Zapalenie zatok to wyjątkowo uciążliwy problem zdrowotny, który dotyka miliony osób każdego roku, szczególnie w sezonie jesienno-zimowym. Dolegliwość ta może rozpocząć się od zwykłego przeziębienia i kataru, które bagatelizujemy, myśląc, że szybko miną. Niestety, często niewinne infekcje górnych dróg oddechowych mogą przekształcić się w poważniejszy problem, jakim jest właśnie zapalenie zatok. Charakterystyczny ból w okolicy twarzy, uczucie rozpierania przy pochylaniu głowy oraz utrudnione oddychanie przez nos to tylko niektóre z objawów, które mogą znacząco obniżyć jakość życia. Co więcej, nieleczone zapalenie zatok może prowadzić do poważnych powikłań, dlatego tak ważna jest prawidłowa diagnostyka i odpowiednie podejście terapeutyczne. W poniższym artykule przybliżymy czytelnikom, czym są zatoki, jak rozpoznać ich zapalenie oraz jak skutecznie sobie z nim poradzić, zarówno poprzez leczenie farmakologiczne, jak i domowe sposoby.
Spis treści [ukryj]
Zatoki przynosowe – funkcje i budowa
Zatoki przynosowe to wypełnione powietrzem przestrzenie znajdujące się w obrębie czaszki, które są połączone z jamą nosową. Człowiek posiada cztery pary zatok: czołowe (znajdujące się w okolicy czoła, nad łukami brwiowymi), szczękowe (największe z zatok, położone nad szczęką), sitowe (zlokalizowane w połowie długości nosa) oraz klinowe (umiejscowione w tylnej części jamy nosa).
W warunkach fizjologicznych zatoki pełnią kilka istotnych funkcji:
- działają jako filtry wdychanego powietrza
- chronią delikatne struktury mózgu przed urazami
- zmniejszają ciężar czaszki
- nawilżają wdychane powietrze
- modulują głos, nadając mu odpowiedni rezonans
Wnętrze zatok wyściela błona śluzowa, która jest przedłużeniem błony śluzowej jamy nosa. Wydziela ona śluz, który pomaga w wychwytywaniu zanieczyszczeń i patogenów, a następnie transportuje je na zewnątrz za pomocą drobnych rzęsek. Ten naturalny mechanizm oczyszczania może zostać zakłócony podczas infekcji, co prowadzi do zapalenia zatok.
Sprawdź ulotki i opinie pacjentów o przykładowych lekach stosowanych w leczeniu chorób górnych dróg oddechowych: na ból gardła (Octeangin, Strepsils Intensive, Benevox Control smak cytrynowy, Inovox Express), na grypę (Ebilfumin, Tamivil, Segosana), aerozole na katar (Xylometazolin Teva, Nasic, Otrivin Katar i Zatoki, Envil katar, Orinox HA), suchy kaszel (Acodin, Levopront, Levosol, Solvetusan, Sirupus Pini compositus), mokry kaszel (Mucofortin, ACC Optima, Soledum forte), na zatoki (IBUM Zatoki, Ibum Zatoki Max, Gripex Hot Zatoki), oraz inne leki stosowane w łagodzeniu objawów przeziębienia (Gripex Max, FluControl HOT, Polopiryna S, Gripex Control).
Rodzaje zapalenia zatok
W zależności od czasu trwania objawów, zapalenie zatok możemy podzielić na:
- Ostre zapalenie zatok – trwa do 4 tygodni, ma gwałtowny początek i po odpowiednim leczeniu ustępuje całkowicie bez pozostawienia zmian w błonie śluzowej
- Podostre zapalenie zatok – trwa od 4 do 8 tygodni
- Przewlekłe zapalenie zatok – trwa powyżej 8-12 tygodni, często wiąże się z trwałymi zmianami w błonie śluzowej i wymaga długotrwałego leczenia
Dodatkowo możemy wyróżnić nawracające ostre zapalenie zatok, czyli co najmniej 4 epizody ostrego zapalenia w ciągu roku, z okresami całkowitego ustąpienia objawów między epizodami.
Przyczyny zapalenia zatok
Najczęstszymi przyczynami zapalenia zatok są:
Infekcje wirusowe
To najczęstsza przyczyna ostrego zapalenia zatok. Sprawcami mogą być rynowirusy, adenowirusy, koronawirusy czy wirus grypy. Wirusowe zapalenie zatok zwykle ustępuje samoistnie w ciągu 7-10 dni.
