Schizofrenia – objawy, przyczyny i leczenie

Schizofrenia to poważne, przewlekłe zaburzenie psychiczne, które wpływa na sposób myślenia, odczuwania i zachowania osoby nią dotkniętej. Dotyka około 1% populacji na całym świecie, bez względu na płeć, kulturę czy pochodzenie etniczne. Charakteryzuje się zniekształconym postrzeganiem rzeczywistości, zaburzeniami myślenia oraz nieprawidłowym funkcjonowaniem w życiu codziennym. Choroba najczęściej ujawnia się między 20. a 30. rokiem życia, przy czym mężczyźni zaczynają chorować nieco wcześniej (około 20. roku życia) niż kobiety (około 30. roku życia). Mimo że schizofrenia jest poważnym schorzeniem, przy odpowiednim leczeniu osoby nią dotknięte mogą prowadzić satysfakcjonujące życie, realizować swoje pasje i utrzymywać znaczące relacje z innymi.

Czym jest schizofrenia?

Schizofrenia to zaburzenie psychiczne, które wpływa na funkcjonowanie mózgu, prowadząc do zniekształconego odbioru rzeczywistości. Termin „schizofrenia” wprowadził szwajcarski psychiatra Eugen Bleuler na początku XX wieku. Nazwa pochodzi od greckich słów „schizein” (rozszczepiać) oraz „phren” (umysł), co dosłownie oznacza „rozszczepienie umysłu”. Wbrew powszechnemu błędnemu przekonaniu, schizofrenia nie jest tożsama z rozdwojeniem jaźni ani wieloraką osobowością.

Bleuler uważał, że istotą schizofrenii jest rozpad, rozdźwięk i brak połączenia między poszczególnymi sferami życia psychicznego człowieka. W schizofrenii dochodzi do dezintegracji między sferami intelektu, uczuć i woli, które przestają funkcjonować we wzajemnej zależności.

Choroba charakteryzuje się występowaniem epizodów psychotycznych, podczas których osoba doświadcza trudności w odróżnianiu rzeczywistości od własnych wyobrażeń. Jej przebieg jest zazwyczaj przewlekły, z okresami remisji i nawrotów. Według szacunków WHO, nawet połowa pacjentów może doświadczać okresów bez epizodów psychotycznych trwających do dwóch lat, a 15-20% chorych może mieć tylko jeden lub dwa epizody w ciągu życia.

Objawy schizofrenii

Objawy schizofrenii można podzielić na kilka głównych kategorii, które wpływają na różne aspekty funkcjonowania człowieka.

Objawy pozytywne (wytwórcze)

Są to objawy psychotyczne, które wprowadzają do życia psychicznego nowe elementy, niespotkane u osób zdrowych:

• Urojenia – fałszywe przekonania, które są niepodatne na korektę mimo dowodów przeciwnych. Mogą to być:
  • Urojenia prześladowcze (przekonanie o byciu śledzonym lub prześladowanym)
  • Urojenia ksobne (przekonanie, że wydarzenia niezwiązane z chorym są dla niego specjalnym znakiem)
  • Urojenia odsłonięcia (przekonanie, że myśli są dostępne dla innych)
  • Urojenia nasyłania i zabierania myśli (przekonanie, że ktoś wkłada lub zabiera myśli z głowy)
  • Urojenia oddziaływania (przekonanie, że ktoś steruje zachowaniem lub myślami chorego)
• Halucynacje – doświadczanie zmysłowe bez zewnętrznego bodźca:
  • Słuchowe (słyszenie głosów komentujących, rozmawiających ze sobą lub wydających polecenia)
  • Wzrokowe (widzenie nieistniejących obiektów lub osób)
  • Dotykowe (odczuwanie nieistniejącego dotyku)
  • Węchowe i smakowe (czucie nieistniejących zapachów lub smaków)
• Dezorganizacja myślenia i mowy – chaotyczny tok myślenia, przeskakiwanie z tematu na temat, tworzenie neologizmów, niespójne wypowiedzi.

