Choroby zatok – objawy, diagnostyka i kompleksowe leczenie

Choroby zatok należą do najczęstszych dolegliwości, z którymi pacjenci zgłaszają się do lekarzy pierwszego kontaktu oraz laryngologów. W samej Polsce różne formy schorzeń zatok dotykają nawet kilku milionów osób rocznie. Szczególnie niepokojący jest fakt, że wielu pacjentów bagatelizuje pierwsze objawy, mylnie interpretując je jako zwykłe przeziębienie. Tymczasem właściwe rozpoznanie symptomów i szybka reakcja mogą uchronić przed rozwojem poważniejszych powikłań. W tym artykule szczegółowo omówimy anatomię zatok, najczęstsze schorzenia, ich objawy, diagnostykę oraz nowoczesne metody leczenia.

Zatoki przynosowe – budowa i funkcje

Zatoki przynosowe to przestrzenie powietrzne zlokalizowane wewnątrz kości tworzących czaszkę. Są to puste jamy wyścielone błoną śluzową, która stanowi przedłużenie błony śluzowej jamy nosowej. Ze względu na lokalizację wyróżniamy cztery pary zatok:

• Zatoki czołowe – znajdujące się nad nosem, w dolnej części czoła
• Zatoki szczękowe – największe, położone po obu stronach nosa, za policzkami
• Zatoki sitowe – złożone z wielu drobnych komórek, położone między oczami
• Zatoki klinowe – umiejscowione głęboko w czaszce, za jamą nosową

Każda z tych zatok występuje obustronnie, a wszystkie mają bezpośrednie połączenie z jamą nosową poprzez ujścia, co pozwala na wymianę powietrza i odpływ wydzieliny. To połączenie jest kluczowe dla ich prawidłowego funkcjonowania.

Zatoki przynosowe pełnią w organizmie kilka istotnych funkcji:

1. Ogrzewanie i nawilżanie wdychanego powietrza, co chroni drogi oddechowe przed wysuszeniem
2. Filtrowanie powietrza z zanieczyszczeń i patogenów
3. Zapewnienie termoizolacji dla narządów wewnątrzczaszkowych
4. Ochrona mózgoczaszki przed urazami mechanicznymi
5. Funkcja fonetyczna – wpływają na barwę głosu, działając jako pudła rezonansowe

W stanie fizjologicznym wnętrze zatok jest jałowe – nie występują tam bakterie. Jednak ich specyficzna budowa i połączenie z jamą nosową sprawiają, że są szczególnie narażone na rozwój infekcji i stanów zapalnych.

Najczęstsze choroby zatok

Ostre zapalenie zatok przynosowych

Ostre zapalenie zatok to najczęstsza forma choroby zatok, która trwa krócej niż 12 tygodni i po prawidłowym leczeniu ustępuje całkowicie. Jest to zwykle powikłanie infekcji górnych dróg oddechowych, które początkowo ma charakter wirusowy. Najczęstszymi patogenami są rynowirusy, koronawirusy, adenowirusy oraz wirus grypy.

Wyróżniamy trzy rodzaje ostrego zapalenia zatok:

• Wirusowe – trwające zwykle mniej niż 10 dni
• Powirusowe – z objawami utrzymującymi się powyżej 10 dni lub nasilającymi się po 5 dniach
• Bakteryjne – gdy do infekcji wirusowej dołącza się nadkażenie bakteryjne (najczęściej Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae lub Moraxella catarrhalis)

Przewlekłe zapalenie zatok przynosowych

Jest to najcięższa postać choroby, która często ma związek z nieprawidłowym leczeniem ostrego zapalenia zatok. Przewlekłe zapalenie trwa dłużej niż 12 tygodni, a objawy utrzymują się stale, jedynie zmieniając swoje nasilenie. Z przewlekłym zapaleniem zatok słabo radzą sobie leki, często potrzebny jest zabieg udrażniania zatok.

Nawracające ostre zapalenie zatok

Mówi się o nim, gdy ostre zapalenie zatok występuje 4 lub więcej razy w roku, przy czym pomiędzy epizodami występują okresy bez objawów. Nawracające zapalenie zatok często ma związek z anatomicznymi nieprawidłowościami w budowie nosa lub zatok.

Polipy zatok

Są to łagodne rozrosty błony śluzowej wyścielającej zatoki. Polipy mogą blokować ujścia zatok, zaburzać przepływ powietrza i utrudniać odpływ wydzieliny, co sprzyja przewlekłym i nawracającym infekcjom. Dokładna przyczyna ich powstawania nie jest w pełni poznana, ale wiadomo, że do ich wystąpienia predysponują częste stany zapalne błony śluzowej.