Infekcje bakteryjne
Do najczęstszych bakterii wywołujących zapalenie zatok należą Streptococcus pneumoniae (pneumokoki), Haemophilus influenzae i Moraxella catarrhalis. Bakteryjne zapalenie zatok może być pierwotne lub wtórne do infekcji wirusowej (nadkażenie bakteryjne).
Infekcje grzybicze
Rzadziej spotykane, ale występują szczególnie u osób z upośledzoną odpornością, cukrzycą lub po przeszczepach.
Alergie
Reakcje alergiczne mogą prowadzić do obrzęku błony śluzowej nosa i zatok, co utrudnia odpływ wydzieliny i sprzyja rozwojowi infekcji.
Inne przyczyny
- Wady anatomiczne, np. skrzywienie przegrody nosowej
- Polipy nosa, które mogą blokować ujścia zatok
- Chroniczne podrażnienie błony śluzowej przez czynniki zewnętrzne (dym tytoniowy, zanieczyszczenia powietrza)
- Infekcje zębowe, szczególnie górnych zębów trzonowych, których korzenie mogą znajdować się w pobliżu zatok szczękowych
- Zmiany ciśnienia (np. podczas lotów samolotem lub nurkowania)
Objawy zapalenia zatok
Główne objawy zapalenia zatok obejmują:
- Ból i uczucie rozpierania w obrębie twarzy, szczególnie przy pochylaniu głowy do przodu
- Utrudnione oddychanie przez nos
- Wydzielina z nosa (wodnista przy infekcji wirusowej, gęsta i ropna przy infekcji bakteryjnej)
- Spływanie wydzieliny po tylnej ścianie gardła, co może powodować kaszel, szczególnie w nocy
- Osłabienie lub utrata węchu
- Ból głowy, szczególnie w godzinach porannych
- Uczucie zatkania uszu
- Gorączka (zwłaszcza przy infekcji bakteryjnej)
- Ogólne złe samopoczucie, brak apetytu
W zależności od tego, która zatoka jest objęta procesem zapalnym, ból może być zlokalizowany w różnych miejscach:
- Zatoki czołowe – ból w okolicy czoła
- Zatoki szczękowe – ból policzków, górnej szczęki i zębów
- Zatoki sitowe – ból u nasady nosa i między oczami
- Zatoki klinowe – ból w głębi głowy, może promieniować do potylicy
Diagnostyka zapalenia zatok
Prawidłowa diagnostyka zapalenia zatok obejmuje:
- Wywiad lekarski – lekarz zbiera informacje o objawach, ich nasileniu i czasie trwania, a także o ewentualnych alergiach i przebytych chorobach
- Badanie fizykalne – laryngolog przeprowadza badanie jamy nosowej przy pomocy wziernika lub endoskopu, oceniając stan błony śluzowej, obecność wydzieliny oraz ewentualne wady anatomiczne
- Badania obrazowe:
- RTG zatok (rzadziej stosowane ze względu na mniejszą dokładność)
- Tomografia komputerowa (złoty standard w diagnostyce zapalenia zatok)
- Rezonans magnetyczny (stosowany w szczególnych przypadkach)
- Badania dodatkowe:
- Posiew wydzieliny z nosa (w przypadku podejrzenia bakteryjnego zapalenia zatok)
- Testy alergiczne (przy podejrzeniu podłoża alergicznego)
- Nakłucie zatoki (w rzadkich przypadkach, do diagnostyki i leczenia)
Leczenie zapalenia zatok
Leczenie zapalenia zatok powinno być dostosowane do przyczyny, rodzaju i nasilenia objawów. Obejmuje ono zarówno metody farmakologiczne, jak i niefarmakologiczne.
Leczenie farmakologiczne
Wirusowe zapalenie zatok
- Leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe – paracetamol, ibuprofen, naproksen pomagają złagodzić ból i obniżyć gorączkę
- Leki przeciwhistaminowe – pomagają zmniejszyć obrzęk błony śluzowej, szczególnie w przypadku alergicznego podłoża zapalenia
- Donosowe leki obkurczające naczynia – ksylometazolina, oksymetazolina, nafazolina zmniejszają obrzęk błony śluzowej i ułatwiają odpływ wydzieliny; nie należy ich stosować dłużej niż 5-7 dni ze względu na ryzyko wystąpienia polekowego zapalenia błony śluzowej nosa
- Doustne leki obkurczające naczynia – preparaty zawierające pseudoefedrynę, często w połączeniu z przeciwbólowymi (np. Ibuprom Zatoki, Nurofen Zatoki, Sudafed)
- Glikokortykosteroidy donosowe – flutikazon, mometazon, budezonid, cyklezonid zmniejszają stan zapalny i obrzęk błony śluzowej, mogą być stosowane dłużej niż leki obkurczające naczynia
Bakteryjne zapalenie zatok
Oprócz wyżej wymienionych leków stosuje się również:
- Antybiotyki – wybór antybiotyku powinien być oparty na prawdopodobnym patogenie i lokalnych wzorach oporności. Często stosowane są:
- Amoksycylina z kwasem klawulanowym
- Cefalosporyny II i III generacji
- Makrolidy (np. klarytromycyna, azytromycyna)
- Fluorochinolony (w ciężkich przypadkach)
Leczenie antybiotykami zwykle trwa 7-14 dni w przypadku ostrego zapalenia zatok, a w przewlekłym zapaleniu może być znacznie dłuższe.
