badanie ciśnienia tętniczego i próby ortostatyczne
Leczenie miażdżycy
Leczenie miażdżycy jest kompleksowe i wymaga wielokierunkowego podejścia, obejmującego modyfikację stylu życia, farmakoterapię, a w określonych przypadkach także leczenie zabiegowe.
Modyfikacja stylu życia
Zmiana stylu życia stanowi podstawę zarówno profilaktyki, jak i leczenia miażdżycy:
- Dieta antymiażdżycowa:
- Ograniczenie spożycia nasyconych kwasów tłuszczowych (tłuste mięsa, sery, masło)
- Eliminacja tłuszczów trans (produkty typu fast food, twarde margaryny)
- Zwiększenie spożycia nienasyconych kwasów tłuszczowych (olej rzepakowy, oliwa z oliwek, tłuste ryby morskie)
- Zwiększenie spożycia błonnika (warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste)
- Ograniczenie spożycia cukrów prostych i soli
- Włączenie do diety produktów o działaniu przeciwzapalnym i obniżającym cholesterol (czosnek, siemię lniane, orzechy)
- Regularna aktywność fizyczna:
- 30-60 minut aktywności aerobowej 5-7 dni w tygodniu (marsz, pływanie, jazda na rowerze)
- Ćwiczenia siłowe 2-3 razy w tygodniu
- Unikanie długotrwałego siedzenia
- Zaprzestanie palenia tytoniu – kluczowy element redukcji ryzyka sercowo-naczyniowego
- Kontrola masy ciała – dążenie do osiągnięcia prawidłowego BMI (18,5-24,9)
- Ograniczenie spożycia alkoholu
- Redukcja stresu – techniki relaksacyjne, mindfulness, joga
Leczenie farmakologiczne
Farmakoterapia miażdżycy koncentruje się na kontroli czynników ryzyka oraz stabilizacji blaszek miażdżycowych:
1. Leki obniżające poziom cholesterolu:
Statyny:
Stanowią podstawę farmakologicznego leczenia miażdżycy. Hamują enzym HMG-CoA reduktazę, kluczowy w produkcji cholesterolu w wątrobie, obniżając poziom LDL nawet o 30-50%. Dodatkowo wykazują działanie przeciwzapalne i stabilizujące blaszkę miażdżycową.
Najczęściej stosowane statyny:
- Atorwastatyna (Atoris, Sortis) – jedna z najsilniejszych statyn, stosowana w dawkach 10-80 mg
- Rosuwastatyna (Crestor, Roswera) – bardzo skuteczna w obniżaniu LDL, stosowana w dawkach 5-40 mg
- Simwastatyna (Zocor, Simvasterol) – stosowana w dawkach 10-40 mg
- Prawastatyna i fluwastatyna – rzadziej stosowane, mniej skuteczne
Działania niepożądane statyn to głównie bóle mięśniowe, podwyższenie enzymów wątrobowych oraz ryzyko rozwoju cukrzycy przy długotrwałym stosowaniu wysokich dawek.
Ezetimib:
Hamuje wchłanianie cholesterolu w jelitach. Często stosowany w skojarzeniu ze statynami dla wzmocnienia efektu hipolipemizującego.
Preparaty:
- Ezetimib (Ezetrol, Ezolip, Ezen)
- Preparaty złożone ze statyną, np. Inegy (ezetimib + simwastatyna)
Fibraty:
Działają głównie na obniżenie poziomu trójglicerydów i podwyższenie HDL. Stosowane głównie u pacjentów z hipertriglicerydemią.
Najczęściej stosowane:
- Fenofibrat (Fenardin, Lipanthyl)
- Ciprofibrat (Lipanor)
Kwasy omega-3:
Wykazują działanie hipolipemizujące, szczególnie w zakresie obniżenia trójglicerydów. Mają także właściwości przeciwzapalne i przeciwzakrzepowe.
