Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy – przyczyny, objawy i skuteczne leczenie

Choroba wrzodowa żołądka i dwunastnicy to jedna z częstszych chorób przewodu pokarmowego, dotykająca około 10% populacji osób dorosłych. Charakteryzuje się powstawaniem ubytków w błonie śluzowej tych odcinków przewodu pokarmowego, które mają kontakt z żołądkowym kwasem solnym, czyli najczęściej w samym żołądku i dwunastnicy. Wrzodom zazwyczaj towarzyszy stan zapalny i martwica tkanek. Mogą pojawiać się nagle, dając ostre, nagłe objawy, lub występować cyklicznie w postaci przewlekłej. Choć dawniej choroba ta była trudna do leczenia, obecnie dzięki nowoczesnym metodom diagnostycznym i terapeutycznym, pacjenci z chorobą wrzodową mogą prowadzić normalne życie, a skuteczność leczenia jest bardzo wysoka.

Jak powstają wrzody?

Wrzody powstają w wyniku zaburzenia równowagi między czynnikami agresji a mechanizmami obronnymi błony śluzowej przewodu pokarmowego. W warunkach prawidłowych śluzówka żołądka i dwunastnicy jest chroniona przed działaniem kwasu solnego i pepsyny dzięki wytwarzaniu śluzu, dobremu ukrwieniu oraz szybkiej regeneracji uszkodzonych komórek.

Do głównych czynników naruszających tę delikatną równowagę należą:

1. Zakażenie bakterią Helicobacter pylori – odpowiada za około 75% wrzodów żołądka i nawet 95% wrzodów dwunastnicy. Bakteria ta wytwarza enzymy i toksyny, które uszkadzają barierę śluzową i wywołują stan zapalny. Szacuje się, że w Polsce nosicielami Helicobacter pylori jest aż 84-90% dorosłych Polaków, choć nie u wszystkich rozwija się choroba wrzodowa.
2. Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) – leki takie jak kwas acetylosalicylowy (aspiryna), ibuprofen, diklofenak czy naproksen hamują produkcję prostaglandyn, które chronią błonę śluzową żołądka, przez co osłabiają naturalne mechanizmy obronne.
3. Palenie tytoniu – dym tytoniowy zakłóca wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, a także utrudnia przepływ krwi w naczyniach ściany żołądka i dwunastnicy, powodując ich niedotlenienie.
4. Uwarunkowania genetyczne – choroba wrzodowa częściej występuje rodzinnie, a osoby z grupą krwi 0 są bardziej narażone na rozwój wrzodów.
5. Zaburzenia hormonalne – nadmierne wydzielanie gastryny lub nadczynność przytarczyc mogą przyczyniać się do powstawania wrzodów.

W przeszłości znaczącą rolę w powstawaniu wrzodów przypisywano stresowi, jednak obecne badania sugerują, że stres raczej nasila objawy istniejących już wrzodów, niż jest ich pierwotną przyczyną.

Objawy wrzodów żołądka i dwunastnicy

Objawy choroby wrzodowej mogą być różnorodne i zależą od lokalizacji wrzodu oraz indywidualnej wrażliwości pacjenta. Najczęściej występujące symptomy to:

Typowe objawy wrzodu żołądka:

• Ból w dołku podsercowym (nadbrzuszu) pojawiający się około 30-60 minut po posiłku
• Nudności i wymioty
• Uczucie pełności i wzdęcia po jedzeniu
• Utrata apetytu i spadek masy ciała

Typowe objawy wrzodu dwunastnicy:

• Ból w nadbrzuszu występujący na czczo, często w nocy (tzw. bóle głodowe)
• Ból pojawiający się 2-3 godziny po posiłku
• Ból ustępujący po spożyciu pokarmu lub zażyciu leków zobojętniających kwas żołądkowy
• Zgaga i kwaśne odbijanie

Warto zaznaczyć, że u około połowy pacjentów choroba wrzodowa przebiega bezobjawowo lub daje nietypowe objawy. U niektórych pierwszym objawem mogą być dopiero powikłania, takie jak krwawienie z przewodu pokarmowego.