Torbiele zatok

Powstają wskutek nieprawidłowego gromadzenia się śluzu w zatokach, zwykle z powodu niedrożności ujść. Śluz zostaje uwięziony, a jego długotrwała obecność prowadzi do zmian w błonie śluzowej i powstawania otorbionych przestrzeni wypełnionych płynem.

Nowotwory zatok

To niezwykle rzadka grupa chorób onkologicznych, stanowiąca zaledwie 0,2% wszystkich nowotworów rozpoznawanych na świecie. Około 80% z nich lokalizuje się w obrębie zatoki czołowej. Najczęściej dotykają mężczyzn między 40. a 70. rokiem życia.

Objawy chorób zatok

Objawy chorób zatok mogą się różnić w zależności od rodzaju schorzenia, lokalizacji procesu chorobowego oraz indywidualnych cech pacjenta. Poniżej przedstawiamy najczęściej występujące symptomy.

Objawy ogólne chorób zatok

• Ból i uczucie rozpierania w okolicy twarzy
• Niedrożność nosa
• Wyciek wydzieliny z nosa (różnej konsystencji i koloru)
• Spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła
• Osłabienie lub utrata węchu
• Kaszel (zwłaszcza w nocy, spowodowany spływaniem wydzieliny)
• Złe samopoczucie, osłabienie i zmęczenie
• Pogorszenie smaku
• Nieświeży oddech

Objawy w zależności od lokalizacji zapalenia

Ból i dolegliwości mogą być różnie zlokalizowane, wskazując na zajęcie konkretnych zatok:

Zapalenie zatok czołowych:

• Ból w okolicy czoła, nasilający się przy pochylaniu
• Ból w górnej części twarzy
• Ból może promieniować do skroni

Zapalenie zatok szczękowych:

• Ból policzków i okolicy podoczodołowej
• Często mylony z bólem zębów (zwłaszcza górnych)
• Ból może promieniować do ucha i skroni

Zapalenie zatok sitowych:

• Ból u nasady nosa i między oczami
• Ból głęboko w oczodołach
• Czasami obrzęk powiek

Zapalenie zatok klinowych:

• Ból w głębi głowy
• Ból w górnej i tylnej części głowy
• Niekiedy ból oczu

Różnice między ostrym a przewlekłym zapaleniem zatok

W ostrym zapaleniu zatok objawy są zazwyczaj bardziej nasilone, ale krótkotrwałe:

• Silny, pulsujący ból okolicy zatok
• Wysoka gorączka (zwłaszcza przy zakażeniu bakteryjnym)
• Gęsta wydzielina z nosa, często ropna
• Wyraźne zaburzenia węchu

W przewlekłym zapaleniu zatok objawy są łagodniejsze, ale długotrwałe:

• Tępy, przewlekły ból o mniejszym nasileniu
• Stałe uczucie zatkania nosa
• Przewlekły katar lub spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła
• Chroniczne zmęczenie i ogólne złe samopoczucie
• Nawracające zaostrzenia objawów

Diagnostyka chorób zatok

Właściwa diagnostyka jest kluczowa dla skutecznego leczenia schorzeń zatok. Proces diagnostyczny obejmuje kilka etapów:

Wywiad lekarski i badanie przedmiotowe

Lekarz zbiera szczegółowe informacje dotyczące charakteru, lokalizacji i czasu trwania objawów, a także czynników je nasilających. Następnie przeprowadza badanie, które może obejmować:

• Oglądanie jamy nosowej (rynoskopia)
• Badanie palpacyjne (dotykiem) okolic zatok w poszukiwaniu bolesności
• Ocenę obecności wydzieliny i jej charakteru

Badania obrazowe

W przypadku przewlekłych lub nawracających dolegliwości lekarz może zalecić:

• Tomografia komputerowa (TK) – uznawana za złoty standard diagnostyczny. Pozwala dokładnie zobrazować wszystkie zatoki, ocenić zakres zmian patologicznych, stan błony śluzowej i wykryć ewentualne anomalie anatomiczne.
• Rezonans magnetyczny (MRI) – rzadziej stosowany, pomocny w różnicowaniu zmian zapalnych od nowotworowych.
• Badanie endoskopowe nosa – pozwala na bezpośrednią ocenę stanu błony śluzowej, obecności polipów czy wydzieliny.

