Atopowe zapalenie skóry (AZS) – przyczyny, objawy i kompleksowe leczenie

Atopowe zapalenie skóry to jedna z najczęstszych chorób alergicznych skóry, dotykająca nawet co trzecią osobę w krajach rozwiniętych. Jest to przewlekła, nawracająca choroba zapalna skóry, która może znacząco wpływać na jakość życia pacjentów – od problemów ze snem, przez trudności w pracy, po ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu. Szczególnie niepokojący jest wzrost zachorowań wśród dzieci i młodzieży, gdzie w niektórych regionach nawet 40% młodych osób zmaga się z różnymi formami alergii. Według najnowszych badań, w Polsce na różne formy alergii cierpi około 12 milionów osób, a liczba ta stale rośnie.

Czym jest atopowe zapalenie skóry?

Atopowe zapalenie skóry (AZS), zwane również wypryskiem atopowym lub egzemą, jest dermatozą skóry charakteryzującą się przewlekłym stanem zapalnym naskórka. Jest to przypadłość o podłożu alergicznym, ściśle związana z dysfunkcją naskórka, która prowadzi do nieprawidłowej reakcji organizmu na alergeny.

Skóra w naszym organizmie pełni funkcję ochronną przed wnikaniem do wnętrza organizmu alergenów, zarazków i substancji drażniących. U osób chorujących na AZS ta bariera ochronna jest zaburzona. W wyniku tego alergeny z łatwością wnikają do organizmu, wywołując reakcję alergiczną i stan zapalny.

AZS jest chorobą o charakterze przewlekłym i nawrotowym. Charakteryzuje się etapami zaostrzenia zmian i okresami remisji (wyciszenia objawów). Lokalizacja zmian i nasilenie objawów często zależą od wieku danej osoby.

Mechanizm powstawania AZS

Aby zrozumieć istotę atopowego zapalenia skóry, wyobraźmy sobie nasz układ odpornościowy jako nadgorliwego strażnika, który czasem przesadnie reaguje na zupełnie nieszkodliwe substancje. W przypadku AZS, skóra pacjenta traci swoją naturalną funkcję ochronną, co prowadzi do nadmiernej reakcji układu immunologicznego na różne bodźce zewnętrzne.

Kiedy organizm osoby z AZS spotyka się z alergenem (może to być pyłek brzozy, sierść kota czy roztocza kurzu domowego), układ odpornościowy uruchamia złożoną kaskadę reakcji obronnych. Specjalne przeciwciała, zwane IgE, rozpoznają alergen i przyczepiają się do niego, co aktywuje komórki odpornościowe zwane mastocytami. Te z kolei uwalniają różne substancje zapalne, w tym histaminę, która odpowiada za charakterystyczne objawy alergii.

U chorych na AZS występują zaburzenia funkcjonowania bariery skórnej, które prowadzą do:

• Utraty wody i związanej z tym suchości skóry
• Zwiększonej wrażliwości na bodźce
• Łatwiejszej penetracji czynników drażniących i alergenów do skóry

Przyczyny AZS

Przyczyny występowania atopowego zapalenia skóry są złożone i wieloczynnikowe. Obecnie badacze wskazują na kombinację czynników genetycznych, immunologicznych, środowiskowych i skórnych, które współwystępują z defektem bariery naskórkowej.

Czynniki genetyczne

Istnieje silny związek pomiędzy atopią u rodziców (zwłaszcza AZS) a wystąpieniem i ciężkością wczesnego AZS u dzieci. W przypadku choroby atopowej u obojga rodziców ryzyko wystąpienia AZS u dziecka wynosi 80%, a kiedy choruje jedno z rodziców – około 40%.

U osób z AZS zaobserwowano, że filagryna (białko odpowiedzialne za działanie bariery ochronnej naskórka) nie działa prawidłowo, co powoduje nadmierne wysuszenie skóry, a przebieg choroby jest bardziej przewlekły oraz cięższy.

