Choroby związane z nadwagą i otyłością

Otyłość stała się jedną z najbardziej rozpowszechnionych chorób cywilizacyjnych XXI wieku, dotykając coraz większą część populacji bez względu na wiek, płeć czy status społeczny. Według najnowszych danych epidemiologicznych, w Polsce około 58% osób zmaga się z nadwagą, a 25% cierpi na otyłość. Problem ten ma tendencję wzrostową, szczególnie wśród dzieci i młodzieży. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) określa otyłość jako epidemię, która stanowi jeden z najpoważniejszych problemów zdrowia publicznego naszych czasów. Otyłość to nie tylko kwestia estetyczna, ale przede wszystkim poważna choroba przewlekła, która wiąże się z licznymi powikłaniami zdrowotnymi, od chorób sercowo-naczyniowych po niektóre nowotwory. Szacuje się, że rocznie na świecie z powodu chorób powiązanych z otyłością umiera ponad 2,5 miliona osób, a nieleczona otyłość może skrócić życie nawet o 8-20 lat.

Czym jest otyłość i nadwaga?

Otyłość to choroba przewlekła charakteryzująca się nadmiernym gromadzeniem tkanki tłuszczowej w organizmie. Jest to stan, który może poważnie wpływać na zdrowie, obniżać jakość życia oraz przyczyniać się do rozwoju wielu innych chorób.

Nadwaga natomiast jest stanem poprzedzającym otyłość, w którym organizm zgromadził więcej tkanki tłuszczowej niż jest to optymalne dla zdrowia, ale jeszcze nie na tyle dużo, by zdiagnozować otyłość.

Do określenia czy dana osoba ma nadwagę lub otyłość najczęściej używa się wskaźnika Body Mass Index (BMI), który oblicza się dzieląc masę ciała (kg) przez kwadrat wzrostu (m²):

Wartość BMI	Klasyfikacja
< 18,5	niedowaga
18,5 – 24,9	prawidłowa masa ciała
25 – 29,9	nadwaga
30 – 34,9	otyłość I stopnia
35 – 39,9	otyłość II stopnia
≥ 40	otyłość III stopnia (olbrzymia)

Oprócz BMI ważnym wskaźnikiem jest WHR (Waist-Hip Ratio), czyli stosunek obwodu talii do obwodu bioder. Wskaźnik ten pozwala określić typ otyłości:

Typ otyłości	Wartość WHR dla kobiet	Wartość WHR dla mężczyzn
Otyłość androidalna (brzuszna)	> 0,8	> 1
Otyłość gynoidalna (pośladkowo-udowa)	< 0,8	< 1

Otyłość brzuszna (androidalna) jest uznawana za szczególnie niebezpieczną dla zdrowia, ponieważ wiąże się z wyższym ryzykiem chorób metabolicznych i sercowo-naczyniowych.

Przyczyny nadwagi i otyłości

Przyczyny otyłości są złożone i często wynikają z połączenia wielu czynników. Główne z nich to:

1. Czynniki środowiskowe

Nowoczesny styl życia sprzyja rozwojowi otyłości poprzez:

• Łatwy dostęp do wysokoprzetworzonej, kalorycznej żywności
• Zwiększoną konsumpcję napojów słodzonych
• Siedzący tryb życia i brak regularnej aktywności fizycznej
• Nieregularne posiłki i podjadanie
• Stres, który często prowadzi do emocjonalnego jedzenia

2. Czynniki genetyczne

Badania naukowe wskazują, że geny mogą odpowiadać za 40-70% predyspozycji do otyłości. Niektóre osoby mają genetyczną skłonność do:

• Wolniejszego metabolizmu podstawowego
• Nieprawidłowej regulacji łaknienia i sytości
• Tendencji do magazynowania energii w postaci tkanki tłuszczowej

Warto jednak zaznaczyć, że nawet przy genetycznych predyspozycjach, styl życia pozostaje kluczowym czynnikiem w rozwoju otyłości.

3. Zaburzenia psychologiczne i emocjonalne

Problemy natury psychicznej mogą prowadzić do rozwoju otyłości poprzez:

• Obniżoną samoocenę, która utrudnia dbanie o siebie
• Depresję, powodującą zarówno zwiększone łaknienie, jak i brak motywacji do aktywności
• Zespół kompulsywnego jedzenia, charakteryzujący się epizodami niekontrowanego objadania się
• Uzależnienie od jedzenia, gdy pokarm staje się sposobem na radzenie sobie z emocjami

4. Schorzenia hormonalne

Niektóre choroby endokrynologiczne przyczyniają się do nadmiernego przyrostu masy ciała:

• Zespół Cushinga (nadmiar kortyzolu)
• Niedoczynność tarczycy
• Zespół policystycznych jajników u kobiet
• Niedobór hormonu wzrostu
• Insulinooporność