Objawy negatywne (ubytkowe)

Związane są z utratą lub osłabieniem normalnych funkcji psychicznych:

• Spłycenie afektu – ograniczona ekspresja emocji, monotonny głos, uboga mimika.
• Alogia – zubożenie mowy, wydłużenie czasu odpowiedzi, blokowanie wypowiedzi.
• Awolicja i apatia – ograniczenie własnej woli, brak energii i motywacji.
• Anhedonia – niemożność odczuwania przyjemności.
• Asocjalność – wycofanie społeczne, trudności w nawiązywaniu i utrzymywaniu relacji.
• Zaniedbanie higieny osobistej – zmniejszona dbałość o wygląd zewnętrzny.

Objawy poznawcze

Dotyczą zaburzeń funkcji poznawczych:

• Problemy z koncentracją uwagi
• Zaburzenia pamięci, szczególnie pamięci operacyjnej
• Trudności w planowaniu i organizacji działań
• Problemy z podejmowaniem decyzji
• Spowolnienie przetwarzania informacji

Objawy afektywne

Związane z zaburzeniami nastroju:

• Depresja
• Wahania nastroju
• Lęk
• Poczucie winy

Objawy dezorganizacji psychicznej

Dotyczą chaotycznego zachowania, mowy i myślenia:

• Dezorganizacja zachowania (nieprzewidywalne, dziwaczne zachowania)
• Dezorganizacja mowy (wypowiedzi niezrozumiałe, nielogiczne)
• Niedostosowany afekt (emocje nieadekwatne do sytuacji)

Fazy i przebieg schizofrenii

Schizofrenia zazwyczaj rozwija się etapami:

Faza prodromalna

To okres poprzedzający pełne rozwinięcie choroby, trwający od kilku miesięcy do kilku lat. Charakteryzuje się subtelnymi zmianami w zachowaniu i funkcjonowaniu:

• Pogorszenie wyników w pracy lub nauce
• Wycofanie społeczne
• Utrata zainteresowań
• Zaburzenia snu
• Podejrzliwość
• Dziwaczne przekonania
• Obniżony nastrój i lęk

Faza aktywna (ostry epizod psychotyczny)

W tej fazie pojawiają się wyraźne objawy psychotyczne:

• Urojenia
• Halucynacje
• Dezorganizacja myślenia
• Znaczne zaburzenia funkcjonowania

Faza remisji

Okres ustąpienia lub złagodzenia ostrych objawów, choć mogą utrzymywać się objawy negatywne. Remisja może być:

• Pełna (całkowite ustąpienie objawów)
• Częściowa (utrzymywanie się pewnych objawów)

Faza nawrotu

Ponowne zaostrzenie objawów po okresie remisji. Nawroty mogą być spowodowane:

• Przerwaniem leczenia
• Stresem
• Nadużywaniem substancji psychoaktywnych

Rodzaje schizofrenii

Tradycyjnie wyróżnia się kilka typów schizofrenii, choć najnowsze klasyfikacje (DSM-5) odchodzą od tego podziału, uznając schizofrenię za jedną chorobę o różnych manifestacjach:

Schizofrenia paranoidalna

Najczęstsza postać choroby, charakteryzująca się dominacją urojeń i halucynacji, zwłaszcza prześladowczych. Funkcje poznawcze i emocjonalne są stosunkowo dobrze zachowane.

Schizofrenia katatoniczna

Charakteryzuje się zaburzeniami ruchowymi – od nadmiernego pobudzenia do całkowitego stuporu (osłupienia). Mogą wystąpić:

• Zastyganie w dziwacznych pozach
• Automatyczne wykonywanie poleceń
• Negatywizm (robienie przeciwieństwa tego, o co się prosi)
• Mutyzm (niemówienie)
• Stereotypie ruchowe

Schizofrenia hebefreniczna (zdezorganizowana)

Dominują objawy dezorganizacji myślenia, mowy i zachowania oraz płytki, niedostosowany afekt. Chorzy często zachowują się dziecinnie, nieodpowiedzialnie, mogą wykazywać nieprzewidywalne emocje.

