Uchyłki jelita grubego – przyczyny, objawy, powikłania i leczenie

Uchyłkowatość jelita grubego to jedna z najczęstszych chorób przewodu pokarmowego w krajach rozwiniętych, dotykająca nawet 30% populacji do 45 roku życia oraz ponad 65% osób po 85 roku życia. Jest to stan, w którym w ścianie jelita grubego obecne są uwypuklenia błony śluzowej do zewnątrz, tworzące charakterystyczne „kieszonki”. Na ich powstawanie wpływa wiele czynników, w tym sposób żywienia i styl życia, a odpowiednie postępowanie może znacząco zmniejszyć ryzyko rozwoju powikłań.

Czym są uchyłki jelita grubego?

Uchyłki jelita grubego to woreczkowate uwypuklenia błony śluzowej i podśluzowej przez warstwę mięśniową jelita. Powstają najczęściej w miejscach osłabienia ściany jelita, gdzie naczynia krwionośne przechodzą przez mięśniówkę. Zwiększone ciśnienie wewnątrz jelita, występujące szczególnie podczas zaparć, powoduje wypychanie błony śluzowej przez te osłabione miejsca.

Uchyłki występują najczęściej w esicy (końcowym odcinku jelita grubego) i okrężnicy zstępującej, gdzie ciśnienie wewnątrzjelitowe jest najwyższe. W miarę starzenia się organizmu, ściana jelita traci elastyczność, co dodatkowo sprzyja powstawaniu uchyłków.

Wyróżniamy dwa główne rodzaje uchyłków:

• Uchyłki prawdziwe – wrodzone, zbudowane ze wszystkich warstw ściany jelita
• Uchyłki rzekome (nabyte) – znacznie częstsze, będące przepuklinami błony śluzowej przez warstwę mięśniową

Przyczyny powstawania uchyłków

Uchyłkowatość jelita grubego zaliczana jest do chorób cywilizacyjnych, a jej występowanie ściśle wiąże się ze stylem życia charakterystycznym dla krajów rozwiniętych. Główne czynniki przyczyniające się do rozwoju uchyłków to:

Czynniki modyfikowalne:

1. Dieta uboga w błonnik – niewystarczająca ilość błonnika prowadzi do zaparć, twardego stolca i zwiększonego ciśnienia w jelicie
2. Mała aktywność fizyczna – sprzyja zaparciom i osłabieniu mięśni brzucha
3. Otyłość – zwłaszcza otyłość brzuszna zwiększa ryzyko uchyłkowatości nawet o 80%
4. Dieta bogata w czerwone mięso i tłuszcze zwierzęce – wpływa niekorzystnie na mikroflorę jelitową
5. Palenie tytoniu – efekt niekorzystny jest zależny od dawki
6. Nadmierne spożycie alkoholu

Czynniki niemodyfikowalne:

1. Wiek – częstość występowania uchyłków wzrasta znacząco po 40 roku życia
2. Predyspozycje genetyczne
3. Choroby tkanki łącznej (np. zespół Marfana, zespół Ehlersa-Danlosa)
4. Struktura i ruchliwość ściany okrężnicy

Objawy uchyłkowatości jelita grubego

Uchyłkowatość jelita grubego w większości przypadków przebiega bezobjawowo. Pacjenci często dowiadują się o obecności uchyłków przypadkowo, podczas badań wykonywanych z innych powodów, np. kolonoskopii. Szacuje się, że tylko około 20-25% osób z uchyłkami doświadcza dolegliwości.

Gdy uchyłki zaczynają dawać objawy, mówimy o chorobie uchyłkowej jelita grubego. Najczęstsze objawy to:

• Nawracający ból brzucha, zwykle zlokalizowany w lewym dolnym kwadrancie
• Wzdęcia i zwiększone oddawanie gazów
• Zmiany rytmu wypróżnień (zaparcia naprzemiennie z biegunką)
• Uczucie niepełnego wypróżnienia
• Palpacyjnie wyczuwalny opór w podbrzuszu

U podstaw objawowej choroby uchyłkowej często leży nadwrażliwość trzewna, podobnie jak w przypadku zespołu jelita drażliwego (IBS).

Zapalenie uchyłków i inne powikłania

Najczęstszym i najpoważniejszym powikłaniem uchyłkowatości jest zapalenie uchyłków (diverticulitis). Stan ten rozwija się, gdy treść jelitowa zatrzymuje się w uchyłku, tworząc warunki sprzyjające namnażaniu bakterii i rozwojowi stanu zapalnego. Zapalenie uchyłków występuje u około 10-25% pacjentów z uchyłkowatością.