Czynniki środowiskowe

Wśród czynników środowiskowych, które wpływają na rozwój oraz zaostrzenie objawów AZS, znajdują się:

• Alergeny pokarmowe i wziewne
• Zanieczyszczenie środowiska
• Warunki klimatyczne (zmiany temperatury, wilgotność powietrza)
• Zakażenia (bakteryjne, wirusowe, grzybicze)
• Substancje drażniące (kosmetyki, detergenty, mydła)
• Stres
• Nieprawidłowa dieta

Objawy atopowego zapalenia skóry

Objawy AZS różnią się w zależności od wieku pacjenta i fazy choroby. Charakterystyczne dla wszystkich grup wiekowych są:

• Bardzo silny, uporczywy świąd skóry (główny objaw AZS)
• Bardzo sucha, łuszcząca się, a nawet pękająca skóra
• Zaczerwienienie skóry w miejscu występowania objawów
• Obrzęk
• Tworzenie się pękających grudek i pęcherzyków wypełnionych płynem surowiczym
• Pogrubienie i szorstkość skóry (lichenifikacja)

Lokalizacja zmian różni się w zależności od wieku:

AZS u niemowląt (do 2. roku życia)

U niemowląt objawy pojawiają się zazwyczaj między 2. a 6. miesiącem życia. Zmiany lokalizują się głównie na:

• Twarzy (szczególnie na policzkach i czole)
• Skórze głowy
• Płatkach usznych
• Wyprostnych częściach kończyn

Objawy mają charakter ostrego stanu zapalnego – są to sączące się grudki na zaczerwienionym podłożu. Niemowlęta są często niespokojne, płaczliwe i mają problemy ze snem z powodu świądu.

AZS u dzieci (2.-12. rok życia)

U dzieci zmiany skórne najczęściej lokalizują się w zgięciach stawowych:

• Dołach podkolanowych
• Zgięciach łokciowych
• Okolicach nadgarstków
• Na grzbietach rąk i stóp
• Na szyi i twarzy (wokół oczu i ust)

W obrazie klinicznym dominują zmiany wypryskowe i suchość skóry. Typowe dla tego wieku jest złuszczanie opuszek palców rąk i podeszew stóp.

AZS u młodzieży i dorosłych (powyżej 12. roku życia)

U osób dorosłych zmiany skórne mogą być rozsiane po całym ciele. Często dotyczą:

• Twarzy (powieki, czoło, okolice ust)
• Szyi
• Górnej części klatki piersiowej
• Dołów łokciowych i podkolanowych
• Grzbietów rąk i stóp

W obrazie klinicznym dominuje suchość skóry, jej pogrubienie (lichenifikacja) i silny świąd, który może znacząco wpływać na jakość życia pacjenta.

Diagnostyka atopowego zapalenia skóry

Diagnoza AZS opiera się głównie na obrazie klinicznym i wywiadzie z pacjentem. Lekarz rozpoznaje AZS na podstawie kryteriów diagnostycznych Hanifina i Rajki.

Aby rozpoznać AZS, konieczne jest spełnienie co najmniej trzech kryteriów głównych i trzech kryteriów dodatkowych:

Kryteria główne:

• Świąd skóry
• Typowa morfologia i lokalizacja zmian skórnych
• Przewlekły, nawrotowy przebieg
• Wywiad atopowy osobniczy lub rodzinny

Kryteria dodatkowe:

• Suchość skóry
• Podwyższony poziom IgE w surowicy
• Dodatnie wyniki testów skórnych
• Początek choroby we wczesnym dzieciństwie
• Skłonność do nawrotowych zakażeń skóry
• Nietolerancja pokarmów, wełny czy detergentów
• Biały dermografizm
• Zaostrzenie objawów po stresie
• I wiele innych

W celu uzupełnienia diagnostyki lekarz może zalecić:

• Badania krwi (poziom IgE, eozynofilia)
• Testy skórne z alergenami wziewnymi i pokarmowymi
• W wątpliwych przypadkach – biopsję skóry

Leczenie atopowego zapalenia skóry

Leczenie AZS jest kompleksowe i wymaga indywidualnego podejścia do każdego pacjenta. Ze względu na przewlekły charakter choroby, celem terapii jest przede wszystkim złagodzenie objawów, zapobieganie zaostrzeniom i poprawa jakości życia pacjenta.