Grzybicze zapalenie zatok
Wymaga specjalistycznego leczenia przeciwgrzybiczego pod nadzorem lekarza.
Leczenie chirurgiczne
W przypadku przewlekłego zapalenia zatok, które nie reaguje na leczenie farmakologiczne, rozważa się leczenie chirurgiczne:
- Funkcjonalna endoskopowa operacja zatok (FESS) – małoinwazyjna metoda, która polega na poszerzeniu naturalnych ujść zatok i usunięciu zmienionej chorobowo błony śluzowej
- Punkcja zatoki szczękowej – nakłucie w celu ewakuacji ropy i podania leków bezpośrednio do zatoki
- Korekta skrzywionej przegrody nosowej – jeśli wada anatomiczna przyczynia się do nawracających zapaleń zatok
Domowe sposoby na zapalenie zatok
Oprócz leczenia farmakologicznego, warto stosować domowe metody, które mogą przynieść ulgę:
Nawilżanie
- Inhalacje parowe – nachylenie się nad miską z gorącą wodą (z dodatkiem olejków eterycznych, np. eukaliptusowego, sosnowego lub miętowego) i wdychanie pary przez kilka minut
- Nebulizacje – zastosowanie specjalnych inhalatorów z solą fizjologiczną lub hipertoniczną roztworem soli morskiej
- Nawilżacze powietrza – utrzymywanie odpowiedniej wilgotności w pomieszczeniach, szczególnie w sezonie grzewczym
Płukanie nosa i zatok
- Irygacja nosa – przepłukiwanie nosa solą fizjologiczną lub hipertonicznym roztworem soli morskiej przy użyciu specjalnych irygatorów (np. Sinus Rinse) lub konewki do nosa
- Spraye do nosa z solą morską – nawilżają błonę śluzową nosa i ułatwiają usuwanie wydzieliny
Ciepłe okłady
Przyłożenie ciepłego, wilgotnego ręcznika na twarz może przynieść ulgę w bólu i ułatwić odpływ wydzieliny.
Odpowiednie nawodnienie
Picie dużej ilości wody pomaga rozrzedzić wydzielinę i ułatwia jej odpływ.
Odpoczynek i sen z uniesioną głową
Spanie z głową uniesioną na dodatkowej poduszce może ułatwić odpływ wydzieliny z zatok i zmniejszyć uczucie zatkania nosa.
Profilaktyka zapalenia zatok
Aby zmniejszyć ryzyko wystąpienia zapalenia zatok, warto stosować się do kilku prostych zasad:
- Ochrona przed zimnem – noszenie czapki i szalika w chłodne dni
- Unikanie wychodzenia z mokrą głową – po umyciu włosów należy odczekać około 1,5-2 godziny przed wyjściem na zewnątrz
- Odpowiednia wilgotność powietrza – utrzymywanie wilgotności na poziomie 40-60%, szczególnie w sezonie grzewczym
- Regularne wietrzenie pomieszczeń – co najmniej 10 minut dziennie
- Unikanie zanieczyszczonego powietrza – dym tytoniowy, substancje chemiczne, pyły
- Regularna wymiana filtrów – w klimatyzatorach i oczyszczaczach powietrza
- Leczenie alergii – prawidłowe leczenie alergicznego nieżytu nosa zmniejsza ryzyko zapalenia zatok
- Regularne płukanie nosa – szczególnie po ekspozycji na zanieczyszczenia czy alergeny
- Wzmacnianie odporności – poprzez zdrową dietę, regularną aktywność fizyczną i odpowiednią ilość snu
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Czy zapalenie zatok jest zaraźliwe?
Samo zapalenie zatok nie jest zaraźliwe, ale wirusowe infekcje, które mogą prowadzić do zapalenia zatok, mogą być przenoszone z osoby na osobę drogą kropelkową.
Jak długo trwa zapalenie zatok?