Schizofrenia rezydualna

Przewlekła postać choroby, w której przeważają objawy negatywne, a objawy pozytywne są mało nasilone lub nieobecne.

Schizofrenia prosta

Charakteryzuje się stopniowym pogorszeniem funkcjonowania i narastaniem objawów negatywnych, bez wyraźnych objawów psychotycznych.

Schizofrenia niezróżnicowana

Objawy psychotyczne są obecne, ale nie pasują do żadnego z powyższych typów.

Przyczyny schizofrenii

Dokładne przyczyny schizofrenii nie są w pełni poznane, jednak współczesna nauka wskazuje na wieloczynnikowy model rozwoju choroby, uwzględniający interakcję czynników:

Czynniki genetyczne

Schizofrenia wykazuje tendencję do występowania rodzinnego. Ryzyko zachorowania jest wyższe u osób, których krewni chorują na schizofrenię:

• Ryzyko dla bliźniaka jednojajowego, gdy drugie bliźnię choruje: około 50%
• Ryzyko, gdy oboje rodzice chorują: około 40-45%
• Ryzyko, gdy jeden z rodziców choruje: 10-15%
• Ryzyko, gdy rodzeństwo choruje: 8-10%
• Ryzyko w populacji ogólnej: około 1%

Czynniki neurobiologiczne

Badania obrazowe mózgu wykazują zmiany strukturalne i funkcjonalne u osób ze schizofrenią:

• Poszerzenie komór mózgowych
• Zmniejszenie objętości płatów czołowych i skroniowych
• Zmniejszona objętość hipokampa
• Zaburzenia w sieci neuronalnej

Zaburzenia neuroprzekaźnictwa

Kluczową rolę odgrywają zaburzenia równowagi neuroprzekaźników:

• Teoria dopaminowa: nadmierna aktywność dopaminergiczna w układzie limbicznym wywołuje objawy pozytywne, a niedobór dopaminy w obszarze kory przedczołowej – objawy negatywne.
• Teoria glutaminergiczna: zaburzenia w układzie glutaminergicznym przyczyniają się do powstawania objawów negatywnych i poznawczych.
• Teoria serotoninergiczna: zaburzenia równowagi serotoniny mogą wpływać na objawy.

Czynniki rozwojowe

• Komplikacje okołoporodowe
• Infekcje wirusowe w okresie ciąży
• Niedożywienie matki w ciąży
• Urodzenie w miesiącach zimowych (większe ryzyko ekspozycji płodu na wirusy grypy)

Czynniki środowiskowe

• Stres
• Traumatyczne doświadczenia
• Wychowanie w środowisku wielkomiejskim
• Migracja
• Nadużywanie substancji psychoaktywnych (szczególnie kanabinoli)
• Izolacja społeczna

Teoria podatność-stres

Zakłada, że do rozwoju schizofrenii dochodzi u osób genetycznie predysponowanych pod wpływem stresu lub innych czynników środowiskowych.

Diagnoza schizofrenii

Diagnoza schizofrenii jest procesem złożonym, wymagającym dokładnej oceny klinicznej i wykluczenia innych możliwych przyczyn objawów.

Kryteria diagnostyczne

Według klasyfikacji ICD-10, do rozpoznania schizofrenii potrzebne jest występowanie przez co najmniej miesiąc jednego z następujących objawów:

• Echo, nasyłanie, zabieranie lub rozgłaśnianie myśli
• Urojenia oddziaływania, wpływu lub owładnięcia
• Głosy omamowe komentujące lub dyskutujące
• Urojenia niedostosowane kulturowo

Lub co najmniej dwóch z poniższych objawów:

• Uporczywe halucynacje z urojeniami
• Neologizmy, przerwy w toku myślenia
• Objawy katatoniczne
• Objawy negatywne

Ponadto, trzeba wykluczyć:

• Organiczne choroby mózgu
• Zatrucie substancjami psychoaktywnymi
• Zespół abstynencyjny
• Epizod maniakalny lub depresyjny

