Szumy uszne: przyczyny, objawy i leczenie. Jak pozbyć się szumu w uszach?

Szumy uszne to powszechny problem dotykający około 20% populacji. Ta uciążliwa przypadłość polega na odczuwaniu wrażenia dźwięku bez zewnętrznego źródła akustycznego. Mogą przybierać różne formy – od cichego brzęczenia, przez dzwonienie, aż po wyraźne piszczenie. Choć najczęściej nie świadczą o poważnych problemach zdrowotnych, to znacząco wpływają na jakość życia, powodując trudności z koncentracją, zaburzenia snu, a nawet stany depresyjne. Problem dotyka nie tylko osób starszych, ale coraz częściej również młodych ludzi i dzieci, co wiąże się z narastającą ekspozycją na hałas oraz stres. Wczesna diagnoza i odpowiednie postępowanie terapeutyczne mogą znacząco zmniejszyć uciążliwość szumów i poprawić codzienne funkcjonowanie osób cierpiących na tę dolegliwość.

Czym są szumy uszne i jakie są ich rodzaje?

Szumy uszne (tinnitus) to subiektywne wrażenie słyszenia dźwięków przy braku rzeczywistego bodźca akustycznego z otoczenia. Pacjenci opisują je na różne sposoby – jako dzwonienie, brzęczenie, syczenie, gwizd, pisk, szum, a nawet klikanie czy stukanie. Dźwięki te mogą być odbierane w jednym uchu, obu uszach lub jako dochodzące z wnętrza głowy.

Ze względu na sposób percepcji, szumy uszne można podzielić na dwa główne typy:

Szumy subiektywne

To zdecydowanie najczęstszy rodzaj szumów (około 98% przypadków), słyszalny wyłącznie przez osobę cierpiącą na tę dolegliwość. Powstają one najczęściej wskutek zaburzeń pracy ośrodkowego układu nerwowego, uszkodzenia nerwu słuchowego lub zmian w uchu wewnętrznym.

Szumy obiektywne

Występują znacznie rzadziej (około 2% przypadków) i charakteryzują się tym, że mogą być słyszalne również przez osoby z otoczenia, np. lekarza podczas badania za pomocą stetoskopu. Są one zazwyczaj generowane przez rzeczywiste dźwięki wytwarzane wewnątrz ciała pacjenta, takie jak przepływ krwi przez nieprawidłowe naczynia krwionośne czy skurcze mięśni w obrębie ucha.

Biorąc pod uwagę czas trwania, szumy uszne dzielimy na:

• Ostre – trwające do 3 miesięcy
• Podostre – utrzymujące się od 4 do 12 miesięcy
• Przewlekłe – trwające powyżej 12 miesięcy

Istnieje również podział na szumy pierwotne (idiopatyczne), których przyczyna nie została zidentyfikowana, oraz szumy wtórne, spowodowane konkretnym czynnikiem, jak na przykład uraz akustyczny czy przyjmowanie ototoksycznych leków.

Jak często występują szumy uszne?

Badania przeprowadzone przez Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu (IFPS) wykazały, że szumy uszne odczuwa około 20% Polaków, z czego dla 5% stanowią one istotny problem wpływający na jakość życia. Co niepokojące, szumy uszne nie są już domeną wyłącznie osób starszych – stwierdzono je także u 12-16% dzieci w wieku 7 i 12 lat.

Częstotliwość występowania szumów usznych rośnie wraz z wiekiem i coraz częściej dotyka zapracowanych młodych osób, co związane jest ze wzmożonym stresem, przemęczeniem oraz ekspozycją na hałas. Problem ten narasta również ze względu na wydłużanie się średniej długości życia oraz powszechne korzystanie z urządzeń emitujących głośne dźwięki (np. słuchawki douszne).

Przyczyny szumów usznych

Powstawanie szumów usznych jest złożonym zjawiskiem, które wciąż nie zostało w pełni wyjaśnione. Naukowcy wskazują na wiele możliwych mechanizmów, jednak żadna pojedyncza teoria nie wyjaśnia wszystkich przypadków. Przyczyny szumów usznych są różnorodne i mogą obejmować:

Główne przyczyny szumów subiektywnych:

Zaburzenia ucha wewnętrznego

Ucho wewnętrzne zawiera wyspecjalizowane komórki rzęsate przekształcające dźwięki w impulsy nerwowe. Ich uszkodzenie może prowadzić do anomalii w przekazywaniu sygnałów do mózgu, co skutkuje percepcją nieistniejących dźwięków. Do najczęstszych przyczyn uszkodzeń ucha wewnętrznego należą:

• Narażenie na hałas – długotrwała ekspozycja na głośne dźwięki (powyżej 85 dB) lub krótkotrwały kontakt z bardzo intensywnym hałasem (koncerty, wystrzały, wybuchy) może nieodwracalnie uszkodzić komórki rzęsate w ślimaku.
• Presbyacusis (głuchota starcza) – wraz z wiekiem dochodzi do naturalnej degeneracji komórek słuchowych, co może prowadzić do szumów usznych. Jest to jedna z najczęstszych przyczyn u osób powyżej 60. roku życia.
• Choroba Ménière’a – zaburzenie charakteryzujące się gromadzeniem nadmiaru płynu w uchu wewnętrznym, prowadzące do zawrotów głowy, utraty słuchu i szumów usznych.
• Otoskleroza – postępujący wzrost tkanki kostnej w uchu środkowym, powodujący ograniczenie ruchomości kosteczek słuchowych.

Problemy neurologiczne i naczyniowe

• Guzy nerwu przedsionkowo-ślimakowego (nerwiaki nerwu VIII) – łagodne nowotwory rozwijające się na nerwie słuchowym mogą powodować jednostronne szumy uszne, często jako pierwszy objaw.
• Stwardnienie rozsiane – choroba demielinizacyjna ośrodkowego układu nerwowego może prowadzić do zaburzeń słuchu i szumów usznych.
• Urazy głowy i kręgosłupa szyjnego – mogą powodować uszkodzenia nerwów lub zaburzenia przepływu krwi, prowadzące do szumów usznych.

Infekcje

• Zapalenie ucha środkowego – zarówno ostre, jak i przewlekłe zapalenie może prowadzić do obrzęku, gromadzenia płynu i dyskomfortu, w tym szumów usznych.
• Choroby zakaźne – borelioza, kiła, zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych mogą w swoim przebiegu powodować szumy uszne.

Wpływ leków

Niektóre leki mogą powodować lub nasilać szumy uszne poprzez uszkadzanie komórek słuchowych lub zaburzanie przewodnictwa nerwowego. Do leków ototoksycznych należą:

• Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) w dużych dawkach, np. ibuprofen, diklofenak, ketoprofen
• Kwas acetylosalicylowy (aspiryna) w wysokich dawkach
• Niektóre antybiotyki, szczególnie aminoglikozydy (gentamycyna, streptomycyna, neomycyna)
• Leki moczopędne pętlowe (furosemid)
• Niektóre leki przeciwnowotworowe, zwłaszcza zawierające związki platyny (cisplatyna)

Przyczyny ogólnoustrojowe

• Zaburzenia hormonalne – szczególnie dotyczące tarczycy (nadczynność lub niedoczynność)
• Niedokrwistość – niedobór żelaza i anemie różnego pochodzenia
• Zaburzenia ciśnienia tętniczego – zarówno nadciśnienie, jak i niedociśnienie
• Miażdżyca – zwężenie i stwardnienie tętnic
• Cukrzyca – zaburzenia metaboliczne wpływające na ukrwienie i funkcjonowanie komórek nerwowych
• Niedobór witaminy B12

Czynniki związane ze stylem życia

• Alkohol i substancje psychoaktywne
• Stres psychiczny i emocjonalny
• Zaburzenia psychiczne – depresja, zaburzenia lękowe

Przyczyny szumów obiektywnych:

Szumy obiektywne są zazwyczaj związane z nieprawidłowościami w obrębie naczyń krwionośnych lub mięśni wokół ucha:

• Nieprawidłowości naczyniowe – przetoki tętniczo-żylne, zwężenie lub niedrożność tętnic kręgowych i szyjnych, nieprawidłowe wysokie odejście opuszki żyły szyjnej
• Mioklonie podniebienia lub mięśni ucha środkowego – rytmiczne skurcze mięśni
• Dysfunkcja trąbki słuchowej (Eustachiusza) – nieprawidłowe otwieranie się trąbki prowadzące do słyszalnych trzasków lub kliknięć
• Zaburzenia stawu skroniowo-żuchwowego

Objawy towarzyszące szumom usznym

Szumy uszne rzadko występują jako izolowany objaw. Często towarzyszą im inne dolegliwości, które mogą znacząco wpływać na codzienne funkcjonowanie i jakość życia pacjenta. Do najczęstszych objawów towarzyszących należą:

Zaburzenia słuchu

• Pogorszenie rozumienia mowy, szczególnie w hałaśliwym otoczeniu
• Nadwrażliwość na dźwięki (hiperakuzja) – nawet umiarkowane dźwięki mogą być odbierane jako zbyt głośne i nieprzyjemne
• Uczucie zatkania lub pełności w uchu
• Stopniowa lub nagła utrata słuchu

Zaburzenia równowagi

• Zawroty głowy
• Uczucie niestabilności i zaburzenia koordynacji
• Nudności i wymioty (szczególnie przy chorobie Ménière’a)

Dolegliwości psychiczne

• Trudności z koncentracją i skupieniem uwagi
• Zaburzenia snu i bezsenność
• Rozdrażnienie i niepokój
• Przewlekłe zmęczenie
• Stany depresyjne
• Lęk i obniżenie nastroju

Inne dolegliwości

• Bóle głowy
• Napięcie mięśni szyi i karku
• Dyskomfort w okolicy stawu skroniowo-żuchwowego

Warto podkreślić, że szumy uszne mogą prowadzić do błędnego koła – powodują stres i zaburzenia snu, które z kolei nasilają same szumy, co prowadzi do jeszcze większego stresu. Przerwanie tego cyklu jest jednym z głównych celów terapii.

Diagnostyka szumów usznych

Ze względu na złożoność i różnorodność przyczyn szumów usznych, ich prawidłowa diagnostyka wymaga wielokierunkowego podejścia. Proces rozpoznania powinien obejmować szczegółową ocenę objawów, badanie otolaryngologiczne oraz specjalistyczne testy audiologiczne.

Wywiad lekarski

Prawidłowo przeprowadzony wywiad jest podstawą diagnostyki. Lekarz powinien zebrać szczegółowe informacje dotyczące:

• Charakteru szumów (dzwonienie, brzęczenie, pulsowanie, itp.)
• Lokalizacji (jedno ucho, oba uszy, wewnątrz głowy)
• Czasu trwania i okoliczności pojawienia się
• Czynników nasilających lub łagodzących objawy
• Współistniejących dolegliwości (zawroty głowy, ból, niedosłuch)
• Przebytych chorób i urazów
• Przyjmowanych leków
• Ekspozycji na hałas
• Wpływu szumów na codzienne funkcjonowanie

Badanie otolaryngologiczne

Obejmuje ocenę przewodu słuchowego zewnętrznego i błony bębenkowej za pomocą otoskopu, badanie nosa, gardła i krtani, a także osłuchiwanie okolicy ucha i skroni w poszukiwaniu szumów obiektywnych.

Badania audiologiczne

• Audiometria tonalna – badanie progu słyszenia dla różnych częstotliwości
• Audiometria impedancyjna (tympanometria) – ocena funkcji ucha środkowego
• Otoemisje akustyczne – badanie funkcji komórek rzęsatych ślimaka
• Słuchowe potencjały wywołane pnia mózgu (ABR) – ocena przewodzenia impulsów w drodze słuchowej

Próby określenia charakterystyki szumów usznych

• Badanie częstotliwości szumu (tzw. dopasowanie wysokości)
• Ocena głośności szumu
• Określenie progu maskowania szumu

Badania obrazowe

W zależności od sytuacji klinicznej mogą być zalecane:

• Tomografia komputerowa (CT) głowy – szczególnie przy podejrzeniu patologii kości skroniowej
• Rezonans magnetyczny (MRI) – do oceny nerwu przedsionkowo-ślimakowego i struktur mózgowia
• Angiografia – przy podejrzeniu anomalii naczyniowych
• USG Doppler tętnic szyjnych – ocena przepływu krwi

Badania laboratoryjne

Mogą obejmować:

• Morfologię krwi (wykluczenie anemii)
• Poziom glukozy (ocena pod kątem cukrzycy)
• Lipidogram (ocena pod kątem miażdżycy)
• Badanie funkcji tarczycy (TSH, FT3, FT4)
• Poziom elektrolitów
• Badanie ogólne moczu

Konsultacje specjalistyczne

W przypadku podejrzenia konkretnych przyczyn szumów usznych, pacjent może zostać skierowany na dodatkowe konsultacje:

• Neurologiczną – przy podejrzeniu chorób neurologicznych
• Kardiologiczną – przy zaburzeniach krążenia
• Endokrynologiczną – przy podejrzeniu zaburzeń hormonalnych
• Psychiatryczną lub psychologiczną – przy współistniejących zaburzeniach psychicznych
• Stomatologiczną – przy dysfunkcji stawu skroniowo-żuchwowego

Leczenie szumów usznych

Podejście do leczenia szumów usznych zależy przede wszystkim od ich przyczyny, rodzaju i czasu trwania. Obecnie medycyna oferuje szereg metod terapeutycznych, które mogą przynieść znaczącą ulgę pacjentom, chociaż całkowite wyeliminowanie szumów nie zawsze jest możliwe, szczególnie w przypadkach przewlekłych.