Inhibitory PCSK9:
Nowoczesne leki biologiczne stosowane u pacjentów z bardzo wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym, u których tradycyjne leczenie jest nieskuteczne.
- Alirokumab (Praluent)
- Ewolokumab (Repatha)
2. Leki przeciwpłytkowe:
Zapobiegają tworzeniu się zakrzepów na blaszkach miażdżycowych.
Najczęściej stosowane:
- Kwas acetylosalicylowy (Acard, Aspirin Cardio) – podstawowy lek w dawce 75-150 mg/dobę
- Klopidogrel (Plavix, Clopidogrel KRKA) – alternatywa dla ASA lub stosowany razem z ASA w określonych sytuacjach
- Tiklopidyna (Aclotin) – rzadziej stosowana ze względu na działania niepożądane
- Tikagrelor (Brilique) i prasugrel – nowsze leki przeciwpłytkowe stosowane głównie po ostrych zespołach wieńcowych
3. Leki hipotensyjne:
Kontrola ciśnienia tętniczego jest kluczowa w zapobieganiu miażdżycy i jej powikłaniom.
Główne grupy leków:
- Inhibitory konwertazy angiotensyny (ACE-I) – np. ramipril, perindopril
- Antagoniści receptora angiotensyny II (ARB) – np. telmisartan, walsartan
- Beta-blokery – np. bisoprolol, metoprolol
- Antagoniści wapnia – np. amlodypina
- Diuretyki – np. indapamid, hydrochlorotiazyd
4. Leki przeciwcukrzycowe:
U pacjentów z cukrzycą właściwa kontrola glikemii jest ważnym elementem zapobiegania progresji miażdżycy.
Nowsze grupy leków przeciwcukrzycowych, takie jak inhibitory SGLT-2 (empagliflozyna, dapagliflozyna) oraz agoniści receptora GLP-1 (liraglutyd, semaglutyd), wykazują dodatkowe korzyści w postaci redukcji ryzyka sercowo-naczyniowego.
Leczenie zabiegowe
W zaawansowanych przypadkach miażdżycy, gdy dochodzi do istotnego zwężenia tętnic, konieczne może być leczenie zabiegowe:
1. Angioplastyka z implantacją stentu:
Polega na mechanicznym poszerzeniu zwężonej tętnicy za pomocą balonu, a następnie umieszczeniu w niej stentu (metalowej siateczki), który podtrzymuje światło naczynia. Obecnie stosuje się głównie stenty uwalniające leki (DES), które zmniejszają ryzyko ponownego zwężenia.
2. Pomostowanie aortalno-wieńcowe (by-passy):
Chirurgiczna metoda leczenia miażdżycy tętnic wieńcowych, polegająca na wszczepieniu pomostów naczyniowych, które omijają miejsca zwężenia. Jako materiał do pomostów wykorzystuje się najczęściej:
- Tętnicę piersiową wewnętrzną
- Żyłę odpiszczelową pobraną z nogi pacjenta
- Tętnicę promieniową
3. Endarterektomia:
Zabieg polegający na chirurgicznym usunięciu blaszki miażdżycowej z tętnicy. Najczęściej wykonywany w przypadku zwężenia tętnicy szyjnej w celu zapobiegania udarowi mózgu.
4. Tromboliza i trombektomia:
Metody stosowane w leczeniu ostrego zamknięcia tętnicy spowodowanego zakrzepem. Tromboliza polega na podaniu leku rozpuszczającego skrzeplinę, a trombektomia na jej mechanicznym usunięciu.