Badania laboratoryjne

W wybranych przypadkach wykonuje się:

• Morfologię krwi – może wskazywać na toczący się proces zapalny
• Oznaczenie CRP (białka C-reaktywnego) – podwyższone przy zakażeniach bakteryjnych
• Posiew wydzieliny z nosa – pomaga zidentyfikować czynnik bakteryjny i określić jego wrażliwość na antybiotyki
• Testy alergiczne – jeśli podejrzewa się podłoże alergiczne choroby

Diagnostyka różnicowa

Ważnym elementem procesu diagnostycznego jest wykluczenie innych schorzeń, które mogą dawać podobne objawy, takich jak:

• Migrena i inne bóle głowy
• Choroby zębów (zwłaszcza górnych zębów trzonowych)
• Neuralgię nerwu trójdzielnego
• Zapalenie ucha środkowego

Leczenie chorób zatok

Podejście terapeutyczne zależy od rodzaju schorzenia, jego nasilenia i przyczyny. Poniżej przedstawiamy najczęściej stosowane metody leczenia.

Leczenie farmakologiczne

Leki przeciwhistaminowe nowej generacji

Stosowane głównie w alergicznym zapaleniu zatok, działają przeciwzapalnie i przeciwalergicznie. Najczęściej używane to:

• Bilastyna – o minimalnym ryzyku interakcji z innymi lekami
• Lewocetyryzyna – charakteryzująca się szybkim początkiem działania
• Desloratadyna – o długim czasie działania
• Rupatadyna – dodatkowo hamująca uwalnianie mediatorów stanu zapalnego

Glikokortykosteroidy donosowe

Stanowią podstawę leczenia przewlekłego zapalenia zatok. Zmniejszają obrzęk błony śluzowej i stan zapalny. Najczęściej stosowane to:

• Mometazon – o minimalnym wchłanianiu do krwiobiegu
• Flutykazon – o silnym działaniu przeciwzapalnym
• Budezonid – skuteczny w przewlekłym zapaleniu zatok
• Cyklezonid – aktywowany dopiero w miejscu działania

Leki obkurczające naczynia krwionośne

Stosowane głównie w początkowej fazie leczenia, aby zmniejszyć obrzęk błony śluzowej i ułatwić odpływ wydzieliny:

• Oksymetazolina
• Ksylometazolina
• Nafazolina

Nie powinny być stosowane dłużej niż 5-7 dni ze względu na ryzyko polekowego zapalenia błony śluzowej nosa.

Antybiotykoterapia

Konieczna przy bakteryjnym zapaleniu zatok. Najczęściej stosowane antybiotyki to:

• Amoksycylina z kwasem klawulanowym – jako lek pierwszego wyboru
• Cefuroksym – alternatywa przy uczuleniu na penicyliny
• Klarytromycyna lub azytromycyna – przy przeciwwskazaniach do stosowania innych antybiotyków

Metody wspomagające leczenie

Płukanie nosa i zatok

Regularne przepłukiwanie jam nosowych roztworem soli fizjologicznej lub wody morskiej pomaga:

• Mechanicznie usuwać zalegającą wydzielinę
• Nawilżać błonę śluzową
• Zmniejszać kolonizację bakteryjną
• Poprawiać odpływ wydzieliny z zatok

Do płukania można używać gotowych preparatów dostępnych w aptekach lub specjalnych irygatorów.

Inhalacje

Nawilżają błonę śluzową i ułatwiają odpływanie wydzieliny. Można stosować:

• Inhalacje z soli fizjologicznej
• Inhalacje z dodatkiem olejków eterycznych (eukaliptusowego, tymiankowego)
• Inhalacje parowe

Stosowanie nawilżaczy powietrza

Szczególnie ważne w sezonie grzewczym, gdy powietrze w pomieszczeniach jest przesuszone, co może pogarszać stan błony śluzowej.

Leczenie chirurgiczne

W przypadkach, gdy leczenie zachowawcze nie przynosi poprawy, rozważa się:

Endoskopową chirurgię zatok (FESS – Functional Endoscopic Sinus Surgery)

Nowoczesna, małoinwazyjna metoda polegająca na udrożnieniu naturalnych ujść zatok i usunięciu zmian patologicznych. Wykorzystuje się endoskopy wprowadzane przez nozdrza, co eliminuje konieczność zewnętrznych nacięć.

Usunięcie polipów nosa

Zabieg polegający na chirurgicznym usunięciu polipów blokujących drogi oddechowe i ujścia zatok.

Korekcja przegrody nosowej

Gdy przyczyną nawracających zapaleń jest skrzywienie przegrody nosowej, może być konieczna operacja korygująca tę nieprawidłowość.

Domowe sposoby na zapalenie zatok

Metody domowe mogą przynieść ulgę w łagodnych przypadkach zapalenia zatok lub stanowić uzupełnienie leczenia farmakologicznego:

• Ciepłe okłady na okolice zatok – ułatwiają odpływ wydzieliny i zmniejszają ból
• Nawadnianie organizmu – sprzyja rozrzedzeniu wydzieliny
• Przebywanie w pomieszczeniach o odpowiedniej wilgotności
• Podniesienie głowy podczas snu – poprawia drenaż zatok
• Unikanie alergenów i czynników drażniących (dym papierosowy, zanieczyszczenia)

Zapobieganie chorobom zatok

Profilaktyka odgrywa kluczową rolę w zapobieganiu nawrotom chorób zatok. Regularna higiena nosa jest fundamentem tej profilaktyki. Obejmuje ona codzienne płukanie nosa roztworem soli fizjologicznej lub wody morskiej, unikanie wprowadzania palców do nosa oraz prawidłowe wydmuchiwanie nosa, kiedy każdy otwór nosowy oczyszczany jest osobno.

