Promieniowanie UV i filtry przeciwsłoneczne – kompleksowy przewodnik ochrony skóry

Promieniowanie ultrafioletowe (UV) oddziałuje na skórę człowieka przez cały rok, nie tylko podczas letnich miesięcy. Oprócz aspektu estetycznego, narażenie na promienie UV może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, w tym zwiększonego ryzyka nowotworów skóry. Właściwa ochrona przeciwsłoneczna jest kluczowym elementem dbania o zdrowie i wygląd skóry. Filtry przeciwsłoneczne stanowią skuteczną barierę przed szkodliwym działaniem promieni słonecznych, pomagając zapobiegać poparzeniom, przedwczesnemu starzeniu się skóry oraz długoterminowym uszkodzeniom. Wybór odpowiedniego produktu z filtrem, dostosowanego do indywidualnych potrzeb skóry i okoliczności, jest niezbędny dla zapewnienia optymalnej ochrony przed promieniowaniem UV przez cały rok.

Rodzaje promieniowania ultrafioletowego i ich wpływ na skórę

Promienie słoneczne docierające do Ziemi zawierają różne typy promieniowania ultrafioletowego, które w różnym stopniu oddziałują na naszą skórę:

UVA – niewidoczne zagrożenie

Promieniowanie UVA charakteryzuje się najdłuższą długością fali (320-400 nm) i stanowi około 95% promieniowania ultrafioletowego docierającego do powierzchni Ziemi. Promienie te wnikają głęboko do skóry właściwej i są główną przyczyną fotostarzenia. UVA dociera do Ziemi przez cały rok, niezależnie od pory roku, i przenika przez chmury, szyby okienne, a nawet ubrania.

Promienie UVA przenikają do głębokich warstw skóry, gdzie mogą:

• Uszkadzać fibroblasty odpowiedzialne za produkcję kolagenu i elastyny
• Wpływać negatywnie na śródbłonki naczyń krwionośnych
• Generować reaktywne formy tlenu, które uszkadzają DNA komórek
• Powodować nadmierne przesuszenie skóry
• Przyspieszać rozpad kolagenu
• Prowadzić do zmian w obrębie włókien elastynowych (tzw. elastoza słoneczna)
• Przyczyniać się do powstawania przebarwień skórnych

UVB – bezpośrednie zagrożenie dla naskórka

Promieniowanie UVB ma długość fali 280-315 nm i stanowi około 5% promieniowania UV docierającego do Ziemi. Najsilniejsze jest w okresie letnim, szczególnie między godziną 11 a 15. W przeciwieństwie do UVA, nie przenika przez szyby i chmury, ale może przenikać przez wodę i szkło kwarcowe.

Promieniowanie UVB:

• Dociera do naskórka i jest odpowiedzialne za powstawanie opalenizny
• Powoduje uszkodzenia naskórka i może prowadzić do stanów zapalnych skóry
• Jest główną przyczyną oparzeń słonecznych i rumienia (pojawiającego się po około 4 godzinach od ekspozycji)
• Może wywoływać nowotwory skóry
• Przyczynia się do osłabienia układu immunologicznego
• Ma również pozytywny aspekt – zwiększa produkcję witaminy D3 w skórze

UVC – zatrzymane przez atmosferę

Promieniowanie UVC ma najkrótszą długość fali (100-280 nm) i najwyższą energię. Jest potencjalnie najgroźniejszym rodzajem promieniowania UV, ale na szczęście praktycznie całe jest pochłaniane przez warstwę ozonową atmosfery ziemskiej, dzięki czemu nie dociera do powierzchni naszej planety. W warunkach laboratoryjnych wykazano, że dociera jedynie do warstwy rogowej naskórka.

Filtry przeciwsłoneczne – typy i mechanizmy działania

Aby skutecznie chronić skórę przed szkodliwym działaniem promieni UV, stosuje się dwa główne rodzaje filtrów przeciwsłonecznych: fizyczne i chemiczne.

