Przewlekła Obturacyjna Choroba Płuc – od objawów do leczenia. Co każdy pacjent powinien wiedzieć?

Niepokojący jest fakt, że tylko 3 procent polskiego społeczeństwa zdaje sobie sprawę z tego, czym jest POChP, a ponad 80 procent chorych nie wie, że zmaga się z tym schorzeniem. Według prognoz Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), do 2030 roku POChP stanie się trzecią najczęstszą przyczyną zgonów na świecie. W naszym kraju każdego roku około 15 tysięcy osób umiera z powodu tej choroby, co plasuje ją na trzecim miejscu wśród przyczyn zgonów, zaraz po chorobach sercowo-naczyniowych i nowotworowych. Przewlekła obturacyjna choroba płuc dotyka w Polsce około 2 miliony osób, stanowiąc poważne wyzwanie dla systemu ochrony zdrowia i samych pacjentów. Wczesna diagnostyka i odpowiednie leczenie mogą znacząco poprawić jakość życia chorych i spowolnić postęp choroby.

Czym jest POChP?

Przewlekła Obturacyjna Choroba Płuc to schorzenie charakteryzujące się trwałym ograniczeniem przepływu powietrza przez dolne drogi oddechowe. Jest to proces postępujący, ściśle związany z przewlekłą reakcją zapalną w oskrzelach i płucach na szkodliwe czynniki środowiskowe. Choroba ta prowadzi do nieodwracalnych zmian w układzie oddechowym, wpływając znacząco na jakość życia pacjentów.

W POChP dochodzi do złożonych procesów patologicznych. W błonie śluzowej oskrzeli zwiększa się liczba komórek zapalnych, które wydzielają substancje uszkadzające tkankę płucną w otoczeniu drobnych oskrzelików. Prowadzi to do nieodwracalnego zmniejszenia średnicy małych oskrzeli i oskrzelików oraz zniszczenia miąższu płuca. W przeciwieństwie do astmy, gdzie zwężenie oskrzeli ma charakter odwracalny, w POChP zmiany są trwałe i postępujące.

Na obraz POChP składają się elementy zarówno przewlekłego zapalenia oskrzeli, jak i rozedmy płuc. Uszkodzenia prowadzą do zmniejszenia elastyczności płuc, pogrubienia ścian oskrzeli, skurczu mięśni gładkich oraz zwiększonego wydzielania śluzu. Wszystkie te czynniki przyczyniają się do stałego ograniczenia przepływu powietrza przez drogi oddechowe.

Przyczyny rozwoju POChP

POChP rozwija się w wyniku długotrwałego narażenia na szkodliwe czynniki środowiskowe. Główne przyczyny to:

Palenie tytoniu

Jest odpowiedzialne za około 80-90% przypadków zachorowań, dotyczy zarówno aktywnego jak i biernego palenia. Dym tytoniowy zawiera tysiące szkodliwych substancji, które systematycznie uszkadzają drogi oddechowe. Dotyczy to również e-papierosów i innych alternatywnych form palenia.

Zanieczyszczenie powietrza

Długotrwała ekspozycja na zanieczyszczone powietrze, szczególnie w regionach przemysłowych i obszarach o dużym natężeniu ruchu samochodowego, znacząco zwiększa ryzyko rozwoju POChP. Istotne są zwłaszcza:

• Pyły przemysłowe
• Dwutlenek węgla i siarki
• Związki azotu
• Cząsteczki PM10 i PM2.5
• Smog miejski

Narażenie zawodowe

Praca w środowisku zawierającym szkodliwe substancje chemiczne i pyły, szczególnie w przemyśle wydobywczym, metalowym czy włókienniczym, znacząco zwiększa ryzyko POChP. Dotyczy to pyłów węglowych, krzemionki, cementu, metali ciężkich i innych substancji drażniących drogi oddechowe.

Czynniki genetyczne

Niedobór alfa1-antytrypsyny, enzymu chroniącego tkankę płucną przed uszkodzeniami, jest jednym z rzadszych, ale istotnych czynników rozwoju POChP. Ten wrodzony defekt dotyczy około 3% chorych i może prowadzić do rozwoju rozedmy płuc nawet u osób niepalących.