Równie istotne jest odpowiednie regulowanie wilgotności powietrza. Należy dążyć do utrzymywania optymalnej wilgotności w pomieszczeniach, która powinna wynosić od 40 do 60%. Szczególnie w sezonie grzewczym warto stosować nawilżacze powietrza, które zapobiegają przesuszaniu błony śluzowej nosa i zatok.

W ramach profilaktyki zaleca się także unikanie znanych czynników ryzyka. Osoby z alergiami powinny ograniczać kontakt z alergenami, a wszyscy pacjenci unikać dymu papierosowego i innych zanieczyszczeń powietrza. Warto również ograniczyć długotrwałe przebywanie w klimatyzowanych pomieszczeniach, gdyż suche powietrze może podrażniać błonę śluzową.

Wzmacnianie odporności organizmu jest kolejnym istotnym elementem zapobiegania chorobom zatok. Regularna aktywność fizyczna, zbilansowana dieta bogata w witaminy i minerały, odpowiednia ilość snu oraz unikanie przewlekłego stresu – wszystkie te czynniki przyczyniają się do lepszej odporności na infekcje.

Szybkie i właściwe reagowanie na infekcje górnych dróg oddechowych może zapobiec rozwojowi zapalenia zatok. Odpowiednie leczenie przeziębień oraz unikanie nadużywania kropli obkurczających naczynia błony śluzowej nosa (które przy długotrwałym stosowaniu mogą paradoksalnie nasilać objawy) ma tu kluczowe znaczenie.

Nie można również zapominać o leczeniu chorób predysponujących do zapalenia zatok. Właściwe kontrolowanie alergii, leczenie wad anatomicznych nosa i zatok oraz regularne kontrole stomatologiczne są niezbędne, ponieważ niektóre infekcje zatok szczękowych mogą mieć podłoże zębowe.

Bibliografia

1. Fokkens WJ, Lund VJ, Hopkins C, et al. European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps 2020. Rhinology. 2020;58(Suppl S29):1-464. DOI: 10.4193/Rhin20.600
2. Rosenfeld RM, Piccirillo JF, Chandrasekhar SS, et al. Clinical practice guideline (update): adult sinusitis. Otolaryngology–Head and Neck Surgery. 2015;152(2 Suppl):S1-S39. DOI: 10.1177/0194599815572097
3. Hamilos DL. Chronic rhinosinusitis: epidemiology and medical management. Journal of Allergy and Clinical Immunology. 2011;128(4):693-707. DOI: 10.1016/j.jaci.2011.08.004
4. Chaaban MR, Walsh EM, Woodworth BA. Epidemiology and differential diagnosis of nasal polyps. American Journal of Rhinology & Allergy. 2013;27(6):473-478. DOI: 10.2500/ajra.2013.27.3981
5. Bachert C, Pawankar R, Zhang L, et al. ICON: chronic rhinosinusitis. World Allergy Organization Journal. 2014;7(1):25. DOI: 10.1186/1939-4551-7-25
6. Hastan D, Fokkens WJ, Bachert C, et al. Chronic rhinosinusitis in Europe–an underestimated disease. A GA²LEN study. Allergy. 2011;66(9):1216-1223. DOI: 10.1111/j.1398-9995.2011.02646.x
7. Orlandi RR, Kingdom TT, Hwang PH, et al. International Consensus Statement on Allergy and Rhinology: Rhinosinusitis. International Forum of Allergy & Rhinology. 2016;6(Suppl 1):S22-S209. DOI: 10.1002/alr.21695
8. Kennedy DW. Functional endoscopic sinus surgery. Technique. Archives of Otolaryngology. 1985;111(10):643-649. DOI: 10.1001/archotol.1985.00800120037003
9. Bousquet J, Khaltaev N, Cruz AA, et al. Allergic Rhinitis and its Impact on Asthma (ARIA) 2008 update. Allergy. 2008;63(Suppl 86):8-160. DOI: 10.1111/j.1398-9995.2007.01620.x
10. Smith KA, Orlandi RR, Rudmik L. Cost of adult chronic rhinosinusitis: A systematic review. Laryngoscope. 2015;125(7):1547-1556. DOI: 10.1002/lary.25180