Filtry fizyczne (mineralne)

Filtry fizyczne działają jak mikroskopijne lustra lub ekrany, które odbijają i rozpraszają promieniowanie UV, nie dopuszczając do jego wnikania w skórę. Główne składniki filtrów fizycznych to:

• Tlenek cynku (ZnO) – skuteczny głównie przeciwko UVA
• Dwutlenek tytanu (TiO₂) – chroni przede wszystkim przed UVB

Zalety filtrów fizycznych:

• Działają natychmiast po nałożeniu
• Są fotostabilne – nie tracą swoich właściwości pod wpływem światła
• Rzadko wywołują podrażnienia i reakcje alergiczne
• Idealne dla dzieci, kobiet w ciąży i osób ze skórą wrażliwą lub atopową
• Działają na powierzchni skóry, nie wnikając w głąb

Wady filtrów fizycznych:

• Mogą pozostawiać biały film na skórze (choć nowoczesne formulacje z nanocząsteczkami minimalizują ten efekt)
• Łatwiej ulegają ścieraniu i zmywaniu wodą, co wymaga częstszej reaplikacji
• Mogą być trudniejsze do rozprowadzenia

Filtry chemiczne (organiczne)

Filtry chemiczne to związki organiczne, które wnikają w powierzchniowe warstwy naskórka, gdzie absorbują promieniowanie UV i przekształcają jego energię w ciepło. Do najczęściej stosowanych filtrów chemicznych należą:

• Oktokrylen – chroni przed UVB i w niewielkim stopniu przed UVA
• Silatrisol – ochrona przed UVA i UVB
• Avobenzon – chroni przed UVA
• Tinosorb M – filtr nowej generacji chroniący przed UVA i UVB
• Pochodne kwasu p-metoksycynamonowego
• Benzofenony
• Fenylobenzotriazole

Zalety filtrów chemicznych:

• Nie pozostawiają białego filmu na skórze
• Łatwiejsze do rozprowadzenia i wchłaniania
• Zwykle bardziej wodoodporne
• Potrzeba mniejszej ilości produktu do uzyskania odpowiedniej ochrony

Wady filtrów chemicznych:

• Wymagają aplikacji około 20-30 minut przed wyjściem na słońce
• Mogą powodować podrażnienia i reakcje alergiczne, szczególnie u osób z wrażliwą skórą
• Niektóre mogą wykazywać słabe działanie estrogenne (choć badania na ludziach nie wykazały żadnego istotnego wpływu)
• Mniej stabilne fotochemicznie – mogą tracić skuteczność pod wpływem światła, co wymaga częstszej reaplikacji

Filtry mieszane

Wiele nowoczesnych preparatów przeciwsłonecznych zawiera kombinację filtrów fizycznych i chemicznych, co pozwala wykorzystać zalety obu typów i zminimalizować ich wady. Takie produkty często zapewniają szerokie spektrum ochrony przeciw UVA i UVB, są bardziej fotostabilne i lepiej tolerowane przez skórę.

Wskaźniki ochrony przeciwsłonecznej – co oznaczają?

SPF (Sun Protection Factor)

SPF to wskaźnik określający stopień ochrony przed promieniowaniem UVB. Definiuje on, jak długo można przebywać na słońcu po zastosowaniu danego preparatu do chwili pojawienia się odczynu skóry (rumienia), w porównaniu do analogicznego czasu bez ochrony.