Inne czynniki ryzyka

• Nawracające infekcje układu oddechowego w dzieciństwie
• Astma i nadreaktywność oskrzeli
• Niska masa urodzeniowa i nieprawidłowy rozwój płuc
• Domowe zanieczyszczenie powietrza (spalanie biomasy do gotowania lub ogrzewania bez odpowiedniej wentylacji)

Objawy i rozwój choroby

POChP rozwija się podstępnie przez wiele lat. Pierwsze objawy często są bagatelizowane przez pacjentów i postrzegane jako naturalna konsekwencja palenia lub procesu starzenia. Do charakterystycznych symptomów należą:

Przewlekły kaszel

Często jest pierwszym objawem choroby, występującym szczególnie w godzinach porannych. Początkowo może być suchy, z czasem pojawia się odkrztuszanie plwociny. Pacjenci często lekceważą ten objaw, uznając go za „normalny kaszel palacza”.

Duszność

Początkowo występuje tylko podczas wysiłku fizycznego, z czasem pojawia się nawet przy niewielkiej aktywności, jak ubieranie się czy mycie. Jest to najbardziej uciążliwy objaw znacząco wpływający na jakość życia chorych. Pacjenci często opisują ją jako „trudność w złapaniu powietrza” lub uczucie „ciężkiego oddechu”.

Świszczący oddech

Szczególnie słyszalny podczas wydechu, pojawia się na skutek zwężenia dróg oddechowych i utrudnionego przepływu powietrza.

Uczucie ucisku w klatce piersiowej

Nasila się wraz z postępem choroby i często towarzyszy wysiłkowi fizycznemu.

W miarę postępu choroby mogą pojawić się dodatkowe objawy:

• Beczkowata klatka piersiowa (charakterystyczna dla rozedmy)
• Sinica – siniejące końcówki palców, warg czy płatków uszu, wynikająca z przewlekłego niedotlenienia
• Utrata masy ciała i osłabienie mięśni, szczególnie w zaawansowanym stadium
• Obrzęki kończyn dolnych związane z niewydolnością prawej komory serca (tzw. serce płucne)

Zaostrzenia POChP

Choroba często przebiega z okresowymi zaostrzeniami, które charakteryzują się nasileniem typowych objawów. Zaostrzenia najczęściej występują w sezonie jesienno-zimowym i są zwykle wywołane przez infekcje wirusowe lub bakteryjne układu oddechowego. Każde zaostrzenie przyspiesza postęp choroby i może wymagać hospitalizacji. Pacjenci z częstymi zaostrzeniami mają gorsze rokowanie i szybszy spadek funkcji płuc.

Nowoczesne metody diagnostyczne

Podstawowym narzędziem diagnostycznym w POChP jest spirometria. To badanie pozwala ocenić stopień zwężenia dróg oddechowych i określić, czy jest to zwężenie odwracalne (jak w astmie) czy nieodwracalne (charakterystyczne dla POChP).

W diagnostyce wykorzystuje się również:

• Badanie gazometryczne krwi tętniczej – ocenia wymianę gazową i równowagę kwasowo-zasadową
• RTG klatki piersiowej – pozwala wykluczyć inne choroby płuc
• Tomografię komputerową – szczególnie przydatna w ocenie rozedmy
• Pulsoksymetrię – nieinwazyjna metoda pomiaru wysycenia krwi tlenem
• Test CAT (COPD Assessment Test) – kwestionariusz oceniający wpływ choroby na codzienne życie pacjenta
• Skalę duszności mMRC – pozwala ocenić nasilenie duszności

Klasyfikacja zaawansowania POChP według GOLD (Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease) uwzględnia zarówno wyniki badań spirometrycznych, jak i nasilenie objawów oraz ryzyko zaostrzeń. Wyróżnia się cztery stopnie zaawansowania obturacji (od łagodnej do bardzo ciężkiej) oraz cztery kategorie pacjentów (A, B, C, D) w zależności od intensywności objawów i ryzyka zaostrzeń.

