Brak apetytu – główne przyczyny utraty apetytu, które mogą Cię zaniepokoić – skuteczne metody postępowania

Brak apetytu, czyli zaburzenie łaknienia, dotyka zarówno dzieci jak i dorosłych, stanowiąc problem zdrowotny wymagający uwagi. Utrata apetytu zazwyczaj nie jest chorobą sama w sobie, lecz objawem towarzyszącym różnym stanom fizjologicznym lub patologicznym. Przyczyny obniżonego łaknienia mogą być bardzo zróżnicowane – od prostych czynników środowiskowych i żywieniowych, poprzez problemy emocjonalne i psychiczne, aż po poważne schorzenia i przyjmowane leki. Długotrwały brak apetytu może prowadzić do utraty masy ciała, niedoborów pokarmowych, a nawet do stanu niedożywienia, co znacząco wpływa na ogólny stan zdrowia i jakość życia. Z tego powodu kluczowe jest zrozumienie mechanizmów regulujących łaknienie oraz właściwe rozpoznanie przyczyny jego zaburzeń, aby móc wdrożyć skuteczne metody postępowania.

Fizjologia apetytu – jak działa mechanizm łaknienia?

Apetyt, czyli łaknienie, to złożony proces regulowany przez centralny układ nerwowy, głównie przez podwzgórze, gdzie znajdują się ośrodki głodu i sytości. Na odczuwanie apetytu wpływa wiele czynników, w tym hormony, neurotransmitery oraz bodźce ze środowiska zewnętrznego.

Kluczową rolę w regulacji apetytu odgrywają:

• Ośrodek głodu i sytości w podwzgórzu – podstawowe struktury odpowiedzialne za powstawanie uczucia głodu i hamowanie go po spożyciu posiłku
• Hormony – do najważniejszych należą:
  • Grelina (nazywana „hormonem głodu”) – wydzielana przez żołądek, gdy jest pusty, stymuluje apetyt
  • Leptyna – wydzielana przez tkankę tłuszczową, sygnalizuje sytość i hamuje apetyt
  • Insulina – reguluje poziom glukozy we krwi i wpływa na odczuwanie głodu
  • Cholecystokinina, peptyd YY i inne hormony jelitowe – odpowiedzialne za uczucie sytości po posiłku
• Bodźce sensoryczne – zapach, wygląd i smak jedzenia stymulują apetyt poprzez aktywację zmysłów
• Czynniki psychologiczne – emocje, stres, nawyki żywieniowe mają znaczący wpływ na łaknienie

U zdrowej osoby mechanizm ten działa sprawnie, zapewniając odpowiednią podaż energii i składników odżywczych. Jednak w przypadku zaburzeń łaknienia dochodzi do zakłóceń w tym procesie, co może prowadzić do niedożywienia lub nadmiernego spożycia pokarmów.

Główne przyczyny braku apetytu

Problemy emocjonalne i psychiczne

Sfera psychiczna ma ogromny wpływ na apetyt. Przewlekły stres, lęk czy depresja mogą prowadzić do znacznego zmniejszenia łaknienia. W sytuacjach stresowych organizm wydziela hormony, takie jak adrenalina i kortyzol, które mogą tłumić apetyt, przekierowując energię na walkę ze stresorem.

Depresja stanowi jedną z najczęstszych przyczyn utraty apetytu. Charakterystyczne dla tej choroby obniżenie nastroju, zobojętnienie i utrata zainteresowań przekładają się również na stosunek do jedzenia. Osoby cierpiące na depresję często nie odczuwają głodu lub nie czerpią przyjemności z jedzenia, co prowadzi do unikania posiłków.

Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) to poważne zaburzenie odżywiania, w którym osoba świadomie ogranicza spożycie pokarmów, dążąc do ekstremalnej utraty wagi. W przeciwieństwie do zwykłego braku apetytu, w anoreksji występuje lęk przed przybraniem na wadze oraz zaburzony obraz własnego ciała. Choroba ta wymaga specjalistycznego leczenia psychiatrycznego.

Infekcje i stany zapalne

Podczas infekcji wirusowych czy bakteryjnych organizm mobilizuje wszystkie siły do walki z patogenem, co często skutkuje brakiem apetytu. Jest to mechanizm naturalny i zwykle przejściowy. W przypadku infekcji organizm produkuje cytokiny prozapalne, które oddziałują na ośrodek głodu w podwzgórzu, hamując apetyt.

Dodatkowo, objawy towarzyszące infekcjom, takie jak gorączka, ból gardła czy zatkany nos, utrudniają jedzenie i zmniejszają przyjemność z posiłków. Po ustąpieniu infekcji apetyt zwykle wraca do normy.