Objawy zapalenia uchyłków:

• Silny, stały ból w lewej dolnej części brzucha
• Gorączka i dreszcze
• Nudności i wymioty
• Zaparcie lub biegunka
• Podwyższone parametry stanu zapalnego we krwi (OB, CRP, leukocytoza)

Zapalenie uchyłków może przybierać formę łagodną lub ciężką, z możliwymi poważnymi powikłaniami, takimi jak:

1. Ropień – ograniczony zbiornik ropy towarzyszący zapaleniu
2. Perforacja – przedziurawienie ściany jelita z wydostaniem się treści jelitowej do jamy otrzewnej
3. Zapalenie otrzewnej – groźny stan zapalny błony otrzewnowej wymagający natychmiastowej interwencji
4. Przetoki – nieprawidłowe połączenia między jelitem a innymi narządami (np. pęcherzem moczowym, pochwą)
5. Zwężenie lub niedrożność jelita – spowodowane bliznowaceniem po nawracających stanach zapalnych
6. Krwawienie – może być obfite i wymaga pilnej interwencji

Krwawienie z uchyłków jest przyczyną około 15% wszystkich przypadków krwawienia z dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Zazwyczaj ustępuje samoistnie w około 90% przypadków, ale może też być masywne i zagrażające życiu.

Diagnostyka uchyłków jelita grubego

Ze względu na często bezobjawowy przebieg, uchyłki są zazwyczaj wykrywane przypadkowo podczas badań wykonywanych z innych powodów. Do metod diagnostycznych należą:

1. Kolonoskopia – najdokładniejsza metoda pozwalająca na bezpośrednią ocenę błony śluzowej jelita
2. Tomografia komputerowa (TK) – szczególnie przydatna w diagnostyce zapalenia uchyłków i jego powikłań
3. USG jamy brzusznej – może uwidocznić zgrubienie ściany jelita, ropnie czy płyn w jamie otrzewnej
4. Wlew kontrastowy – badanie radiologiczne z podaniem środka kontrastowego do odbytnicy
5. Badania laboratoryjne krwi – pomocne w rozpoznaniu stanu zapalnego (podwyższone CRP, leukocytoza)

W przypadku krwawienia z uchyłków stosuje się także:

• Angiografię – badanie naczyń krwionośnych z podaniem środka kontrastowego
• Kolonoskopię w trybie pilnym

Leczenie uchyłkowatości i choroby uchyłkowej

Leczenie zależy od postaci choroby i obecności powikłań. Można wyróżnić kilka strategii:

Bezobjawowa uchyłkowatość:

• Nie wymaga leczenia farmakologicznego
• Zalecana dieta bogata w błonnik rozpuszczalny
• Zwiększenie aktywności fizycznej
• Odpowiednie nawodnienie (co najmniej 1,5-2 litry płynów dziennie)

Objawowa niepowikłana choroba uchyłkowa:

• Dieta bogatobłonnikowa
• Ograniczenie czerwonego mięsa i alkoholu
• Leki rozkurczowe (np. drotaweryna, hioscyna) w przypadku bólów spastycznych
• Probiotyki dla poprawy równowagi mikroflory jelitowej
• Cykliczna antybiotykoterapia niewchłaniającym się antybiotykiem (rifaksymina)
• Redukcja masy ciała u osób z nadwagą
• Zaprzestanie palenia

Niepowikłane zapalenie uchyłków (łagodne do umiarkowanego):

• Dieta łatwostrawna, półpłynna lub płynna
• Odpowiednie nawodnienie
• Antybiotykoterapia (np. metronidazol, amoksycylina z kwasem klawulanowym)
• Leki przeciwbólowe (paracetamol – niesteroidowe leki przeciwzapalne są przeciwwskazane)
• Odpoczynek i tryb łóżkowo-fotelowy

Ciężkie zapalenie uchyłków lub wystąpienie powikłań:

• Hospitalizacja
• Dożylna antybiotykoterapia szerokospektralna
• Dożylne nawodnienie
• Ścisła dieta lub żywienie pozajelitowe
• W przypadku powikłań – leczenie chirurgiczne:
  • Drenaż ropni
  • Resekcja zajętego odcinka jelita z pierwotnym zespoleniem lub czasową kolostomią
  • Płukanie jamy otrzewnej w przypadku rozlanego zapalenia otrzewnej

Leczenie krwawienia z uchyłków:

• Obserwacja w przypadku samoistnego zatrzymania krwawienia
• Endoskopowe tamowanie krwawienia
• Embolizacja naczynia krwionośnego pod kontrolą angiografii
• W przypadku masywnego, nieustającego krwawienia – leczenie operacyjne

Dieta w uchyłkowatości jelita grubego

Dieta w bezobjawowej uchyłkowatości:

Powinna być bogata w błonnik rozpuszczalny i nierozpuszczalny:

• Produkty pełnoziarniste (pieczywo razowe, brązowy ryż, makaron pełnoziarnisty)
• Świeże warzywa i owoce (najlepiej z jadalną skórką)
• Nasiona i orzechy
• Rośliny strączkowe (fasola, groch, soczewica)
• Otręby pszenne, owsiane
• Siemię lniane i inne naturalne źródła błonnika

Spożycie błonnika należy zwiększać stopniowo, by uniknąć wzdęć i dyskomfortu. Ważne jest jednoczesne zwiększenie ilości spożywanych płynów.