Kompleksowe leczenie farmakologiczne

Współczesne leczenie POChP opiera się na kilku kluczowych grupach leków, których dobór jest zawsze dostosowany do indywidualnych potrzeb pacjenta. Podstawę terapii stanowią leki rozszerzające oskrzela, wśród których wyróżniamy trzy główne kategorie.

Leki rozszerzające oskrzela

Beta2-mimetyki

• Krótko działające (SABA) – takie jak salbutamol i fenoterol, stosowane doraźnie w przypadku nagłej duszności
• Długo działające (LABA) – formoterol, salmeterol i indakaterol, zapewniające długotrwałe rozszerzenie oskrzeli w terapii podtrzymującej

Leki przeciwcholinergiczne

• Krótko działające (SAMA) – ipratropium
• Długo działające (LAMA) – tiotropium, umeklidynium i glikopironium, zmniejszające skutecznie duszność i częstość zaostrzeń choroby

Glikokortykosteroidy wziewne

Odgrywają kluczową rolę w redukcji zaostrzeń i łagodzeniu stanu zapalnego, szczególnie u pacjentów z podwyższoną liczbą eozynofilów we krwi. Najczęściej stosowane to:

• Mometazon
• Flutykazon
• Budezonid
• Cyklezonid

Leki przeciwzapalne

U pacjentów z nakładającą się astmą lub z częstymi zaostrzeniami pomocne mogą okazać się:

• Leki antyleukotrienowe (montelukast)
• Inhibitory fosfodiesterazy 4 (roflumilast)

Terapie łączone

W przypadku cięższego przebiegu POChP lekarze często decydują się na terapię łączoną, wykorzystującą kombinacje różnych grup leków:

• LABA + LAMA
• LABA + wziewne glikokortykosteroidy
• LABA + LAMA + wziewne glikokortykosteroidy

Inne leki stosowane w POChP

• Mukolityki – ułatwiające odkrztuszanie wydzieliny oskrzelowej
• Antybiotyki – w przypadku bakteryjnych zaostrzeń
• Leki przeciwutleniające – N-acetylocysteina

Dobór odpowiednich leków zależy od ciężkości choroby, nasilenia objawów, ryzyka zaostrzeń oraz indywidualnej odpowiedzi pacjenta na leczenie. Strategia leczenia jest regularnie weryfikowana i dostosowywana do aktualnego stanu pacjenta.

Rehabilitacja i leczenie niefarmakologiczne

Kompleksowe podejście do leczenia POChP wykracza znacznie poza samą farmakoterapię. Kluczowym elementem jest rehabilitacja oddechowa, podczas której pacjenci uczą się prawidłowych technik oddychania i wykonują regularne ćwiczenia oddechowe. Równie istotna jest odpowiednio dobrana aktywność fizyczna, zawsze dostosowana do indywidualnych możliwości chorego.

Szczególnie korzystne są regularne spacery na świeżym powietrzu, które nie tylko poprawiają wydolność oddechową, ale także wzmacniają ogólną kondycję organizmu. Pacjenci mogą również korzystać z ćwiczeń ogólnousprawniających oraz zajęć na basenie, gdzie dodatkowym atutem jest wilgotne środowisko korzystnie wpływające na drogi oddechowe. Nieodłącznym elementem terapii jest także edukacja pacjenta, która obejmuje naukę radzenia sobie z chorobą w życiu codziennym oraz umiejętność rozpoznawania i odpowiedniego reagowania na zaostrzenia choroby.

Tlenoterapia

U pacjentów z ciężką postacią POChP, której towarzyszy przewlekła hipoksemia (niedotlenienie), stosuje się domowe leczenie tlenem. Może być ono prowadzone za pomocą koncentratorów tlenu, systemów ciekłego tlenu lub butli ze sprężonym tlenem. Długotrwała tlenoterapia (>15 godzin dziennie) wydłuża życie chorych z ciężką niewydolnością oddechową i poprawia jego jakość.