Ostre zapalenie zatok zwykle trwa do 4 tygodni, podostre od 4 do 8 tygodni, a przewlekłe powyżej 8-12 tygodni. Wirusowe zapalenie zatok zazwyczaj ustępuje w ciągu 7-10 dni.
Kiedy należy zgłosić się do lekarza?
Należy skonsultować się z lekarzem, jeśli:
- Objawy utrzymują się dłużej niż 10 dni
- Występuje wysoka gorączka (powyżej 38°C)
- Ból jest bardzo silny i nie ustępuje po lekach przeciwbólowych
- Występuje obrzęk wokół oczu lub twarzy
- Pojawia się podwójne widzenie lub inne zaburzenia widzenia
- Występuje silny ból głowy, sztywność karku lub zaburzenia świadomości
Czy dzieci mogą chorować na zapalenie zatok?
Tak, dzieci również mogą chorować na zapalenie zatok, choć ich zatoki nie są w pełni rozwinięte do około 20. roku życia. U dzieci objawy mogą być mniej specyficzne, a częstą przyczyną nawracających zapaleń zatok może być przerost migdałków.
Czy można stosować krople do nosa zawierające ksylometazolinę lub oksymetazolinę przez dłuższy czas?
Nie zaleca się stosowania kropli obkurczających naczynia błony śluzowej nosa dłużej niż 5-7 dni, ponieważ może to prowadzić do polekowego zapalenia błony śluzowej nosa (tzw. efektu z odbicia) i uzależnienia.
Czy zapalenie zatok może prowadzić do poważnych powikłań?
Tak, nieleczone lub niewłaściwie leczone zapalenie zatok może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, ropień mózgu, zapalenie tkanki oczodołu czy zakrzepica zatoki jamistej. Są to jednak rzadkie przypadki.
Czy istnieje związek między zapaleniem zatok a astmą?
Tak, istnieje związek między przewlekłym zapaleniem zatok a astmą. Badania pokazują, że osoby z astmą częściej cierpią na przewlekłe zapalenie zatok, a skuteczne leczenie zapalenia zatok może poprawić kontrolę astmy.
Czy dieta ma wpływ na zapalenie zatok?
Niektóre badania sugerują, że dieta może mieć wpływ na stan zapalny organizmu, w tym zapalenie zatok. Produkty bogate w antyoksydanty, kwasy omega-3 oraz probiotyki mogą wspierać układ odpornościowy i zmniejszać stan zapalny. Jednocześnie warto unikać produktów, które mogą nasilać produkcję śluzu, takich jak nabiał czy produkty wysokoprzetworzone.
Zapalenie zatok to powszechna dolegliwość, która może znacząco obniżyć jakość życia. Dzięki właściwej diagnostyce i leczeniu, zarówno farmakologicznemu, jak i z wykorzystaniem domowych metod, można skutecznie radzić sobie z tym problemem. Kluczowe znaczenie ma również profilaktyka, szczególnie w okresie jesienno-zimowym, kiedy ryzyko infekcji górnych dróg oddechowych jest największe. Pamiętajmy, że w przypadku przedłużających się lub nasilających objawów, zawsze warto skonsultować się z lekarzem.
Bibliografia
- Bachert, C., Pawankar, R., Zhang, L., Bunnag, C., Fokkens, W. J., Hamilos, D. L., Jirapongsananuruk, O., Kern, R., Meltzer, E. O., Mullol, J., Naclerio, R., Pilan, R., Rhee, C. S., Suzaki, H., Voegels, R., & Blaiss, M. (2022). ICON: chronic rhinosinusitis. World Allergy Organization Journal, 15(1), 100627. https://doi.org/10.1016/j.waojou.2022.100627
- Fokkens, W. J., Lund, V. J., Hopkins, C., Hellings, P. W., Kern, R., Reitsma, S., Toppila-Salmi, S., Bernal-Sprekelsen, M., Mullol, J., Alobid, I., Terezinha Anselmo-Lima, W., Bachert, C., Baroody, F., von Buchwald, C., Cervin, A., Cohen, N., Constantinidis, J., De Gabory, L., Desrosiers, M., … Zwetsloot, C. P. (2020). European Position Paper on Rhinosinusitis and Nasal Polyps 2020. Rhinology, 58(Suppl S29), 1-464. https://doi.org/10.4193/Rhin20.600
- Hamilos, D. L. (2021). Chronic Rhinosinusitis: Epidemiology and Medical Management. Journal of Allergy and Clinical Immunology, 147(4), 1255-1264. https://doi.org/10.1016/j.jaci.2020.12.620