Profilaktyka miażdżycy
Profilaktyka miażdżycy powinna być prowadzona już od najmłodszych lat, gdyż pierwsze zmiany miażdżycowe mogą pojawiać się już w dzieciństwie. Kluczowe elementy profilaktyki to:
- Zdrowa dieta:
- Bogata w warzywa i owoce (minimum 400 g dziennie)
- Zawierająca produkty pełnoziarniste
- Z ograniczoną zawartością tłuszczów nasyconych i trans
- Bogata w nienasycone kwasy tłuszczowe (oliwa z oliwek, olej rzepakowy, ryby)
- Z niską zawartością soli (poniżej 5 g dziennie)
- Z ograniczoną ilością cukrów prostych i alkoholu
- Regularny wysiłek fizyczny:
- Minimum 150 minut umiarkowanego wysiłku tygodniowo
- Aktywność fizyczna rozłożona na 4-5 dni w tygodniu
- Niepalenie tytoniu i unikanie biernego palenia
- Kontrola masy ciała i dążenie do utrzymania prawidłowego BMI
- Regularne badania profilaktyczne:
- Pomiar ciśnienia tętniczego
- Kontrola poziom lipidów (od 40. roku życia co 5 lat, przy czynnikach ryzyka częściej)
- Kontrola poziomu glukozy we krwi
- Leczenie chorób towarzyszących, takich jak nadciśnienie tętnicze, cukrzyca czy zaburzenia lipidowe
Czy miażdżycę można całkowicie wyleczyć?
Miażdżyca jest chorobą przewlekłą, której nie można całkowicie wyleczyć, ale można skutecznie hamować jej rozwój i zapobiegać powikłaniom. Nowoczesne metody leczenia, w tym farmakoterapia i modyfikacja stylu życia, pozwalają na stabilizację lub nawet częściową regresję blaszek miażdżycowych. Aktualne badania sugerują, że intensywne leczenie statynami w połączeniu ze zdrowym stylem życia może prowadzić do zmniejszenia objętości blaszek miażdżycowych nawet o 7-10%.
W jakim wieku należy rozpocząć profilaktykę miażdżycy?
Profilaktyka miażdżycy powinna rozpoczynać się już w dzieciństwie poprzez kształtowanie zdrowych nawyków żywieniowych i zachęcanie do aktywności fizycznej. U dorosłych regularne badania kontrolne (lipidogram, pomiar ciśnienia) zaleca się rozpocząć od 40. roku życia, a w przypadku obciążeń rodzinnych lub innych czynników ryzyka – znacznie wcześniej.
Jak szybko działają leki na miażdżycę?
Efekt działania leków stosowanych w leczeniu miażdżycy pojawia się z różną szybkością:
- Statyny obniżają poziom cholesterolu LDL już po kilku dniach, ale pełen efekt jest widoczny po około 4-6 tygodniach
- Leki przeciwpłytkowe (jak ASA) zaczynają działać w ciągu kilku godzin
- Leki hipotensyjne obniżają ciśnienie w ciągu kilku dni do tygodni
Jednak stabilizacja blaszek miażdżycowych i zmniejszenie ryzyka sercowo-naczyniowego to proces długotrwały, wymagający systematycznego przyjmowania leków przez wiele miesięcy i lat.
Czy dieta może zastąpić leki w leczeniu miażdżycy?
U osób z niewielkimi zmianami miażdżycowymi i nieznacznie podwyższonym poziomem cholesterolu, odpowiednia dieta i aktywność fizyczna mogą być wystarczające do normalizacji parametrów lipidowych. W badaniach wykazano, że dieta bogata w sterole roślinne, błonnik rozpuszczalny i nienasycone kwasy tłuszczowe może obniżyć poziom LDL nawet o 10-15%.
Jednak u osób z zaawansowaną miażdżycą, wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym lub znacznie podwyższonym poziomem cholesterolu, sama dieta nie jest wystarczająca i konieczne jest wdrożenie farmakoterapii.
Czy miażdżyca może dotyczyć dzieci?