Wbrew wcześniejszym zaleceniom, najnowsze badania sugerują, że spożywanie orzechów, nasion, kukurydzy i owoców jagodowych nie zwiększa ryzyka zapalenia uchyłków.

Dieta w zapaleniu uchyłków:

W czasie ostrego zapalenia stosuje się dietę łatwostrawną, ubogobłonnikową lub płynną:

• Płyny przejrzyste (woda, herbata, bulion)
• Produkty mleczne o niskiej zawartości tłuszczu
• Delikatne, dobrze ugotowane warzywa i owoce (bez skórek i pestek)
• Drobne kasze (manna, ryż biały)
• Lekkostrawne mięso (kurczak, indyk)

Po ustąpieniu objawów zapalenia, należy stopniowo wracać do diety bogatobłonnikowej.

Rola stylu życia w zapobieganiu uchyłkom jelita grubego

Aktywność fizyczna:

Regularna aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko wystąpienia zapalenia uchyłków o około 25%. Zaleca się co najmniej 150 minut umiarkowanej aktywności tygodniowo (np. szybki spacer, pływanie, jazda na rowerze). Aktywność fizyczna:

• Poprawia perystaltykę jelit
• Zapobiega zaparciom
• Obniża ciśnienie wewnątrzokrężnicze
• Pomaga w utrzymaniu prawidłowej masy ciała

Kontrola masy ciała:

Otyłość, zwłaszcza brzuszna, zwiększa ryzyko rozwoju powikłań uchyłkowatości. Utrzymanie prawidłowej masy ciała przez zdrową dietę i aktywność fizyczną jest kluczowe w profilaktyce.

Ograniczenie używek:

• Palenie tytoniu zwiększa ryzyko powikłań uchyłkowatości
• Nadmierne spożycie alkoholu może podrażniać ścianę jelit i nasilać objawy
• Kofeina w dużych ilościach może podrażniać przewód pokarmowy

Nawodnienie:

Odpowiednie nawodnienie (1,5-2 litry płynów dziennie) pomaga utrzymać miękkość stolca i zapobiega zaparciom. Woda, napary ziołowe i naturalne soki są najlepszym wyborem.

Naturalne metody wspomagające leczenie uchyłków

Probiotyki:

Preparaty zawierające żywe kultury bakterii (np. Lactobacillus, Bifidobacterium) mogą pomóc w przywróceniu prawidłowej flory bakteryjnej jelit, co może zmniejszyć ryzyko zapalenia uchyłków. Naturalne źródła probiotyków to jogurty, kefiry i inne fermentowane produkty mleczne.

Zioła i naturalne preparaty:

Niektóre zioła mogą łagodzić objawy związane z uchyłkowatością:

• Mięta pieprzowa – zmniejsza skurcze jelit i łagodzi wzdęcia
• Rumianek – działa przeciwzapalnie i uspokajająco
• Siemię lniane – zawiera dużo błonnika i śluzu, który działa osłaniająco na ścianę jelita

Maślan sodu:

Preparaty zawierające maślan sodu mogą wspierać regenerację błony śluzowej jelit i pomagać w utrzymaniu jej prawidłowej funkcji.

Kiedy należy zgłosić się do lekarza?

Niezwłoczna konsultacja lekarska jest konieczna, jeśli występują:

• Silny, nagły ból brzucha, szczególnie w lewym dolnym kwadrancie
• Gorączka powyżej 38°C
• Krwawienie z odbytu
• Nudności i wymioty uniemożliwiające przyjmowanie płynów
• Zatrzymanie gazów i stolca
• Nasilające się objawy zamiast poprawy po leczeniu domowym

Bibliografia

1. Strate LL, Morris AM. Epidemiology, Pathophysiology, and Treatment of Diverticulitis. Gastroenterology. 2019;156(5):1282-1298.e1. DOI: 10.1053/j.gastro.2018.12.033 PMID: 30660732
2. Tursi A, Papa A, Danese S. Review article: the pathophysiology and medical management of diverticulosis and diverticular disease of the colon. Aliment Pharmacol Ther. 2015;42(6):664-684. DOI: 10.1111/apt.13322 PMID: 26202723
3. Rezapour M, Ali S, Stollman N. Diverticular Disease: An Update on Pathogenesis and Management. Gut Liver. 2018;12(2):125-132. DOI: 10.5009/gnl16552 PMID: 28494576
4. Strate LL, Keeley BR, Cao Y, Wu K, Giovannucci EL, Chan AT. Western dietary pattern increases, and prudent dietary pattern decreases, risk of incident diverticulitis in a prospective cohort study. Gastroenterology. 2017;152(5):1023-1030.e2. DOI: 10.1053/j.gastro.2016.12.038 PMID: 28065788