Myśli samobójcze – jak rozpoznać i gdzie szukać pomocy

Myśli samobójcze to poważny problem zdrowia psychicznego, który wymaga natychmiastowej uwagi i wsparcia. Ten stan, charakteryzujący się natrętnym rozważaniem zakończenia własnego życia, może dotknąć ludzi w każdym wieku, niezależnie od płci, statusu społecznego czy pochodzenia. Myśli samobójcze nie pojawiają się znikąd – są zazwyczaj rezultatem nawarstwiających się problemów psychicznych, trudnych doświadczeń życiowych lub braku wsparcia społecznego. Zrozumienie przyczyn, rozpoznanie symptomów i wiedza o dostępnych formach pomocy mogą dosłownie uratować życie.

Skąd biorą się myśli samobójcze?

Myśli samobójcze rzadko pojawiają się nagle – najczęściej są kulminacją długotrwałego procesu. Wśród najczęstszych przyczyn wymienia się:

Zaburzenia psychiczne

Depresja jest jednym z głównych czynników ryzyka myśli samobójczych. Osoby cierpiące na depresję doświadczają obniżonego nastroju, poczucia beznadziei, utraty zainteresowań i przyjemności z życia, co może prowadzić do myśli o odebraniu sobie życia. Inne zaburzenia zwiększające ryzyko to:

• Zaburzenia afektywne dwubiegunowe
• Zaburzenia lękowe
• Zaburzenia osobowości
• Schizofrenia
• Uzależnienia od substancji psychoaktywnych

Czynniki psychospołeczne

Sytuacja życiowa często ma ogromny wpływ na nasze samopoczucie psychiczne:

• Izolacja społeczna i samotność
• Traumatyczne przeżycia (przemoc, wykorzystywanie)
• Utrata bliskiej osoby
• Poważne problemy finansowe
• Rozpad związku lub rozwód
• Przewlekłe choroby somatyczne
• Poważne kryzysy życiowe

Czynniki rodzinne

Badania wskazują na istotny związek między sytuacją rodzinną a występowaniem myśli samobójczych. Szczególnie narażone są osoby:

• Z rodzin niepełnych lub zrekonstruowanych
• Otrzymujące niewystarczające wsparcie od rodziców
• Doświadczające konfliktów rodzinnych
• Z historią samobójstw w rodzinie

Jak rozpoznać zespół presuicydalny – sygnały ostrzegawcze

Erwin Ringel, austriacki psychiatra, opisał zespół presuicydalny, który obejmuje charakterystyczne objawy poprzedzające próbę samobójczą. Badania sugerują, że ponad 80% prób samobójczych poprzedzonych jest rozwojem tego zespołu.

Zawężenie dynamiczne

Osoba doświadcza:

• Zawężenia emocjonalnego – wycofuje się z życia społecznego
• Zawężenia poznawczego – koncentruje się wyłącznie na negatywnych myślach
• Poczucia braku rozwiązań i wyjścia z sytuacji

Autoagresja i wrogość skierowana do wewnątrz

• Osoba kieruje złość i frustrację wobec siebie samej
• Może dokonywać samookaleczeń
• Odczuwa silne poczucie winy i niską samoocenę

Fantazje i myśli samobójcze

• Pojawiają się wyobrażenia własnej śmierci
• Myśli o sposobach odebrania sobie życia stają się coraz bardziej konkretne
• Może pojawić się planowanie samobójstwa

Inne sygnały ostrzegawcze

Osoby rozważające samobójstwo często wykazują następujące zachowania:

• Mówienie o śmierci, samobójstwie lub bezwartościowości życia
• Rozdawanie cennych przedmiotów
• Nagłe uspokojenie po okresie depresji (może oznaczać podjęcie decyzji o samobójstwie)
• Wycofanie z kontaktów społecznych
• Zaniedbywanie wyglądu i higieny
• Drastyczne zmiany w zachowaniu, nastroju, nawykach żywieniowych lub śnie
• Zwiększone używanie substancji psychoaktywnych
• Załatwianie „ostatnich spraw”, pisanie testamentu

Jak rozmawiać z osobą mającą myśli samobójcze?