Przykładowo, jeśli bez filtra skóra zaczyna się czerwienić po 10 minutach ekspozycji na słońce, to stosując produkt z SPF 30 teoretycznie można przedłużyć ten czas do 300 minut (10 × 30). W praktyce jednak SPF nie działa linearnie, a ochrona nie wydłuża się proporcjonalnie do współczynnika SPF. Produkty z filtrami o różnych wartościach SPF blokują promieniowanie UVB w następujący sposób:

• SPF 15 blokuje około 93% promieniowania UVB
• SPF 30 blokuje około 97% promieniowania UVB
• SPF 50 blokuje około 98% promieniowania UVB

W zależności od wartości SPF, wyróżniamy następujące kategorie ochrony:

• Niska: SPF 6-10
• Średnia: SPF 15-25
• Wysoka: SPF 30-50
• Bardzo wysoka: SPF 50+

PA / PPD – ochrona przed UVA

Podczas gdy SPF odnosi się do ochrony przed UVB, dla określenia stopnia ochrony przed promieniowaniem UVA stosuje się inne wskaźniki:

• PA (Protection Grade of UVA) – system japońsko-koreański, gdzie PA+, PA++, PA+++ i PA++++ oznaczają rosnący poziom ochrony przed UVA
• PPD (Persistent Pigment Darkening) – określa, ile razy mniejsze promieniowanie UVA zostało zaabsorbowane przez skórę po zastosowaniu danego filtru

Ważne jest, aby stosować produkty chroniące zarówno przed UVA, jak i UVB, ponieważ oba rodzaje promieniowania są szkodliwe dla skóry, choć w różny sposób.

Prawidłowe stosowanie preparatów przeciwsłonecznych

Skuteczność ochrony przeciwsłonecznej zależy nie tylko od wyboru odpowiedniego produktu, ale również od prawidłowego stosowania:

Ilość i sposób aplikacji

Aby uzyskać deklarowany na opakowaniu poziom ochrony SPF, należy stosować około 2 mg kosmetyku na 1 cm² skóry. W praktyce oznacza to:

• Dla całego ciała osoby dorosłej: około 30-35 ml produktu (wielkość kieliszka do wina)
• Dla twarzy i szyi: około 1/4 łyżeczki lub ilość odpowiadająca długości dwóch palców

Warto stosować praktyczne metody, takie jak:

• „Metoda dwóch palców” – dwie strużki kremu na palcach wystarczają na twarz i szyję
• „Metoda łyżeczki” – jedna łyżeczka (5 ml) kremu wystarczy na twarz, głowę i szyję lub na ramię i przedramię; dwie łyżeczki na tułów lub na każdą nogę

Preparat należy równomiernie rozprowadzić na skórze, nie wcierać go mocno, ale delikatnie wklepać.

Częstotliwość aplikacji

• Pierwszy raz nałóż preparat 15-30 minut przed wyjściem na słońce
• Powtarzaj aplikację co 2-3 godziny przebywania na słońcu
• Nakładaj produkt ponownie po każdym pływaniu, silnym spoceniu się lub wytarciu ręcznikiem, nawet jeśli produkt jest deklarowany jako wodoodporny

Szczególne miejsca wymagające ochrony

Pamiętaj o aplikacji produktu na często pomijane obszary:

• Uszy
• Tył szyi i kark
• Dekolt
• Wierzch stóp
• Dłonie
• Skóra głowy przy linii włosów lub przedziale (szczególnie u osób z przerzedzonymi włosami)

Dodatkowe zasady ochrony przeciwsłonecznej

• Unikaj przebywania na słońcu w godzinach największego nasłonecznienia (10:00-16:00)
• Stosuj odzież ochronną, nakrycia głowy i okulary przeciwsłoneczne z filtrem UV
• Szukaj cienia, szczególnie w godzinach największego nasłonecznienia
• Pamiętaj, że promieniowanie UV przenika przez chmury, więc stosuj ochronę także w pochmurne dni
• Zwracaj uwagę na odbicie promieni od powierzchni takich jak śnieg, woda czy piasek, co zwiększa intensywność promieniowania UV

Wybór filtra dla różnych typów skóry

Skóra normalna

Osoby z cerą normalną mają największy wybór produktów przeciwsłonecznych. Dobrze sprawdzają się zarówno lekkie emulsje z filtrami chemicznymi, jak i produkty z filtrami mieszanymi.