Sezonowość objawów jest charakterystycznym elementem choroby wrzodowej – zaostrzenia występują najczęściej wiosną (marzec-maj) i jesienią (wrzesień-listopad).

Diagnostyka wrzodów

Podstawową metodą diagnostyczną w rozpoznawaniu choroby wrzodowej jest gastroskopia (endoskopia górnego odcinka przewodu pokarmowego). Badanie to pozwala na bezpośrednią ocenę stanu błony śluzowej przełyku, żołądka i dwunastnicy oraz umożliwia pobranie wycinków do badania histopatologicznego.

Podczas gastroskopii można również wykonać test na obecność bakterii Helicobacter pylori za pomocą szybkiego testu ureazowego. Inne metody wykrywania tej bakterii to:

• Test oddechowy z użyciem mocznika znakowanego izotopem węgla
• Badanie stolca na obecność antygenów H. pylori
• Badania serologiczne wykrywające przeciwciała przeciwko H. pylori w surowicy krwi

U niektórych pacjentów wykonuje się również badania radiologiczne z użyciem kontrastu, które pozwalają ocenić kształt i funkcję żołądka oraz dwunastnicy.

Leczenie choroby wrzodowej

Nowoczesne podejście do leczenia choroby wrzodowej koncentruje się na eliminacji przyczyny, łagodzeniu objawów i zapobieganiu nawrotom. Główne metody leczenia to:

1. Eradykacja Helicobacter pylori

Jeśli wykryto zakażenie H. pylori, stosuje się terapię eradykacyjną składającą się z kombinacji:

• Inhibitora pompy protonowej (IPP), takiego jak omeprazol, lanzoprazol, pantoprazol czy ezomeprazol
• Dwóch antybiotyków (najczęściej amoksycyliny, klarytromycyny lub metronidazolu np. lek Pylera)

Leczenie zazwyczaj trwa od 7 do 14 dni. Skuteczność eradykacji przy pierwszej próbie wynosi około 80-90%. W przypadku niepowodzenia stosuje się alternatywne schematy leczenia.

2. Hamowanie wydzielania kwasu żołądkowego

W leczeniu choroby wrzodowej stosuje się leki zmniejszające wydzielanie kwasu solnego:

• Inhibitory pompy protonowej (IPP) – skutecznie hamują sekrecję kwasu żołądkowego przez blokowanie enzymu (pompy protonowej) w komórkach okładzinowych. Do tej grupy należą: omeprazol (Bioprazol, Goprazol), ezomeprazol (Emanera, Helides), pantoprazol, lanzoprazol i rabeprazol.
• Blokery receptora H2 – zmniejszają wydzielanie kwasu przez blokowanie receptorów histaminowych w żołądku. Są to m.in. ranitydyna, famotydyna.

3. Leki osłaniające błonę śluzową

• Sukralfat – tworzy ochronną barierę na powierzchni wrzodu, chroniąc ją przed działaniem kwasu i pepsyny.
• Związki bizmutu – mają działanie przeciwbakteryjne przeciwko H. pylori oraz osłaniają błonę śluzową.
• Analog prostaglandyny – mizoprostol, który zwiększa produkcję śluzu i wodorowęglanów oraz poprawia przepływ krwi w błonie śluzowej.

4. Leczenie objawowe

• Leki zobojętniające kwas żołądkowy – zawierają związki glinu, magnezu lub wapnia, które neutralizują kwas solny w żołądku i przynoszą szybką, ale krótkotrwałą ulgę.
• Leki rozkurczowe – zmniejszają napięcie mięśni gładkich przewodu pokarmowego, łagodząc ból.

5. Leczenie chirurgiczne

Obecnie stosowane jest rzadko, głównie w przypadku powikłań choroby wrzodowej, takich jak perforacja, zwężenie odźwiernika, masywne krwawienie lub podejrzenie zmiany nowotworowej. Zabiegi mogą obejmować:

• Wycięcie wrzodu
• Wagotomię (przecięcie nerwu błędnego) w celu zmniejszenia wydzielania kwasu
• Częściową gastrektomię (usunięcie fragmentu żołądka)

Dieta i styl życia w chorobie wrzodowej

Odpowiednie podejście do diety i modyfikacja stylu życia odgrywają istotną rolę w leczeniu i zapobieganiu nawrotom choroby wrzodowej.