Rozmowa z kimś, kto ma myśli samobójcze, może być trudna, ale jest niezwykle ważna. Oto kilka zasad:

1. Nie bój się pytać wprost – pytanie o myśli samobójcze nie zaszczepią ich w umyśle osoby, która ich nie ma.
2. Słuchaj aktywnie – daj drugiej osobie możliwość wypowiedzenia się, nie przerywaj, okaż zrozumienie.
3. Nie oceniaj i nie bagatelizuj – unikaj stwierdzeń typu „wszystko będzie dobrze” czy „inni mają gorzej”.
4. Zaakceptuj emocje – pozwól osobie odczuwać to, co czuje, nawet jeśli wydaje się to irracjonalne.
5. Zaproponuj konkretną pomoc – zaoferuj wsparcie w znalezieniu specjalisty lub zadzwonienie na telefon zaufania.

Gdzie szukać pomocy?

W Polsce istnieje wiele miejsc, gdzie osoby z myślami samobójczymi mogą otrzymać profesjonalną pomoc:

Telefony zaufania i centra pomocy kryzysowej

• 800 70 2222 – Centrum Wsparcia dla Osób w Stanie Kryzysu Psychicznego (całodobowy)
• 116 123 – Telefon Zaufania dla Osób Dorosłych w Kryzysie Emocjonalnym (codziennie 14:00-22:00)
• 116 111 – Telefon Zaufania dla Dzieci i Młodzieży (codziennie 12:00-2:00)
• 800 12 12 12 – Dziecięcy Telefon Zaufania Rzecznika Praw Dziecka (całodobowy)

Profesjonalna pomoc

• Poradnie zdrowia psychicznego (dostępne w ramach NFZ)
• Psychiatra – w sytuacji kryzysowej można zgłosić się bez skierowania
• Psycholog i psychoterapeuta
• Izby przyjęć szpitali psychiatrycznych
• Oddziały ratunkowe szpitali ogólnych

W przypadku bezpośredniego zagrożenia życia należy dzwonić pod numer alarmowy 112.

Farmakoterapia w leczeniu myśli samobójczych

Leki przeciwdepresyjne

Selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI)

• Escitalopram – często wybierany jako lek pierwszego rzutu ze względu na dobrą tolerancję i niewielką liczbę interakcji
• Sertralina – szczególnie korzystna u pacjentów z chorobami somatycznymi
• Fluoksetyna – ma długi okres półtrwania, co może być korzystne przy problemach z regularnym przyjmowaniem leków
• Paroksetyna – wykazuje również działanie przeciwlękowe
• Citalopram – ma stosunkowo niewielką liczbę interakcji z innymi lekami

Ważne ostrzeżenie: Na początku terapii lekami z grupy SSRI może wystąpić przejściowe nasilenie myśli samobójczych, szczególnie u młodych dorosłych i nastolatków. Dlatego konieczne jest ścisłe monitorowanie stanu pacjenta w pierwszych 2-4 tygodniach leczenia.

Inhibitory wychwytu zwrotnego serotoniny i noradrenaliny (SNRI)

• Wenlafaksyna – skuteczna w ciężkich postaciach depresji
• Duloksetyna – dodatkowo stosowana w leczeniu bólu przewlekłego
• Milnacipran – rzadziej stosowany, ale może być opcją przy nietolerancji innych leków

Pozostałe leki przeciwdepresyjne

• Mirtazapina – ma działanie przeciwlękowe i nasenne, pomocna przy zaburzeniach snu
• Bupropion – działa poprzez wpływ na dopaminę i noradrenalinę, może być korzystny u pacjentów z apatią i spowolnieniem
• Wortioksetyna – nowszy lek o złożonym mechanizmie działania, może poprawiać funkcje poznawcze
• Agomelatyna – wpływa na receptory melatoninowe, pomocna przy zaburzeniach rytmu dobowego
• Trazodon – ma silne działanie nasenne, stosowany często jako lek wspomagający w zaburzeniach snu

Leki normotymiczne (stabilizatory nastroju)

Szczególnie ważne u pacjentów z myślami samobójczymi w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej:

• Lit – ma udowodnione działanie antysuicydalne, zmniejsza ryzyko samobójstwa u pacjentów z CHAD
• Walproiniany – stosowane głównie w fazie maniakalnej i mieszanej CHAD
• Karbamazepina – alternatywa dla pacjentów nietolerujących litu
• Lamotrygina – szczególnie skuteczna w zapobieganiu epizodom depresyjnym w CHAD