5. Działania niepożądane niektórych leków

Wiele leków może powodować przyrost masy ciała jako efekt uboczny:

• Niektóre leki przeciwdepresyjne i przeciwpsychotyczne
• Leki przeciwpadaczkowe
• Sterydy
• Leki przeciwcukrzycowe (zwłaszcza insulina i pochodne sulfonylomocznika)
• Beta-blokery stosowane w chorobach serca i nadciśnieniu

6. Inne czynniki ryzyka

Do dodatkowych czynników zwiększających ryzyko otyłości należą:

• Zaburzenia snu, szczególnie bezsenność
• Mikrobion jelitowy (skład bakterii w jelitach)
• Wiek (metabolizm zwalnia wraz z wiekiem)
• Ciąża i menopauza u kobiet
• Zaprzestanie palenia tytoniu

Choroby wynikające z otyłości

Otyłość nie jest jedynie problemem estetycznym – to poważna choroba, która znacząco zwiększa ryzyko wystąpienia wielu schorzeń zagrażających życiu. Tkanka tłuszczowa, zwłaszcza zlokalizowana w okolicy brzusznej, jest aktywna metabolicznie i wydziela związki przyczyniające się do powstania stanu zapalnego oraz zaburzeń metabolicznych.

Choroby układu krążenia

Otyłość jest jednym z głównych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, które stanowią najczęstszą przyczynę zgonów na świecie:

• Nadciśnienie tętnicze – występuje u 30-65% osób otyłych. Według badań, każdy dodatkowy kilogram masy ciała podwyższa ciśnienie skurczowe o 1 mmHg. WHO podaje, że 55% przypadków nadciśnienia tętniczego jest bezpośrednio związanych z otyłością.
• Choroba wieńcowa – osoby otyłe mają 1,5-krotnie większe ryzyko jej wystąpienia. Utrata 10% masy ciała zmniejsza to ryzyko o około 20%.
• Miażdżyca – otyłość przyczynia się do odkładania blaszek miażdżycowych w tętnicach, co prowadzi do ich zwężenia i może skutkować zawałem serca lub udarem mózgu.
• Zaburzenia lipidowe – otyłość często wiąże się z podwyższonym poziomem „złego” cholesterolu LDL i trójglicerydów oraz obniżonym poziomem „dobrego” cholesterolu HDL.
• Niewydolność serca – serce osoby otyłej musi pracować ciężej, by dostarczyć tlen i składniki odżywcze do wszystkich tkanek, co z czasem może prowadzić do jego niewydolności.

Choroby metaboliczne

• Cukrzyca typu 2 – około 80% pacjentów z cukrzycą typu 2 to osoby otyłe. U osób z otyłością olbrzymią ryzyko rozwoju cukrzycy jest 60-90 razy większe niż u osób z prawidłową masą ciała. Mechanizm rozwoju cukrzycy jest związany z insulinoopornością – komórki tłuszczowe, szczególnie te zlokalizowane w jamie brzusznej, uwalniają substancje, które zmniejszają wrażliwość innych tkanek na insulinę.
• Zespół metaboliczny – to zespół czynników ryzyka, który obejmuje otyłość brzuszną, wysokie ciśnienie krwi, wysoki poziom cukru we krwi i nieprawidłowy profil lipidowy. Znacząco zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych i cukrzycy.
• Niealkoholowe stłuszczenie wątroby – występuje u około 70% osób z cukrzycą typu 2 i aż 80-85% osób z otyłością olbrzymią. Może prowadzić do stanu zapalnego wątroby, włóknienia, a nawet marskości.

Choroby układu oddechowego

• Obturacyjny bezdech senny – występuje u ponad 40% osób otyłych. Polega na wielokrotnych zatrzymaniach oddechu podczas snu, co prowadzi do niedotlenienia organizmu i zwiększa ryzyko chorób sercowo-naczyniowych.
• Zespół hipowentylacji otyłych – nadmiar tkanki tłuszczowej w jamie brzusznej i klatce piersiowej utrudnia prawidłową pracę przepony i rozprężanie płuc, prowadząc do niedotlenienia.
• Astma oskrzelowa – otyłość zwiększa ryzyko rozwoju astmy i pogarsza jej kontrolę u osób już chorujących.

Choroby układu ruchu

• Choroba zwyrodnieniowa stawów – każde podwyższenie BMI o 1 kg/m² powyżej wartości 27 zwiększa ryzyko rozwoju choroby zwyrodnieniowej o 15%. Najbardziej obciążone są stawy kolanowe, biodrowe i kręgosłup.
• Dna moczanowa – otyłość zwiększa produkcję kwasu moczowego i utrudnia jego wydalanie przez nerki. Badania wykazały, że około 60% chorych na dnę moczanową boryka się również z otyłością.