Leczenie zabiegowe

W wybranych przypadkach ciężkiej POChP rozważane są metody zabiegowe:

• Operacyjne zmniejszenie objętości płuc
• Bronchoskopowe metody zmniejszenia objętości płuc
• Wycięcie pęcherzy rozedmowych (bullektomia)
• Przeszczepienie płuc – ostateczna opcja dla wyselekcjonowanych pacjentów z bardzo ciężką postacią choroby

Dieta i styl życia w POChP

Prawidłowe odżywianie odgrywa kluczową rolę w leczeniu POChP. Osoby chorujące powinny spożywać posiłki częściej, ale w mniejszych porcjach – najlepiej 4-5 razy dziennie, przy czym pojedyncza porcja nie powinna przekraczać 150 gramów. Takie podejście pozwala uniknąć uczucia przepełnienia żołądka, które może utrudniać swobodne oddychanie. Równie istotne jest odpowiednie nawodnienie organizmu – pacjenci powinni wypijać od 2 do 3 litrów płynów dziennie, najlepiej w postaci wody niegazowanej. Należy unikać napojów gazowanych, które mogą powodować wzdęcia i tym samym utrudniać pracę przepony.

Dieta pacjentów z POChP powinna być bogata w antyoksydanty oraz składniki odżywcze wspierające układ odpornościowy. Szczególnie zalecane są:

• Warzywa zielone bogate w witaminę C i antyoksydanty (pietruszka, szczypior, szpinak)
• Owoce cytrusowe dostarczające witaminy C
• Warzywa korzeniowe
• Chude mięso, szczególnie drobiowe
• Ryby bogate w kwasy omega-3
• Produkty pełnoziarniste dostarczające błonnika i witamin z grupy B

Należy ograniczać spożycie:

• Produktów wzdymających, które mogą uciskać przeponę
• Potraw ciężkostrawnych
• Fast foodów i żywności wysokoprzetworzonej
• Nadmiaru soli, która może sprzyjać zatrzymywaniu wody w organizmie

Zaprzestanie palenia – kluczowy element leczenia

Najważniejszym krokiem w leczeniu POChP jest całkowite zaprzestanie palenia tytoniu. Jest to jedyny zabieg, który – poza tlenoterapią – udowodniono spowalnia postęp choroby i wydłuża życie pacjentów. Po rzuceniu palenia w pierwszym roku może nawet dojść do niewielkiej poprawy funkcji płuc mierzonej parametrem FEV1, a w kolejnych latach spadek funkcji płuc jest wolniejszy niż u osób kontynuujących palenie.

Pomoc w rzucaniu palenia może obejmować:

• Nikotynową terapię zastępczą (plastry, gumy, tabletki)
• Leki zmniejszające głód nikotynowy (wareniklina, bupropion, cytyzyna)
• Terapię behawioralną i wsparcie psychologiczne
• Programy rzucania palenia prowadzone przez specjalistów

Szczepienia ochronne w POChP

Pacjenci z POChP są szczególnie narażeni na powikłania infekcji dróg oddechowych, dlatego zaleca się im regularne szczepienia:

• Coroczne szczepienia przeciwko grypie – zmniejszają ryzyko zaostrzeń i hospitalizacji
• Szczepienia przeciwko pneumokokom – redukują ryzyko zapalenia płuc
• Szczepienia przeciwko COVID-19 – zmniejszają ryzyko ciężkiego przebiegu infekcji
• Szczepienia przeciwko krztuścowi, tężcowi i błonicy (DTP) – zalecane co 10 lat
• Szczepienia przeciwko półpaścowi – szczególnie u osób starszych

Aspekty psychologiczne choroby

POChP znacząco wpływa na stan psychiczny pacjentów, dotykając wielu sfer ich życia emocjonalnego i społecznego. W miarę postępowania choroby wielu chorych zaczyna doświadczać stanów depresyjnych i lękowych, które często wynikają z narastających ograniczeń fizycznych i trudności w wykonywaniu codziennych czynności. Pacjenci stopniowo wycofują się z życia towarzyskiego, co prowadzi do poczucia izolacji społecznej. Frustracja związana z postępującym ograniczeniem sprawności fizycznej może dodatkowo pogłębiać problemy natury psychicznej. Z tego względu wsparcie psychologiczne i psychiatryczne stanowi niezwykle istotny element kompleksowego leczenia, pozwalający pacjentom lepiej radzić sobie z emocjonalnymi wyzwaniami, jakie niesie ze sobą choroba.