Choroby przewlekłe

Wiele chorób przewlekłych może objawiać się utratą apetytu. Dotyczy to zwłaszcza:

• Chorób układu pokarmowego – zapalenie żołądka, wrzody trawienne, zespół jelita drażliwego, choroba Leśniowskiego-Crohna, zapalenie trzustki
• Chorób endokrynologicznych – niedoczynność tarczycy, cukrzyca
• Chorób nowotworowych – nowotwory żołądka, przełyku, trzustki, ale także nowotwory innych narządów
• Chorób nerek i wątroby – niewydolność nerek, marskość wątroby
• Chorób serca – niewydolność serca

Choroby przewlekłe wpływają na apetyt poprzez różne mechanizmy – mogą powodować bóle brzucha, mdłości, zmianę odczuwania smaku, zwiększać wydzielanie cytokin zapalnych lub oddziaływać na ośrodkową regulację łaknienia.

Stosowanie niektórych leków

Wiele leków może wywoływać brak apetytu jako działanie niepożądane. Do głównych grup leków powodujących utratę apetytu należą:

• Antydepresanty – zwłaszcza z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu serotoniny (SSRI), jak fluoksetyna
• Leki stosowane w leczeniu ADHD – metylfenidat
• Leki przeciwpadaczkowe – topiramat, fenytoina
• Antybiotyki – zwłaszcza podczas dłuższej terapii
• Leki przeciwnowotworowe – chemioterapeutyki
• Leki nasercowe – digoksyna, niektóre beta-blokery
• Leki opioidowe – tramadol
• Leki na choroby tarczycy – lewotyroksyna w zbyt dużych dawkach
• Leki stosowane w chorobach neurologicznych – lewodopa, inhibitory acetylocholinoesterazy

Mechanizm działania niepożądanego zależy od grupy leków – niektóre mogą działać bezpośrednio na ośrodek głodu w podwzgórzu, inne powodować mdłości lub zmieniać odczuwanie smaku.

Używki i substancje psychoaktywne

Nadmierne spożycie alkoholu prowadzi do uszkodzenia błony śluzowej przewodu pokarmowego, zaburzeń wchłaniania oraz upośledzonej funkcji wątroby, co przekłada się na brak apetytu. Przewlekły alkoholizm często wiąże się z zastępowaniem normalnych posiłków spożyciem alkoholu.

Palenie papierosów wpływa na zmniejszenie apetytu poprzez działanie nikotyny, która podnosi poziom dopaminy i serotoniny w mózgu, hamując uczucie głodu. Dodatkowo palenie osłabia zmysł smaku i węchu, przez co jedzenie staje się mniej atrakcyjne.

Inne substancje psychoaktywne, jak amfetamina, kokaina czy metaamfetamina, mają silne działanie anorektyczne. Stymulują one układ współczulny, co prowadzi do zmniejszenia przepływu krwi w układzie pokarmowym i zahamowania jego aktywności.

Brak apetytu w różnych grupach wiekowych

Brak apetytu u dzieci

U dzieci brak apetytu jest często związany z:

• Naturalną zmiennością apetytu – dzieci przechodzą przez fazy wzrostu, w których ich zapotrzebowanie na energię i składniki odżywcze zmienia się
• Neofobią żywieniową – lękiem przed próbowaniem nowych pokarmów, typowym dla wieku 2-5 lat
• Infekcjami – często powtarzającymi się w wieku dziecięcym
• Zaburzeniami emocjonalnymi – reakcjami na stres, zmiany w otoczeniu czy konflikty rodzinne
• Alergiami pokarmowymi – powodującymi dyskomfort po jedzeniu i w konsekwencji niechęć do posiłków
• Pasożytami jelitowymi – stosunkowo częstymi u dzieci

Postępowanie w przypadku braku apetytu u dzieci powinno uwzględniać regularne posiłki, urozmaicone, atrakcyjnie podane dania oraz tworzenie przyjaznej atmosfery podczas jedzenia. Ważne jest, aby nie zmuszać dziecka do jedzenia, co może prowadzić do negatywnych skojarzeń z posiłkami.

Brak apetytu u dorosłych

U dorosłych przyczyny braku apetytu są najczęściej związane z:

• Stresem i przemęczeniem – charakterystycznymi dla aktywnego trybu życia
• Zaburzeniami psychicznymi – depresją, zaburzeniami lękowymi, zaburzeniami odżywiania
• Chorobami przewlekłymi – szczególnie chorobami układu pokarmowego
• Przyjmowanymi lekami – w tym długotrwałą antybiotykoterapią
• Używkami – alkoholem, tytoniem

Dorośli powinni dążyć do regularnych, niewielkich objętościowo, ale wartościowych posiłków, ograniczenia używek oraz aktywności fizycznej, która naturalnie zwiększa apetyt. W przypadku długotrwałego braku apetytu konieczna jest konsultacja lekarska.