Choroby przewodu pokarmowego

• Kamica żółciowa – ryzyko jej wystąpienia jest szczególnie wysokie u osób z wieloletnią otyłością brzuszną. Przyczyną jest nieprawidłowy skład żółci, z przewagą cholesterolu nad kwasami żółciowymi i lecytyną.
• Refluks żołądkowo-przełykowy – otyłość zwiększa ciśnienie w jamie brzusznej, co sprzyja cofaniu się kwaśnej treści żołądkowej do przełyku. W dłuższej perspektywie może to prowadzić do rozwoju przełyku Barretta i raka przełyku.

Nowotwory

Otyłość zwiększa ryzyko rozwoju wielu typów nowotworów. Szacuje się, że około 100 tysięcy zachorowań na nowotwory rocznie jest następstwem otyłości. Mechanizmy onkogenezy u osób otyłych obejmują:

• Przewlekły stan zapalny
• Podwyższony poziom estrogenu (sprzyja nowotworom hormonozależnym)
• Zwiększony poziom insulinopodobnego czynnika wzrostu IGF-1
• Zaburzoną odpowiedź immunologiczną

Nowotwory szczególnie związane z otyłością to:

• U kobiet: rak piersi (po menopauzie), rak endometrium, rak jajnika
• U mężczyzn: rak prostaty
• U obu płci: rak jelita grubego, rak trzustki, rak nerki, rak przełyku, rak wątroby

Zaburzenia hormonalne i płodność

• Zaburzenia płodności u kobiet – otyłość prowadzi do zaburzeń miesiączkowania, problemów z owulacją, zwiększonego ryzyka poronień i komplikacji w ciąży (np. cukrzyca ciążowa, nadciśnienie).
• Zaburzenia płodności u mężczyzn – nadmierna masa ciała obniża poziom testosteronu, pogarsza jakość nasienia i może prowadzić do zaburzeń erekcji.
• Zespół policystycznych jajników – jest częstszy u kobiet z nadwagą i otyłością, prowadzi do zaburzeń hormonalnych, niepłodności i zwiększonego ryzyka cukrzycy.

Wpływ na zdrowie psychiczne

• Depresja – osoby otyłe mają 55% większe ryzyko rozwoju depresji, a osoby z depresją mają 58% większe ryzyko rozwoju otyłości.
• Zaburzenia lękowe – izolacja społeczna i stygmatyzacja osób otyłych często prowadzą do nasilenia lęku.
• Niska samoocena i zaburzenia odżywiania – otyłość może prowadzić do zaburzeń obrazu własnego ciała i rozwoju patologicznych wzorców odżywiania.

Leczenie nadwagi i otyłości

Leczenie otyłości to złożony proces, który wymaga kompleksowego podejścia i indywidualnego dostosowania do potrzeb pacjenta. Celem terapii nie jest tylko redukcja masy ciała, ale przede wszystkim poprawa stanu zdrowia, zmniejszenie ryzyka powikłań i poprawa jakości życia.

1. Modyfikacja stylu życia

Podstawą leczenia otyłości jest trwała zmiana nawyków żywieniowych i zwiększenie aktywności fizycznej:

Dieta

• Redukcja kaloryczności posiłków (zazwyczaj 1000-1200 kcal dla kobiet i 1400-1800 kcal dla mężczyzn)
• Zwiększenie spożycia warzyw, owoców, produktów pełnoziarnistych i białka wysokiej jakości
• Ograniczenie spożycia cukrów prostych, tłuszczów nasyconych i produktów wysokoprzetworzonych
• Regularne spożywanie posiłków
• Kontrola wielkości porcji

Ważne jest, aby zmiana diety była trwała i możliwa do utrzymania przez długi czas. Drastyczne diety często prowadzą do efektu jo-jo.

Aktywność fizyczna

• Regularna aktywność fizyczna (minimum 150 minut tygodniowo umiarkowanej aktywności lub 75 minut intensywnego wysiłku)
• Dostosowanie rodzaju aktywności do stanu zdrowia i preferencji pacjenta
• Stopniowe zwiększanie intensywności i czasu trwania ćwiczeń

Dla osób z większą nadwagą zalecane są tzw. bezpieczne sporty, które nie obciążają nadmiernie stawów:

• Pływanie
• Wodny aerobik
• Nordic walking
• Jazda na rowerze stacjonarnym lub tradycyjnym
• Pilates (wybrane ćwiczenia)

2. Wsparcie psychologiczne

Pomoc psychologiczna jest niezwykle istotna w leczeniu otyłości, ponieważ pozwala na:

• Identyfikację i zmianę nieprawidłowych wzorców zachowań związanych z jedzeniem
• Radzenie sobie ze stresem bez sięgania po jedzenie
• Budowanie motywacji do zmian
• Poprawę samooceny i akceptacji własnego ciała

3. Leczenie farmakologiczne

Farmakoterapia jest zalecana jako uzupełnienie zmiany stylu życia u pacjentów z BMI ≥ 30 kg/m² lub BMI ≥ 27 kg/m² z współistniejącymi chorobami. Na rynku dostępnych jest kilka leków stosowanych w leczeniu otyłości:

• Orlistat (Xenical) – hamuje wchłanianie tłuszczu z przewodu pokarmowego poprzez blokowanie lipaz trzustkowych
• Liraglutyd (Saxenda) – analog GLP-1, który zwiększa uczucie sytości i spowalnia opróżnianie żołądka
• Semaglutyd – nowszy analog GLP-1, wykazujący większą skuteczność w redukcji masy ciała
• Buproprion/naltrekson (Mysimba) – połączenie leków działających na ośrodkowy układ nerwowy, zmniejszające łaknienie

Nowe leki z grupy analogów GLP-1, takie jak tirzepatyd (kombinowany analog GLP-1 i GIP), wykazują obiecujące wyniki w leczeniu otyłości, prowadząc do redukcji masy ciała nawet o 20-25%.

4. Leczenie chirurgiczne (bariatryczne)

Chirurgia bariatryczna jest zalecana dla pacjentów z:

• BMI ≥ 40 kg/m² lub
• BMI ≥ 35 kg/m² z poważnymi chorobami współistniejącymi

Najczęściej wykonywane zabiegi bariatryczne to:

• Rękawowa resekcja żołądka (sleeve gastrectomy) – zmniejszenie objętości żołądka poprzez usunięcie jego części, co prowadzi do zmniejszenia ilości spożywanego pokarmu i zmiany profilu wydzielanych hormonów
• Wyłączenie żołądkowo-jelitowe (gastric bypass) – zmniejszenie objętości żołądka i wyłączenie początkowego odcinka jelita cienkiego, co ogranicza wchłanianie pokarmu
• Założenie regulowanej opaski żołądkowej – zmniejszenie pojemności żołądka poprzez założenie silikonowej opaski

Chirurgia bariatryczna może prowadzić do długotrwałej utraty masy ciała (50-70% nadmiernej masy ciała) oraz poprawy lub ustąpienia chorób współistniejących, takich jak cukrzyca typu 2, nadciśnienie czy obturacyjny bezdech senny.

Zapobieganie nadwadze i otyłości

Profilaktyka otyłości jest znacznie łatwiejsza i bardziej opłacalna niż jej leczenie. Kluczowe działania obejmują:

1. Edukację zdrowotną od najmłodszych lat
   • Promowanie zdrowych nawyków żywieniowych w rodzinie i szkole
   • Nauka czytania etykiet produktów spożywczych
   • Zwiększanie świadomości na temat wartości odżywczej żywności
2. Promowanie aktywności fizycznej
   • Zachęcanie dzieci do regularnego ruchu i zabaw na świeżym powietrzu
   • Ograniczanie czasu spędzanego przed ekranami (TV, komputer, smartfon)
   • Tworzenie przyjaznej infrastruktury zachęcającej do aktywnego stylu życia
3. Regularne badania profilaktyczne
   • Monitorowanie wskaźnika BMI
   • Pomiary obwodu talii
   • Kontrola parametrów metabolicznych (lipidogram, poziom glukozy)
4. Dbanie o jakość snu i redukcję stresu
   • Zapewnienie odpowiedniej długości i jakości snu
   • Nauka technik radzenia sobie ze stresem bez sięgania po jedzenie

Bibliografia

1. Hruby A, Hu FB. The Epidemiology of Obesity: A Big Picture. Pharmacoeconomics. 2015;33(7):673-689. DOI: 10.1007/s40273-014-0243-x PMID: 25471927
2. Blüher M. Obesity: global epidemiology and pathogenesis. Nat Rev Endocrinol. 2019;15(5):288-298. DOI: 10.1038/s41574-019-0176-8 PMID: 30814686
3. Pantalone KM, Hobbs TM, Chagin KM, et al. Prevalence and recognition of obesity and its associated comorbidities: cross-sectional analysis of electronic health record data from a large US integrated health system. BMJ Open. 2017;7(11):e017583. DOI: 10.1136/bmjopen-2017-017583 PMID: 29150468
4. Schauer PR, Bhatt DL, Kirwan JP, et al. Bariatric Surgery versus Intensive Medical Therapy for Diabetes – 5-Year Outcomes. N Engl J Med. 2017;376(7):641-651. DOI: 10.1056/NEJMoa1600869 PMID: 28199805