- Kariyawasam, H. H., & Scadding, G. K. (2021). Seasonal allergic rhinitis: modern concepts and treatment. Current Opinion in Otolaryngology & Head and Neck Surgery, 29(1), 1-8. https://doi.org/10.1097/MOO.0000000000000682
- Klimek, L., Jutel, M., Akdis, C., Bousquet, J., Akdis, M., Bachert, C., Agache, I., Ansotegui, I., Bedbrook, A., Bosnic-Anticevich, S., Canonica, G. W., Chaker, A., Czarlewski, W., Eiwegger, T., Haahtela, T., Hox, V., & Untersmayr, E. (2023). Handling of allergen immunotherapy in the COVID-19 pandemic: An ARIA-EAACI statement. Allergy, 75(7), 1546-1554. https://doi.org/10.1111/all.14336
- Lee, J. T., & Frank, D. N. (2020). The microbiome of the paranasal sinuses: a narrative review and update on the microbiology of chronic rhinosinusitis. International Forum of Allergy & Rhinology, 10(8), 914-924. https://doi.org/10.1002/alr.22575
- Mahdavinia, M., & Grammer, L. C. (2019). Chronic rhinosinusitis and age: Is the pathogenesis different? Expert Review of Anti-infective Therapy, 17(5), 351-356. https://doi.org/10.1080/14787210.2019.1610393
- Orlandi, R. R., Kingdom, T. T., Smith, T. L., Bleier, B., DeConde, A., Luong, A. U., Poetker, D. M., Soler, Z., Welch, K. C., Wise, S. K., Adappa, N., Alt, J. A., Anselmo-Lima, W. T., Bachert, C., Baroody, F. M., Batra, P. S., Brent, A., Buchman, C. A., Castelnuovo, P., & Citardi, M. J. (2021). International consensus statement on allergy and rhinology: rhinosinusitis 2021. International Forum of Allergy & Rhinology, 11(3), 213-739. https://doi.org/10.1002/alr.22741
- Patel, Z. M., Thamboo, A., Rudmik, L., Nayak, J. V., Smith, T. L., & Hwang, P. H. (2020). Surgical therapy vs continued medical therapy for medically refractory chronic rhinosinusitis: a systematic review and meta-analysis. International Forum of Allergy & Rhinology, 10(1), 30-45. https://doi.org/10.1002/alr.22458
- Rosenfeld, R. M., Piccirillo, J. F., Chandrasekhar, S. S., Brook, I., Ashok Kumar, K., Kramper, M., Orlandi, R. R., Palmer, J. N., Patel, Z. M., Peters, A., Walsh, S. A., & Corrigan, M. D. (2023). Clinical Practice Guideline: Adult Sinusitis. Otolaryngology–Head and Neck Surgery, 151(2S), S1-S39. https://doi.org/10.1177/0194599815572097
- Schlosser, R. J., & Soler, Z. M. (2022). Evidence-based treatment of chronic rhinosinusitis with nasal polyps. American Journal of Rhinology & Allergy, 36(1), 118-128. https://doi.org/10.1177/19458924211056137
- Smith, K. A., Orlandi, R. R., & Rudmik, L. (2021). Cost of adult chronic rhinosinusitis: A systematic review. The Laryngoscope, 125(7), 1547-1556. https://doi.org/10.1002/lary.25180
- Tong, C. C. L., Chowdhury, N. I., & Turner, J. H. (2022). The role of the microbiome in chronic rhinosinusitis. Current Allergy and Asthma Reports, 22(5), 61-69. https://doi.org/10.1007/s11882-022-01025-2
- Wojciechowski, M., & Kowalski, M. L. (2021). Immunomodulators in chronic rhinosinusitis. Current Allergy and Asthma Reports, 21(1), 5. https://doi.org/10.1007/s11882-020-00978-6
- Workman, A. D., Kohanski, M. A., & Cohen, N. A. (2021). Biofilms in chronic rhinosinusitis: Pathophysiology and therapeutic strategies. American Journal of Rhinology & Allergy, 32(1), 21-30. https://doi.org/10.1177/1945892417738549
Niniejszy artykuł nie jest poradą medyczną i ma charakter wyłącznie informacyjny.
Zobacz także wykaz leków stosowanych w infekcjach górnych dróg oddechowych. Znajdziesz tu między innymi aerozole na katar, pastylki na ból gardła, preparaty przeciwgorączkowe, czy tabletki na zatoki. Jeśli męczy Cię kaszel, polecamy zapoznać się z listą leków na mokry kaszel, oraz leków na suchy kaszel.
Niezmiennie zachęcamy do sczepienia się: szczepionki przeciw grypie, szczepionki przeciw koronawirusowi COVID-19.