Zalecenia dietetyczne:

• Spożywanie 5-6 mniejszych posiłków dziennie zamiast 2-3 obfitych
• Dokładne przeżuwanie pokarmów
• Unikanie jedzenia na 2-3 godziny przed snem
• Ograniczenie potraw ostro przyprawionych, kwaśnych, smażonych i tłustych
• Unikanie produktów, które indywidualnie nasilają dolegliwości
• Preferowanie pokarmów gotowanych, duszonych lub pieczonych w folii
• Picie odpowiedniej ilości wody między posiłkami

Produkty zalecane:

• Pieczywo pszenne, najlepiej czerstwe
• Chude mięsa (drób, cielęcina)
• Ryby gotowane lub pieczone w folii
• Nabiał (jogurty naturalne, kefiry, maślanki, twarogi)
• Warzywa gotowane lub w postaci przecierów
• Owoce dojrzałe, najlepiej gotowane lub pieczone
• Łagodne przyprawy ziołowe (bazylia, tymianek, majeranek, koperek)

Produkty niewskazane:

• Pieczywo świeże, żytnie i razowe
• Tłuste mięsa i wędliny
• Smażone potrawy
• Warzywa kapustne, cebula, czosnek, rzodkiewka
• Ostre przyprawy
• Mocna kawa i herbata
• Napoje gazowane
• Alkohol (szczególnie mocny i piwo)
• Czekolada i tłuste ciasta

Zmiany stylu życia:

• Całkowite zaprzestanie palenia tytoniu
• Ograniczenie lub unikanie alkoholu
• Unikanie nadużywania niesteroidowych leków przeciwzapalnych
• Redukcja stresu poprzez techniki relaksacyjne, aktywność fizyczną, medytację
• Zapewnienie odpowiedniej ilości snu
• Regularna, umiarkowana aktywność fizyczna

Powikłania nieleczonej choroby wrzodowej

Nieleczona choroba wrzodowa może prowadzić do poważnych, a nawet zagrażających życiu powikłań:

1. Krwawienie z przewodu pokarmowego – objawia się wymiotami krwistymi lub fusowatymi (przypominającymi fusy po kawie) oraz czarnymi, smolistymi stolcami.
2. Perforacja (przedziurawienie) ściany żołądka lub dwunastnicy – powoduje silny, nagły ból brzucha przypominający „cios nożem” (ból kindżałowy), twarde napięcie brzucha i objawy zapalenia otrzewnej.
3. Zwężenie odźwiernika – na skutek bliznowacenia może dojść do utrudnienia pasażu treści pokarmowej z żołądka do dwunastnicy, co objawia się uczuciem pełności, wymiotami zalegającą treścią pokarmową i utratą masy ciała.
4. Transformacja nowotworowa – nieleczone wrzody żołądka, szczególnie u osób starszych, mogą w rzadkich przypadkach przekształcić się w nowotwór złośliwy.

Naturalne metody wspomagające leczenie

Chociaż naturalne metody nie powinny zastępować konwencjonalnego leczenia, mogą stanowić cenne uzupełnienie terapii:

• Siemię lniane – działa osłaniająco na błonę śluzową, łagodzi stany zapalne. Napar z siemienia lnianego (łyżka nasion zalana szklanką wrzątku) można pić między posiłkami.
• Sok z kapusty – badania wykazały, że zawiera składniki przyspieszające gojenie się wrzodów.
• Miód manuka – ma działanie antybakteryjne przeciwko H. pylori.
• Olej z wiesiołka lub olej cedrowy – zawierają niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe, które uszczelniają nabłonek wyściełający układ pokarmowy.
• Lukrecja – zwiększa produkcję śluzu w żołądku i przedłuża życie komórek nabłonkowych.
• Babka lancetowata – działa przeciwzapalnie i osłaniająco na błonę śluzową.
• Rumianek – ma działanie przeciwzapalne i rozkurczowe.