Skóra tłusta i trądzikowa

Dla cery tłustej i skłonnej do trądziku odpowiednie będą:

• Lekkie, matujące fluidy lub żele z filtrami chemicznymi
• Produkty bezzapachowe, niekomedogenne (nieblokujące porów)
• Preparaty zawierające dodatkowo składniki regulujące wydzielanie sebum
• Produkty z oznaczeniem „oil-free” (beztłuszczowe)

Skóra sucha i wrażliwa

Osoby z suchą i wrażliwą cerą powinny wybierać:

• Preparaty z filtrami fizycznymi (mineralnymi)
• Kremy nawilżające z dodatkiem filtrów UV
• Produkty bez alkoholu, kompozycji zapachowych i konserwantów
• Formulacje zawierające dodatkowo składniki łagodzące podrażnienia (np. alantoinę, pantenol, bisabolol)

Skóra dojrzała

Dla skóry dojrzałej zalecane są:

• Kremy przeciwsłoneczne z dodatkowymi składnikami przeciwstarzeniowymi (antyoksydantami, peptydami)
• Preparaty o bogatszej konsystencji, zapewniające dodatkowe nawilżenie
• Produkty zawierające filtry zarówno przeciw UVA, jak i UVB
• Kosmetyki chroniące również przed światłem widzialnym i podczerwienią

Skóra z przebarwieniami

Osoby z tendencją do przebarwień powinny stosować:

• Produkty z bardzo wysokim SPF (50+)
• Preparaty z szerokim spektrum ochrony przed UVA
• Kosmetyki zawierające dodatkowo składniki rozjaśniające (np. niacynamid, witaminę C)
• Produkty z filtrami fizycznymi, które lepiej chronią przed przebarwieniami

Skóra dzieci

Dla dzieci najodpowiedniejsze są:

• Preparaty z filtrami fizycznymi (mineralnymi)
• Produkty o wysokim SPF (50+)
• Formulacje wodoodporne, przeznaczone specjalnie dla skóry dzieci
• Kosmetyki bez składników potencjalnie drażniących i uczulających

Ochrona przeciwsłoneczna przez cały rok

Wbrew powszechnej opinii, ochrona przeciwsłoneczna powinna być stosowana przez cały rok, a nie tylko w sezonie letnim. Promienie UVA są obecne przez cały rok i przenikają przez chmury oraz szyby okienne, przyczyniając się do fotostarzenia skóry i zwiększając ryzyko nowotworów skóry.

W okresie zimowym, zwłaszcza podczas aktywności na śniegu (np. narciarstwo), ochrona przeciwsłoneczna jest szczególnie ważna, ponieważ śnieg odbija do 80% promieniowania UV, zwiększając jego intensywność.

W zależności od pory roku i warunków atmosferycznych, zaleca się stosowanie:

• Wiosna/lato: produkty z SPF 30-50+
• Jesień/zima: produkty z SPF 15-30
• Na dużych wysokościach lub w śnieżnym otoczeniu: produkty z SPF 50+

Bibliografia

1. Young A.R., Claveau J., Rossi A.B. Ultraviolet radiation and the skin: Photobiology and sunscreen photoprotection. Journal of the American Academy of Dermatology. 2017;76(3):S100-S109. DOI: 10.1016/j.jaad.2016.09.038. PMID: 28038885.
2. Mancuso J.B., Maruthi R., Wang S.Q., Lim H.W. Sunscreens: An Update. American Journal of Clinical Dermatology. 2017;18(5):643-650. DOI: 10.1007/s40257-017-0290-0. PMID: 28510141.
3. Passeron T., Bouillon R., Callender V., et al. Sunscreen photoprotection and vitamin D status. British Journal of Dermatology. 2019;181(5):916-931. DOI: 10.1111/bjd.17992. PMID: 31069788.
4. Ghiasvand R., Weiderpass E., Green A.C., et al. Sunscreen use and subsequent melanoma risk: A population-based cohort study. Journal of Clinical Oncology. 2016;34(33):3976-3983. DOI: 10.1200/JCO.2016.67.5934. PMID: 27621396.