Leki przeciwpsychotyczne

Atypowe leki przeciwpsychotyczne

• Kwetiapina – ma działanie przeciwdepresyjne i może być stosowana jako augmentacja leczenia przeciwdepresyjnego
• Olanzapina – szczególnie w połączeniu z fluoksetyną skuteczna w depresji w przebiegu CHAD
• Aripiprazol – może działać aktywizująco, co jest korzystne przy depresji z zahamowaniem
• Risperidon – stosowany przy współwystępujących objawach psychotycznych
• Ziprasidon – rzadziej powoduje przyrost masy ciała w porównaniu z innymi lekami z tej grupy

Klasyczne leki przeciwpsychotyczne

Stosowane rzadziej ze względu na profil działań niepożądanych, głównie w stanach ostrych:

• Haloperidol
• Perazyna
• Chlorpromazyna

Leki przeciwlękowe

Benzodiazepiny

Ze względu na ryzyko uzależnienia stosowane krótkoterminowo, głównie w ostrych stanach:

• Alprazolam
• Lorazepam
• Klonazepam
• Diazepam

Leki przeciwlękowe niebędące benzodiazepinami

• Buspiron – nie uzależnia, ale ma opóźniony początek działania
• Hydroksyzyna – ma również działanie przeciwhistaminowe i nasenne
• Pregabalina – stosowana w zaburzeniach lękowych uogólnionych

Inne leki pomocnicze

• Ketamina i esketamina – badania wskazują na ich szybkie działanie przeciwdepresyjne i antysuicydalne
• Klonidyna – może być pomocna w redukcji impulsywności
• Leki nasenne (np. zolpidem, zopiklon) – stosowane krótkoterminowo w zaburzeniach snu
• Agoniści receptorów dopaminowych – w wybranych przypadkach depresji opornej na leczenie

Skuteczne leczenie myśli samobójczych

Myśli samobójcze można skutecznie leczyć. Najczęściej stosowane metody to:

1. Psychoterapia – szczególnie skuteczna jest terapia poznawczo-behawioralna (CBT), dialektyczna terapia behawioralna (DBT) oraz terapia skoncentrowana na rozwiązaniach.
2. Farmakoterapia – leki przeciwdepresyjne, leki przeciwlękowe i inne leki psychiatryczne przepisywane przez psychiatrę.
3. Hospitalizacja – w przypadku wysokiego ryzyka samobójstwa krótkotrwały pobyt w szpitalu może zapewnić bezpieczeństwo.
4. Wsparcie społeczne – grupa wsparcia, regularne kontakty z bliskimi oraz budowanie sieci wsparcia.
5. Zmiana stylu życia – regularna aktywność fizyczna, zdrowa dieta, techniki relaksacyjne i unikanie substancji psychoaktywnych.

Profilaktyka myśli samobójczych

Zapobieganie myślom samobójczym polega na:

• Regularnej dbałości o zdrowie psychiczne
• Budowaniu silnych relacji społecznych
• Rozwijaniu umiejętności radzenia sobie ze stresem
• Ograniczeniu dostępu do środków mogących służyć do podjęcia próby samobójczej
• Edukowaniu społeczeństwa na temat zdrowia psychicznego
• Wczesnym rozpoznawaniu i leczeniu zaburzeń psychicznych

Bibliografia

1. Ringel E. The presuicidal syndrome. Suicide Life Threat Behav. 1976 Fall;6(3):131-49. PMID: 996916
2. Guimond T, Barnhart R, Lydecker AD, McMain SF. A randomized trial of brief dialectical behaviour therapy skills training in suicidal patients suffering from borderline disorder. Acta Psychiatr Scand. 2017;135(2):138-148. DOI: 10.1111/acps.12664 PMID: 27858962
3. Brown GK, Ten Have T, Henriques GR, Xie SX, Hollander JE, Beck AT. Cognitive therapy for the prevention of suicide attempts: a randomized controlled trial. JAMA. 2005;294(5):563-570. DOI: 10.1001/jama.294.5.563 PMID: 16077050
4. Voros V, Tenyi T, Nagy A, Fekete S, Osvath P. Crisis Concept Re-loaded?-The Recently Described Suicide-Specific Syndromes May Help to Better Understand Suicidal Behavior and Assess Imminent Suicide Risk More Effectively. Front Psychiatry. 2021;12:598923. DOI: 10.3389/fpsyt.2021.598923 PMID: 33868041