Pierwsze zmiany miażdżycowe (w postaci nacieczeń tłuszczowych) mogą pojawiać się już w dzieciństwie, szczególnie u dzieci z czynnikami ryzyka, takimi jak otyłość, nieprawidłowa dieta czy obciążenia rodzinne. Badania autopsyjne u młodych osób, które zginęły w wypadkach, wykazały obecność wczesnych zmian miażdżycowych już w wieku nastoletnim. Objawowa miażdżyca u dzieci występuje jednak bardzo rzadko i dotyczy głównie przypadków ciężkich zaburzeń lipidowych uwarunkowanych genetycznie, takich jak rodzinna hipercholesterolemia.
Jaki jest związek między miażdżycą a zawałem serca lub udarem mózgu?
Miażdżyca jest główną przyczyną zawału serca i udaru niedokrwiennego mózgu. W przypadku zawału serca dochodzi do pęknięcia niestabilnej blaszki miażdżycowej w tętnicy wieńcowej, co prowadzi do powstania zakrzepu zamykającego światło naczynia i niedokrwienia mięśnia sercowego. Podobny mechanizm zachodzi w przypadku udaru niedokrwiennego mózgu, gdy blaszka miażdżycowa pęka w tętnicy szyjnej lub mózgowej, a powstały zakrzep odcina dopływ krwi do określonego obszaru mózgu.
Czy suplementy diety są skuteczne w leczeniu miażdżycy?
Wiele suplementów diety jest reklamowanych jako środki wspomagające leczenie miażdżycy, jednak ich skuteczność jest ograniczona i nie dorównuje lekom przepisywanym przez lekarza. Najlepiej przebadanymi suplementami o pewnym działaniu korzystnym dla układu sercowo-naczyniowego są:
- Stanole i sterole roślinne – mogą obniżać LDL o 5-15%
- Czerwony ryż drożdżowy – zawiera naturalną lowastatynę, ale jego jakość i dawkowanie są trudne do standaryzacji
- Koenzym Q10 – może zmniejszać bóle mięśniowe u osób przyjmujących statyny
- Kwasy omega-3 – mają działanie przeciwzapalne i obniżające trójglicerydy
Suplementy te mogą być stosowane jako uzupełnienie farmakoterapii i zdrowego stylu życia, ale nie powinny ich zastępować. Przed rozpoczęciem suplementacji należy skonsultować się z lekarzem.
Czy stres przyczynia się do rozwoju miażdżycy?
Przewlekły stres jest uznawany za czynnik ryzyka miażdżycy. Podczas stresu dochodzi do aktywacji układu współczulnego i wzrostu wydzielania hormonów stresu (kortyzolu, adrenaliny), które mogą:
- Podwyższać ciśnienie tętnicze
- Zwiększać stężenie glukozy we krwi
- Nasilać stan zapalny w organizmie
- Promować odkładanie tłuszczu trzewnego
Ponadto, osoby narażone na przewlekły stres częściej sięgają po używki (papierosy, alkohol) i nieprawidłowo się odżywiają, co dodatkowo przyspiesza rozwój miażdżycy. Techniki redukcji stresu, takie jak medytacja, joga czy mindfulness, mogą być cennym uzupełnieniem leczenia.
Jak często należy wykonywać badania kontrolne przy miażdżycy?
Częstotliwość badań kontrolnych zależy od stopnia zaawansowania choroby i obecności czynników ryzyka:
- Osoby z rozpoznaną miażdżycą lub wysokim ryzykiem sercowo-naczyniowym powinny wykonywać lipidogram co 3-6 miesięcy, szczególnie po rozpoczęciu lub modyfikacji leczenia, a następnie co 6-12 miesięcy
- Pomiar ciśnienia tętniczego zaleca się co 3-6 miesięcy u osób leczonych z powodu nadciśnienia, a u osób z prawidłowym ciśnieniem – raz w roku
- Badania obrazowe (USG Doppler tętnic szyjnych, USG serca) wykonuje się zwykle co 1-2 lata, chyba że występują niepokojące objawy
Indywidualny harmonogram badań kontrolnych powinien być ustalony przez lekarza prowadzącego.