Pielęgnacja skóry atopowej

Podstawą leczenia AZS jest odpowiednia pielęgnacja skóry. Kluczowe zasady to:

• Regularne nawilżanie i natłuszczanie skóry emolientami (minimum 2-3 razy dziennie)
• Krótkie kąpiele w letniej wodzie (do 5 minut, temperatura 27-30°C)
• Używanie delikatnych, nieperfumowanych środków myjących
• Osuszanie skóry bez pocierania
• Natychmiastowe nakładanie emolientów po kąpieli

Emolienty mają szczególne znaczenie w pielęgnacji skóry atopowej. Są to preparaty, które:

• Tworzą na skórze warstwę ochronną
• Zapobiegają utracie wody
• Wzmacniają barierę naskórkową
• Redukują świąd
• Zmniejszają stan zapalny

Leczenie farmakologiczne

W zależności od nasilenia objawów, lekarz może zalecić:

Leczenie miejscowe:

• Glikokortykosteroidy miejscowe – podstawowe leki przeciwzapalne stosowane w AZS. Dostępne są w różnych postaciach (maści, kremy, żele) i o różnej sile działania. Do najczęściej stosowanych należą:
  • Mometazon – o minimalnej biodostępności ogólnoustrojowej
  • Flutykazon – o silnym działaniu przeciwzapalnym
  • Budezonid – szczególnie przydatny w terapii zmian z komponentem astmatycznym
  • Cyklezonid – aktywowany dopiero w miejscu działania
• Miejscowe inhibitory kalcyneuryny (takrolimus, pimekrolimus) – stosowane szczególnie na twarz, szyję, okolice zgięć i narządów płciowych. Są bezpieczną alternatywą dla kortykosteroidów, zwłaszcza w terapii długoterminowej.
• Mokre opatrunki – w przypadku ciężkiego przebiegu choroby. Opatrunek składa się z dwóch warstw: wilgotnej (nasączonej emolientem lub glikokortykosteroidem) i suchej (ochronnej).

Leczenie przeciwdrobnoustrojowe:

W przypadku nadkażeń, które często komplikują przebieg AZS:

• Antybiotyki miejscowe (mupirocyna, kwas fusydowy) lub ogólne
• Leki przeciwwirusowe (acyklowir, walacyklowir) przy zakażeniach wirusem opryszczki
• Leki przeciwgrzybicze przy zakażeniach drożdżakami

Leczenie ogólne:

W ciężkich przypadkach lub przy oporności na leczenie miejscowe:

• Leki przeciwhistaminowe (zmniejszają świąd)
• Glikokortykosteroidy doustne (krótkotrwale)
• Leki immunosupresyjne:
  • Cyklosporyna – skuteczna w ciężkich przypadkach AZS
  • Metotreksat – stosowany w przypadkach opornych na inne metody leczenia
  • Azatiopryna – wykorzystywana w terapii przewlekłych, ciężkich postaci choroby
• Leki biologiczne (np. dupilumab) – nowoczesna opcja dla pacjentów z ciężką postacią choroby

Fototerapia

W leczeniu średniego i ciężkiego przebiegu AZS u dorosłych i dzieci w wieku szkolnym skuteczna może być fototerapia:

• Wąskozakresowa UVB
• UVA1
• PUVA (psoralen + UVA)

Immunoterapia w AZS

Immunoterapia alergenowa (odczulanie) stanowi przełomowe podejście w leczeniu AZS, szczególnie u pacjentów z potwierdzoną alergią na konkretne alergeny. Jest to jedyna metoda mogąca wpłynąć na pierwotną przyczynę choroby.