Profilaktyka POChP

Najskuteczniejszą metodą zapobiegania POChP jest unikanie czynników ryzyka:

• Całkowite unikanie palenia tytoniu, w tym e-papierosów
• Ochrona przed biernym paleniem
• Stosowanie masek ochronnych w środowisku pracy zawierającym pyły i gazy
• Dbanie o odpowiednią wentylację pomieszczeń, szczególnie jeśli używa się pieców na paliwo stałe
• Unikanie aktywności fizycznej na zewnątrz podczas wysokiego zanieczyszczenia powietrza
• Stosowanie oczyszczaczy powietrza w pomieszczeniach zamkniętych
• Regularna aktywność fizyczna dostosowana do możliwości
• Zdrowa, zbilansowana dieta
• Regularne szczepienia ochronne

Bibliografia

1. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease (GOLD). Global Strategy for the Diagnosis, Management, and Prevention of Chronic Obstructive Pulmonary Disease. 2021 Report. Dostępne na: www.goldcopd.org. DOI: 10.1164/rccm.201701-0218PP
2. Vogelmeier CF, Criner GJ, Martinez FJ, et al. Global Strategy for the Diagnosis, Management, and Prevention of Chronic Obstructive Lung Disease 2017 Report: GOLD Executive Summary. European Respiratory Journal. 2017;49(3):1700214. DOI: 10.1183/13993003.00214-2017
3. Singh D, Agusti A, Anzueto A, et al. Global Strategy for the Diagnosis, Management, and Prevention of Chronic Obstructive Lung Disease: the GOLD science committee report 2019. European Respiratory Journal. 2019;53(5):1900164. DOI: 10.1183/13993003.00164-2019
4. Wedzicha JA, Calverley PMA, Albert RK, et al. Prevention of COPD exacerbations: a European Respiratory Society/American Thoracic Society guideline. European Respiratory Journal. 2017;50(3):1602265. DOI: 10.1183/13993003.02265-2016
5. Barnes PJ. Inflammatory mechanisms in patients with chronic obstructive pulmonary disease. Journal of Allergy and Clinical Immunology. 2016;138(1):16-27. DOI: 10.1016/j.jaci.2016.05.011
6. Miravitlles M, Ribera A. Understanding the impact of symptoms on the burden of COPD. Respiratory Research. 2017;18(1):67. DOI: 10.1186/s12931-017-0548-3
7. Yohannes AM, Alexopoulos GS. Depression and anxiety in patients with COPD. European Respiratory Review. 2014;23(133):345-349. DOI: 10.1183/09059180.00007813
8. McCarthy B, Casey D, Devane D, et al. Pulmonary rehabilitation for chronic obstructive pulmonary disease. Cochrane Database of Systematic Reviews. 2015;(2):CD003793. DOI: 10.1002/14651858.CD003793.pub3
9. Rochester CL, Vogiatzis I, Holland AE, et al. An Official American Thoracic Society/European Respiratory Society Policy Statement: Enhancing Implementation, Use, and Delivery of Pulmonary Rehabilitation. American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine. 2015;192(11):1373-1386. DOI: 10.1164/rccm.201510-1966ST
10. Woodruff PG, Agusti A, Roche N, et al. Current concepts in targeting chronic obstructive pulmonary disease pharmacotherapy: making progress towards personalised management. The Lancet. 2015;385(9979):1789-1798. DOI: 10.1016/S0140-6736(15)60693-6
11. Raherison C, Girodet PO. Epidemiology of COPD. European Respiratory Review. 2009;18(114):213-221. DOI: 10.1183/09059180.00003609
12. Zieliński J, Bednarek M, Górecka D. Narodowy Program Wczesnego Rozpoznawania i Profilaktyki POChP. Pneumonologia i Alergologia Polska. 2009;73(6):499-505. PMID: 20013702