Proces diagnostyczny

1. Wywiad lekarski – zbieranie informacji o objawach, ich początku i przebiegu, historii choroby, funkcjonowaniu społecznym i zawodowym oraz występowaniu chorób psychicznych w rodzinie.
2. Badanie psychiatryczne – ocena stanu psychicznego, myślenia, emocji, zachowania i funkcji poznawczych.
3. Badania dodatkowe – wykluczenie organicznych przyczyn objawów:
   • Badania laboratoryjne (morfologia, biochemia, toksykologia)
   • Badania obrazowe mózgu (CT, MRI)
   • EEG
   • Konsultacje specjalistyczne (neurolog, internista)
4. Obserwacja – niekiedy potrzebna jest dłuższa obserwacja, by potwierdzić diagnozę, zwłaszcza w przypadku pierwszego epizodu psychotycznego.

Leczenie schizofrenii

Leczenie schizofrenii jest kompleksowe i wymaga indywidualnego podejścia. Podstawą terapii jest:

Farmakoterapia

Leki przeciwpsychotyczne są głównym elementem leczenia schizofrenii:

1. Leki przeciwpsychotyczne I generacji (typowe) – działają głównie poprzez blokowanie receptorów dopaminowych D2:
   • Chloropromazyna
   • Haloperydol
   • Flupentyksol
   • Perfenazyna
2. Leki przeciwpsychotyczne II generacji (atypowe) – działają na receptory dopaminowe i serotoninowe:
   • Klozapina – szczególnie skuteczna w schizofrenii lekoopornej
   • Risperidon
   • Olanzapina
   • Kwetiapina
   • Aripiprazol
   • Ziprasidon
   • Amisulpryd
3. Leki przeciwpsychotyczne III generacji – częściowe agonisty receptorów dopaminowych:
   • Aripiprazol
   • Kariprazyna
   • Brekspiprazol
4. Leki o przedłużonym działaniu – w formie iniekcji podawanych raz na kilka tygodni lub miesięcy, poprawiających współpracę pacjenta:
   • Risperidon LAI
   • Paliperidon LAI
   • Aripiprazol LAI
   • Olanzapina LAI

Farmakoterapia schizofrenii ma na celu:

• Redukcję objawów pozytywnych (urojenia, halucynacje)
• Zmniejszenie objawów negatywnych
• Poprawę funkcji poznawczych
• Zapobieganie nawrotom

Wybór leku zależy od indywidualnych cech pacjenta, profilu objawów i potencjalnych działań niepożądanych. Leczenie farmakologiczne powinno być długotrwałe, nawet po ustąpieniu objawów, aby zapobiec nawrotom.

Psychoterapia

Stanowi ważne uzupełnienie farmakoterapii:

1. Terapia poznawczo-behawioralna (CBT) – pomaga pacjentom zrozumieć i radzić sobie z objawami psychotycznymi, zmienia destrukcyjne wzorce myślenia.
2. Trening umiejętności społecznych – uczy pacjentów efektywnej komunikacji i interakcji z innymi.
3. Psychoedukacja – dostarcza pacjentom i ich rodzinom wiedzy o chorobie, jej objawach i leczeniu.
4. Terapia rodzinna – angażuje rodzinę w proces leczenia, poprawia komunikację i zmniejsza poziom stresu w rodzinie.
5. Rehabilitacja poznawcza – ćwiczenia mające na celu poprawę funkcji poznawczych.

Rehabilitacja psychospołeczna

Ma na celu przywrócenie pacjenta do funkcjonowania w społeczeństwie:

1. Terapia zajęciowa – rozwija umiejętności praktyczne i zainteresowania pacjenta.
2. Treningi umiejętności życiowych – uczą samodzielności w codziennym życiu.
3. Rehabilitacja zawodowa – pomaga w powrocie do pracy lub nauki.
4. Wsparcie mieszkaniowe – zapewnia odpowiednie warunki mieszkaniowe.