Dostępne formy immunoterapii:

• Iniekcje podskórne (SCIT) – wykonywane pod ścisłą kontrolą lekarską
• Preparaty podjęzykowe w formie tabletek lub kropli (SLIT) – stosowane w warunkach domowych

Immunoterapia jest skuteczna w leczeniu alergii na:

• Pyłki roślin
• Roztocza kurzu domowego
• Jady owadów błonkoskrzydłych
• W wybranych przypadkach – sierść zwierząt

Terapia prowadzona jest zazwyczaj przez okres 3-5 lat. Pierwsze pozytywne efekty można zaobserwować już po kilku miesiącach, a korzyści utrzymują się przez wiele lat po zakończeniu leczenia.

Naturalne metody wspomagające leczenie

Oprócz standardowego leczenia, warto zwrócić uwagę na metody naturalne, które mogą wspomóc terapię AZS:

Odpowiednia dieta

U niektórych pacjentów dieta może odgrywać istotną rolę w kontroli objawów AZS:

• Eliminacja potencjalnych alergenów pokarmowych (po konsultacji z lekarzem)
• Dieta bogata w kwasy omega-3 (ryby morskie, olej lniany)
• Odpowiednia podaż probiotyków (jogurty, kefiry)
• Suplementacja witaminy D (pod kontrolą lekarza)
• Ograniczenie produktów wysoko przetworzonych, które mogą nasilać stan zapalny

Adaptacja przestrzeni mieszkalnej

• Używanie oczyszczaczy powietrza z filtrami HEPA
• Systematyczna wymiana pościeli i stosowanie pokrowców antyalergicznych
• Utrzymanie optymalnej wilgotności powietrza (40-60%)
• Regularne sprzątanie przy użyciu odkurzaczy z filtrami HEPA
• Ograniczenie ilości dywanów, zasłon i innych przedmiotów gromadzących kurz

Zarządzanie stresem

Stres może nasilać objawy AZS, dlatego ważne są:

• Regularna aktywność fizyczna (dostosowana do stanu skóry)
• Techniki relaksacyjne (medytacja, joga)
• W razie potrzeby – wsparcie psychologiczne
• Zapewnienie odpowiedniej ilości snu

Profilaktyka i zapobieganie zaostrzeniom

Skuteczne radzenie sobie z atopowym zapaleniem skóry wymaga przemyślanego podejścia do codziennych aktywności i systematycznego monitorowania czynników środowiskowych. Osoby z AZS powinny regularnie sprawdzać kalendarz pylenia i aktualne stężenie pyłków w powietrzu, co pozwala na lepsze planowanie aktywności na świeżym powietrzu. Warto również na bieżąco śledzić wskaźniki jakości powietrza, szczególnie w okresach zwiększonego zanieczyszczenia.

Świadome planowanie codziennych aktywności może znacząco wpłynąć na komfort życia osób z AZS. Spacery czy treningi na świeżym powietrzu najlepiej organizować w godzinach, gdy stężenie pyłków jest najniższe – zazwyczaj wczesnym rankiem lub po deszczu. Osoby planujące dłuższe wyjazdy powinny uwzględnić lokalne kalendarze pylenia, co pozwoli uniknąć nieprzyjemnych niespodzianek podczas urlopu.

W codziennym życiu warto wypracować pewne nawyki, które pomogą zminimalizować kontakt z alergenami. Po powrocie do domu dobrą praktyką jest wzięcie prysznica i zmiana ubrań, co pozwala zmyć alergeny z ciała i włosów. W okresie intensywnego pylenia lepiej suszyć pranie w pomieszczeniach, a wietrzenie mieszkania planować w godzinach najmniejszego stężenia pyłków.

Kluczowe znaczenie ma również odpowiedni dobór ubrań – materiały naturalne, takie jak bawełna, są znacznie lepsze dla skóry atopowej niż syntetyczne tkaniny czy wełna, które mogą dodatkowo podrażniać wrażliwą skórę. Warto również zwracać uwagę na temperaturę otoczenia i unikać gwałtownych zmian, które mogą prowokować zaostrzenie objawów.