Leczenie przyczynowe

Jeśli udało się zidentyfikować konkretną przyczynę szumów usznych, leczenie koncentruje się na jej usunięciu:

• Usunięcie woskowiny – w przypadku zatkania przewodu słuchowego
• Leczenie infekcji ucha – antybiotyki stosowane miejscowo lub ogólnie w przypadku zapalenia ucha środkowego
• Odstawienie leków ototoksycznych – o ile jest to możliwe i uzgodnione z lekarzem prowadzącym
• Leczenie operacyjne – przy otosklerozie, urazach mechanicznych, niektórych guzach
• Leczenie chorób naczyniowych – normalizacja ciśnienia tętniczego, leczenie miażdżycy, embolizacja przetok tętniczo-żylnych
• Leczenie zaburzeń metabolicznych – wyrównanie poziomów glukozy, hormonów tarczycy, suplementacja witamin

Leczenie farmakologiczne

Obecnie nie istnieje lek specyficznie przeznaczony do leczenia wszystkich rodzajów szumów usznych, jednak różne grupy leków mogą przynieść ulgę w konkretnych przypadkach:

Leki poprawiające ukrwienie i metabolizm tkanek:

• Betahistyna (np. Betaserc) – poprawia mikrokrążenie w uchu wewnętrznym, szczególnie skuteczna w chorobie Ménière’a
• Winpocetyna (np. Vinpoton, Cavinton) – rozszerza naczynia krwionośne i poprawia metabolizm komórkowy
• Piracetam (np. Nootropil) – poprawia przepływ krwi i metabolizm w ośrodkowym układzie nerwowym
• Ginko biloba – poprawia mikrokrążenie i działa antyoksydacyjnie, choć dowody na skuteczność w szumach usznych są ograniczone

Leki uspokajające i przeciwlękowe:

• Benzodiazepiny (np. alprazolam) – mogą zmniejszyć niepokój związany z szumami usznymi, jednak nie są zalecane do długotrwałego stosowania ze względu na ryzyko uzależnienia
• Inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny (SSRI) (np. fluoksetyna, sertralina) – stosowane przy współistniejącej depresji

Leki przeciwdrgawkowe:

• Karbamazepina (np. Tegretol) – może być skuteczna w niektórych przypadkach szumów spowodowanych nadmierną aktywnością neuronalną
• Gabapentyna (np. Neurontin) lub pregabalina (np. Lyrica) – stosowane w przypadkach opornych na inne metody leczenia

Inne leki:

• Melatonina – może poprawiać jakość snu u pacjentów z szumami usznymi
• Leki steroidowe – stosowane w nagłej utracie słuchu ze współistniejącymi szumami usznymi, zwykle w formie iniekcji dobębenkowych lub doustnie

Terapia dźwiękiem

Metody terapii dźwiękiem są coraz częściej stosowane w leczeniu szumów usznych:

TRT (Tinnitus Retraining Therapy)

Jest to kompleksowa metoda obejmująca doradztwo terapeutyczne oraz terapię dźwiękiem. Celem TRT jest habituacja, czyli przyzwyczajenie układu nerwowego do szumów usznych, tak aby przestały być odbierane jako dźwięki nieprzyjemne i niepokojące. Proces ten wymaga czasu – pełne efekty widoczne są zazwyczaj po 12-18 miesiącach regularnej terapii.

Maskowanie szumów usznych

Polega na stosowaniu zewnętrznych źródeł dźwięku (generatory szumu, muzyka, dźwięki natury), które maskują lub częściowo maskują szumy uszne, czyniąc je mniej uciążliwymi. Obecnie dostępne są specjalne urządzenia i aplikacje mobilne zaprojektowane specjalnie do tego celu.

Aparaty słuchowe

U osób z niedosłuchem i szumami usznymi zastosowanie aparatów słuchowych może przynieść podwójną korzyść – poprawę słyszenia oraz zmniejszenie percepcji szumów usznych poprzez wzmocnienie dźwięków z otoczenia. Nowoczesne aparaty słuchowe często zawierają również generatory szumu, które można dostosować do indywidualnych potrzeb pacjenta.