Elektrowstrząsy (ECT)

Stosowane w wybranych przypadkach:

• Schizofrenia lekooporna
• Schizofrenia katatoniczna
• Pacjenci z silnymi myślami samobójczymi
• Kobiety w ciąży (gdy leki mogą być szkodliwe dla płodu)

Przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (TMS)

Nieinwazyjna metoda, która może być pomocna w redukcji uporczywych halucynacji słuchowych.

Rokowanie w schizofrenii

Przebieg i rokowanie w schizofrenii są zróżnicowane i zależą od wielu czynników:

Model „trzech trzecich”

• 1/3 pacjentów osiąga dobrą remisję i może prowadzić względnie normalne życie
• 1/3 ma częściową remisję z okresowymi zaostrzeniami
• 1/3 doświadcza przewlekłego przebiegu choroby z niewielką poprawą

Czynniki wpływające na rokowanie

Czynniki pozytywne:

• Wczesne rozpoczęcie leczenia
• Dobra odpowiedź na leki
• Wsparcie społeczne i rodzinne
• Dobre funkcjonowanie przedchorobowe
• Późniejszy początek choroby
• Wystąpienie wyraźnych objawów psychotycznych (lepiej rokują niż dominujące objawy negatywne)
• Regularne przyjmowanie leków
• Brak uzależnień

Czynniki negatywne:

• Późne rozpoczęcie leczenia
• Długi czas nieleczonej psychozy
• Dominacja objawów negatywnych
• Wczesny początek choroby
• Słabe funkcjonowanie przedchorobowe
• Brak wsparcia społecznego
• Nieregularne przyjmowanie leków
• Współistniejące uzależnienia

Ryzyko samobójstwa

Około 5-10% pacjentów ze schizofrenią popełnia samobójstwo. Czynniki ryzyka to:

• Płeć męska
• Młody wiek
• Wysoki poziom wykształcenia
• Świadomość choroby
• Objawy depresyjne
• Aktywne objawy psychotyczne
• Nadużywanie substancji
• Wcześniejsze próby samobójcze

Życie ze schizofrenią

Pomimo poważnych wyzwań, osoby ze schizofrenią mogą prowadzić satysfakcjonujące życie dzięki odpowiedniemu wsparciu:

Dla osób chorych:

1. Regularne przyjmowanie leków – nawet gdy objawy ustępują, kontynuacja leczenia jest kluczowa dla zapobiegania nawrotom.
2. Współpraca z lekarzem – regularne wizyty u psychiatry, informowanie o działaniach niepożądanych leków.
3. Udział w psychoterapii – pomaga lepiej zrozumieć chorobę i radzić sobie z jej objawami.
4. Zdrowy styl życia:
   • Regularna aktywność fizyczna
   • Zbilansowana dieta
   • Regularne godziny snu
   • Unikanie alkoholu i narkotyków
   • Techniki relaksacyjne redukujące stres
5. Rozwijanie relacji społecznych – utrzymywanie kontaktów z rodziną i przyjaciółmi, unikanie izolacji.
6. Edukacja – pogłębianie wiedzy o chorobie i jej leczeniu.
7. Grupy wsparcia – dzielenie się doświadczeniami z innymi osobami chorującymi na schizofrenię.

Dla rodzin i opiekunów:

1. Edukacja – zdobywanie wiedzy o schizofrenii, jej objawach i leczeniu.
2. Wspieranie procesu leczenia – zachęcanie do regularnego przyjmowania leków i wizyt u lekarza.
3. Rozpoznawanie wczesnych oznak nawrotu – nauczenie się rozpoznawania sygnałów ostrzegawczych.
4. Komunikacja – otwarta, spokojna komunikacja, unikanie krytyki i osądzania.
5. Realistyczne oczekiwania – akceptacja ograniczeń związanych z chorobą, docenianie drobnych sukcesów.
6. Dbanie o własne zdrowie – opiekunowie powinni pamiętać o własnych potrzebach, korzystać z grup wsparcia dla rodzin.
7. Współpraca z zespołem terapeutycznym – aktywny udział w procesie leczenia, dzielenie się obserwacjami.