Istotnym aspektem profilaktyki jest także ograniczenie kontaktu z substancjami chemicznymi. Detergenty, silne środki czystości czy kosmetyki z dużą zawartością substancji zapachowych często nasilają objawy AZS. Warto wybierać produkty hipoalergiczne, przeznaczone dla skóry wrażliwej.

Te proste zasady, stosowane systematycznie, mogą znacząco poprawić kontrolę nad objawami atopowego zapalenia skóry i zwiększyć skuteczność prowadzonego leczenia.

Aspekty psychologiczne

Życie z AZS może mieć znaczący wpływ na stan psychiczny pacjenta. Widoczne zmiany skórne, uporczywy świąd i ograniczenia w codziennym funkcjonowaniu mogą prowadzić do obniżenia samooceny, stanów lękowych czy depresji.

Ważne jest holistyczne podejście do leczenia, uwzględniające również wsparcie psychologiczne i techniki radzenia sobie ze stresem. Pacjenci z AZS mogą korzystać z grup wsparcia, terapii poznawczo-behawioralnej czy konsultacji z psychologiem.

Bibliografia

1. Weidinger S, Novak N. Atopic dermatitis. Lancet. 2016;387(10023):1109-1122. DOI: 10.1016/S0140-6736(15)00149-X
2. Bieber T. Atopic dermatitis. N Engl J Med. 2008;358(14):1483-1494. DOI: 10.1056/NEJMra074081
3. Nutten S. Atopic dermatitis: global epidemiology and risk factors. Ann Nutr Metab. 2015;66(suppl 1):8-16. DOI: 10.1159/000370220
4. Nowicki R, Trzeciak M, Wilkowska A, et al. Atopic dermatitis: current treatment guidelines. Statement of the experts of the Dermatological Section, Polish Society of Allergology, and the Allergology Section, Polish Society of Dermatology. Postepy Dermatol Alergol. 2015;32(4):239-249. DOI: 10.5114/pdia.2015.53319
5. Eyerich K, Novak N. Immunology of atopic eczema: overcoming the Th1/Th2 paradigm. Allergy. 2013;68(8):974-982. DOI: 10.1111/all.12184
6. Barbarot S, Auziere S, Gadkari A, et al. Epidemiology of atopic dermatitis in adults: Results from an international survey. Allergy. 2018;73(6):1284-1293. DOI: 10.1111/all.13401
7. Czarnowicki T, Krueger JG, Guttman-Yassky E. Skin barrier and immune dysregulation in atopic dermatitis: an evolving story with important clinical implications. J Allergy Clin Immunol Pract. 2014;2(4):371-379. DOI: 10.1016/j.jaip.2014.03.006
8. Palmer CN, Irvine AD, Terron-Kwiatkowski A, et al. Common loss-of-function variants of the epidermal barrier protein filaggrin are a major predisposing factor for atopic dermatitis. Nat Genet. 2006;38(4):441-446. DOI: 10.1038/ng1767
9. Simpson EL, Bieber T, Guttman-Yassky E, et al. Two Phase 3 Trials of Dupilumab versus Placebo in Atopic Dermatitis. N Engl J Med. 2016;375(24):2335-2348. DOI: 10.1056/NEJMoa1610020
10. Silverberg JI, Simpson EL, Ardeleanu M, et al. Dupilumab provides important clinical benefits to patients with atopic dermatitis who do not achieve clear or almost clear skin according to the Investigator’s Global Assessment: a pooled analysis of data from two phase III trials. Br J Dermatol. 2019;181(1):80-87. DOI: 10.1111/bjd.17791
11. Cork MJ, Danby SG, Vasilopoulos Y, et al. Epidermal barrier dysfunction in atopic dermatitis. J Invest Dermatol. 2009;129(8):1892-1908. DOI: 10.1038/jid.2009.133
12. Thyssen JP, Zirwas MJ, Elias PM. Potential role of reduced environmental UV exposure as a driver of the current epidemic of atopic dermatitis. J Allergy Clin Immunol. 2015;136(5):1163-1169. DOI: 10.1016/j.jaci.2015.06.042