Interwencje psychologiczne

Ponieważ szumy uszne często prowadzą do problemów psychicznych lub są przez nie nasilane, interwencje psychologiczne stanowią ważny element terapii:

Terapia poznawczo-behawioralna (CBT)

Jest to jedna z najlepiej udokumentowanych metod pomocy pacjentom z szumami usznymi. CBT pomaga zmienić sposób myślenia o szumach i reakcje na nie, ucząc technik radzenia sobie ze stresem i negatywnymi emocjami.

Techniki relaksacyjne

Obejmują one:

• Trening relaksacji mięśniowej
• Techniki oddechowe
• Mindfulness (uważność)
• Biofeedback – metoda pozwalająca na świadomą kontrolę funkcji fizjologicznych

Zmiany stylu życia

Modyfikacje codziennych nawyków mogą znacząco wpłynąć na nasilenie szumów usznych:

• Ochrona przed hałasem – unikanie głośnych dźwięków, stosowanie ochronników słuchu
• Ograniczenie kofeiny i alkoholu – które mogą nasilać szumy uszne u niektórych osób
• Regularna aktywność fizyczna – poprawiająca krążenie i redukująca stres
• Higiena snu – przestrzeganie regularnych godzin snu, unikanie używek i urządzeń elektronicznych przed snem
• Zdrowa dieta – bogata w antyoksydanty, witaminy i minerały wspierające funkcje układu nerwowego i naczyniowego

Metody alternatywne i uzupełniające

Chociaż dowody naukowe są ograniczone, niektórzy pacjenci zgłaszają poprawę po zastosowaniu:

• Akupunktury
• Terapii manualnej (szczególnie przy problemach z kręgosłupem szyjnym lub stawem skroniowo-żuchwowym)
• Hipnozy
• Suplementacji (magnez, cynk, witaminy z grupy B)

Zapobieganie szumom usznym

Chociaż nie wszystkim przypadkom szumów usznych można zapobiec, istnieje szereg działań, które mogą zmniejszyć ryzyko ich wystąpienia:

Ochrona słuchu

• Stosowanie ochronników słuchu (stopery, nauszniki) w hałaśliwym środowisku
• Ograniczenie czasu słuchania głośnej muzyki przez słuchawki
• Przestrzeganie zasady 60/60 (słuchanie przy maksymalnie 60% głośności nie dłużej niż 60 minut dziennie)
• Robienie przerw w hałaśliwym otoczeniu
• Zachowanie bezpiecznej odległości od źródeł głośnego dźwięku (głośniki, pracujące maszyny)

Zdrowy styl życia

• Regularna kontrola ciśnienia tętniczego
• Utrzymywanie prawidłowego poziomu cholesterolu
• Kontrola poziomu cukru we krwi
• Zachowanie odpowiedniej wagi ciała
• Regularna aktywność fizyczna
• Zbalansowana dieta

Unikanie czynników ryzyka

• Ostrożne stosowanie leków ototoksycznych (tylko pod nadzorem lekarza)
• Ograniczenie spożycia alkoholu
• Rezygnacja z palenia tytoniu
• Zarządzanie stresem

Regularne badania

• Okresowe badania słuchu, szczególnie u osób pracujących w hałasie
• Regularne wizyty kontrolne u laryngologa w przypadku nawracających infekcji uszu

Bibliografia

1. Langguth B, Kreuzer PM, Kleinjung T, De Ridder D. Tinnitus: causes and clinical management. Lancet Neurol. 2013;12(9):920-930. DOI: 10.1016/S1474-4422(13)70160-1 PMID: 23948178
2. Baguley D, McFerran D, Hall D. Tinnitus. Lancet. 2013;382(9904):1600-1607. DOI: 10.1016/S0140-6736(13)60142-7 PMID: 23827090
3. Han BI, Lee HW, Kim TY, Lim JS, Shin KS. Tinnitus: characteristics, causes, mechanisms, and treatments. J Clin Neurol. 2009;5(1):11-19. DOI: 10.3988/jcn.2009.5.1.11 PMID: 19513328
4. Cima RFF, Mazurek B, Haider H, et al. A multidisciplinary European guideline for tinnitus: diagnostics, assessment, and treatment. HNO. 2019;67(Suppl 1):10-42. DOI: 10.1007/s00106-019-0633-7 PMID: 30847513