Brak apetytu u osób starszych

Osoby starsze są szczególnie narażone na brak apetytu z powodu:

• Fizjologicznych zmian związanych z wiekiem – tzw. anoreksja wieku podeszłego dotyka nawet 20-25% seniorów powyżej 65. roku życia
• Zaburzeń smaku i węchu – zmniejszenia liczby kubków smakowych i zaburzeń olfaktorycznych
• Problemów z uzębieniem – utrudniających gryzienie i żucie
• Współwystępowania wielu chorób – charakterystycznych dla wieku podeszłego
• Przyjmowania licznych leków – polifarmakoterapii typowej dla seniorów
• Czynników społecznych – samotności, izolacji, depresji, trudności finansowych

U osób starszych ważne jest dostosowanie potraw do ich możliwości gryzienia i połykania, zwiększenie wartości odżywczej posiłków, zadbanie o odpowiednie przyprawienie potraw oraz o przyjemną atmosferę podczas jedzenia. W razie potrzeby warto skonsultować z lekarzem wprowadzenie suplementacji lub doustnych preparatów odżywczych.

Skutki długotrwałego braku apetytu

Przedłużający się brak apetytu prowadzi do poważnych konsekwencji zdrowotnych:

• Utrata masy ciała – zwłaszcza masy mięśniowej, co prowadzi do osłabienia
• Niedobory pokarmowe – witamin, minerałów, białka i innych składników odżywczych
• Osłabienie układu odpornościowego – zwiększona podatność na infekcje
• Zaburzenia elektrolitowe – mogące prowadzić do arytmii i innych problemów
• Zaburzenia hormonalne – zwłaszcza u kobiet, mogące prowadzić do zatrzymania miesiączkowania
• Osteoporoza – przy długotrwałych niedoborach wapnia i witaminy D
• Anemia – przy niedoborze żelaza, witaminy B12 lub kwasu foliowego
• Ogólne osłabienie i zmęczenie – utrudniające codzienne funkcjonowanie
• Pogorszenie gojenia ran – przy niedoborze białka, cynku i witamin
• Depresja – jako skutek, ale także przyczyna braku apetytu

W skrajnych przypadkach, zwłaszcza u osób starszych lub przewlekle chorych, długotrwały brak apetytu może prowadzić do zespołu wyniszczenia (kacheksji) i znacząco zwiększać ryzyko śmierci.

Diagnostyka przyczyn braku apetytu

W przypadku utrzymującego się braku apetytu, szczególnie gdy towarzyszy mu utrata masy ciała, konieczna jest konsultacja lekarska. Diagnostyka powinna obejmować:

Wywiad lekarski

Lekarz zbiera szczegółowe informacje dotyczące:

• Czasu trwania braku apetytu
• Objawów towarzyszących
• Przyjmowanych leków
• Przebytych i istniejących chorób
• Stylu życia, nawyków żywieniowych i używek
• Czynników psychologicznych i stresowych

Badanie fizykalne

Ocena ogólnego stanu zdrowia, w tym:

• Pomiar masy ciała i wzrostu, obliczenie BMI
• Ocena stanu odżywienia
• Badanie jamy ustnej
• Badanie brzucha
• Ocena układu sercowo-naczyniowego i oddechowego

Badania laboratoryjne

Podstawowe badania, które mogą być zlecone:

• Morfologia krwi
• Badania biochemiczne (elektrolity, glukoza, parametry wątrobowe i nerkowe)
• Badanie poziomu hormonów tarczycy (TSH, fT4)
• CRP (białko C-reaktywne) i OB jako markery stanu zapalnego
• Badanie moczu i kału
• Specjalistyczne badania w zależności od podejrzenia konkretnej choroby

Badania obrazowe

W zależności od podejrzenia przyczyny:

• USG jamy brzusznej
• Endoskopia górnego odcinka przewodu pokarmowego
• Kolonoskopia
• RTG klatki piersiowej
• Tomografia komputerowa lub rezonans magnetyczny

Konsultacje specjalistyczne

W zależności od wyników wstępnej diagnostyki:

• Gastroenterologiczna
• Endokrynologiczna
• Neurologiczna
• Psychiatryczna
• Dietetyczna

Metody postępowania przy braku apetytu

Leczenie przyczynowe

Najważniejszym elementem jest zidentyfikowanie i leczenie choroby podstawowej powodującej brak apetytu, np.:

• Leczenie infekcji antybiotykami
• Leczenie choroby refluksowej inhibitorami pompy protonowej
• Farmakoterapia depresji
• Modyfikacja terapii, jeśli przyczyną jest działanie niepożądane leków

Modyfikacje dietetyczne

Bez względu na przyczynę, korzystne jest wprowadzenie następujących zmian w sposobie żywienia:

• Częste, małe posiłki – zamiast 2-3 dużych posiłków lepiej wprowadzić 5-6 mniejszych
• Zwiększenie wartości odżywczej posiłków – dodawanie do potraw składników zwiększających ich kaloryczność i wartość odżywczą, np. oliwy, masła, jajek, serów
• Dbanie o atrakcyjność potraw – odpowiednie przyprawienie, kolorystyka, sposób podania
• Unikanie płynów przed i w trakcie posiłków – aby nie wypełniać żołądka i nie hamować apetytu
• Jedzenie ulubionych potraw – zwłaszcza w okresie zmniejszonego apetytu
• Unikanie monotonii w diecie – różnorodność smaków i tekstur stymuluje apetyt

Suplementacja i preparaty medyczne

W przypadku znacznego niedożywienia lub trudności w pokryciu zapotrzebowania na składniki odżywcze:

• Suplementy witaminowo-mineralne – szczególnie witaminy z grupy B, witamina D, żelazo, cynk
• Doustne preparaty odżywcze (np. Nutridrink) – dostarczające skoncentrowane źródło kalorii, białka i mikroelementów
• Preparaty ziołowe wspomagające trawienie i apetyt – zawierające np. wyciągi z kopru włoskiego, anyżu, mięty pieprzowej, cykorii

Aktywność fizyczna

Umiarkowana aktywność fizyczna, dostosowana do możliwości pacjenta:

• Regularne spacery na świeżym powietrzu
• Lekkie ćwiczenia ogólnorozwojowe
• Rehabilitacja w przypadku osób starszych lub osłabionych

Wsparcie psychologiczne

• Terapia poznawczo-behawioralna w przypadku zaburzeń lękowych, depresji czy zaburzeń odżywiania
• Techniki relaksacyjne redukujące stres
• Tworzenie przyjemnej atmosfery wokół posiłków
• Spożywanie posiłków w towarzystwie innych osób, co zwiększa przyjemność z jedzenia

Farmakoterapia stymulująca apetyt

W niektórych przypadkach, szczególnie u pacjentów onkologicznych lub osób starszych z poważnym niedożywieniem, lekarz może zalecić leki stymulujące apetyt:

• Progestageny (octan megestrolu) – stosowane głównie u pacjentów z kacheksją nowotworową
• Kortykosteroidy – krótkotrwale zwiększają apetyt, używane w stanach terminalnych
• Leki przeciwwymiotne – gdy brak apetytu wynika z mdłości i wymiotów
• Kannabinoidy – w niektórych krajach stosowane u pacjentów onkologicznych
• Leki prokinetyczne – poprawiające motorykę przewodu pokarmowego

Kiedy należy skonsultować się z lekarzem?

Brak apetytu wymaga konsultacji lekarskiej, gdy:

• Utrzymuje się dłużej niż 2 tygodnie
• Towarzyszy mu znaczna utrata masy ciała (ponad 5% masy ciała w ciągu miesiąca)
• Występują inne niepokojące objawy, takie jak:
  • Gorączka
  • Przewlekłe zmęczenie
  • Bóle brzucha
  • Nudności i wymioty
  • Biegunka lub zaparcia
  • Krwawienia z przewodu pokarmowego
  • Trudności w połykaniu
  • Żółtaczka
• Dotyczy dziecka lub osoby starszej – grupy szczególnie narażone na niedożywienie
• Jest związany z przyjmowaniem leków – wymagana konsultacja z lekarzem prowadzącym
• Występuje po zabiegach chirurgicznych i przedłuża się

Bibliografia

1. Landi F, Calvani R, Tosato M, Martone AM, Ortolani E, Savera G, Sisto A, Marzetti E. Anorexia of Aging: Risk Factors, Consequences, and Potential Treatments. Nutrients. 2016 Jan 27;8(2):69. DOI: 10.3390/nu8020069. PMID: 26828516.
2. Ezeoke CC, Morley JE. Pathophysiology of anorexia in the cancer cachexia syndrome. Journal of Cachexia, Sarcopenia and Muscle. 2015 Dec;6(4):287-302. DOI: 10.1002/jcsm.12059. PMID: 26675762.
3. Muscaritoli M, Anker SD, Argilés J, Aversa Z, Bauer JM, Biolo G, Boirie Y, Bosaeus I, Cederholm T, Costelli P, Fearon KC. Consensus definition of sarcopenia, cachexia and pre-cachexia: joint document elaborated by Special Interest Groups (SIG) „cachexia-anorexia in chronic wasting diseases” and „nutrition in geriatrics”. Clinical Nutrition. 2010 Apr;29(2):154-9. DOI: 10.1016/j.clnu.2009.12.004. PMID: 20060626.
4. Morley JE. Decreased food intake with aging. The Journals of Gerontology Series A: Biological Sciences and Medical Sciences. 2001 Oct;56(suppl_2):81-8. DOI: 10.1093/gerona/56.suppl_2.81. PMID: 11730241.