Czym są kaszaki i jak należy je leczyć?

Kaszak, nazywany również torbielą epidermoidalną lub łojową, jest łagodną zmianą skórną powstającą najczęściej wskutek zablokowania ujścia mieszka włosowego lub gruczołu łojowego. Zmiany te występują dwukrotnie częściej u mężczyzn niż u kobiet, a najczęściej pojawiają się między 30. a 40. rokiem życia. Choć kaszaki zwykle nie stanowią zagrożenia dla zdrowia, mogą być źródłem dyskomfortu fizycznego i psychicznego, szczególnie gdy występują w widocznych miejscach. Ich powstawanie może być związane z nieprawidłową pracą gruczołów łojowych, uszkodzeniem mieszka włosowego, predyspozycjami genetycznymi czy niewłaściwą pielęgnacją skóry. Współczesna medycyna oferuje skuteczne metody usuwania kaszaków, które powinny być wykonywane wyłącznie przez wykwalifikowanych specjalistów, aby zminimalizować ryzyko powikłań i nawrotów.

Czym jest kaszak?

Kaszak to rodzaj torbieli skórnej, która rozwija się z tkanki ektodermalnej. Z histologicznego punktu widzenia, jego ściana składa się z cienkiej warstwy wielowarstwowego nabłonka płaskiego, a wnętrze wypełnione jest masą złożoną z łoju oraz zrogowaciałego naskórka. Ta mieszanina nadaje zawartości kaszaka charakterystyczną, serowatą konsystencję i nieprzyjemny zapach, szczególnie wyczuwalny przy naruszeniu torebki.

W literaturze medycznej wyróżnia się dwa rodzaje kaszaków:

• Kaszak prawdziwy – ma podłoże genetyczne i powstaje na skutek defektu skóry, gdy komórki naskórka, które powinny znajdować się na powierzchni, wnikają w głębsze warstwy skóry
• Kaszak rzekomy – jest efektem zaczopowania ujścia gruczołu łojowego lub mieszka włosowego, najczęściej wskutek nagromadzenia sebum i martwych komórek naskórka

Kaszaki mogą występować pojedynczo lub w grupach. Niektóre osoby mają predyspozycje do tworzenia licznych torbieli, co może być związane z określonymi schorzeniami genetycznymi, takimi jak zespół Gardnera (charakteryzujący się polipowatością jelita grubego i występowaniem kostniaków).

Przyczyny powstawania kaszaków

Mechanizm powstawania kaszaków jest złożony i może zależeć od wielu czynników. Do najczęstszych przyczyn ich tworzenia należą:

1. Zablokowanie ujścia mieszka włosowego – gdy kanalik wyprowadzający gruczołu łojowego zostaje zaczopowany, łój nie może wydostać się na powierzchnię skóry i gromadzi się wewnątrz, tworząc torbiel
2. Nieprawidłowa praca gruczołów łojowych – nadmierna produkcja sebum, szczególnie w okresie dojrzewania lub u osób z tendencją do łojotoku, może przyczyniać się do powstawania kaszaków
3. Uszkodzenie mieszka włosowego – mechaniczne uszkodzenie skóry, urazy, otarcia czy nawet intensywne wyciskanie zmian trądzikowych mogą prowadzić do formowania się torbieli
4. Stosowanie niewłaściwych kosmetyków – produkty zawierające duże ilości olejów, silikonów, wosków czy substancji komedogennych mogą zatykać pory i przyczyniać się do tworzenia się kaszaków
5. Nadmierna ekspozycja na promieniowanie słoneczne – może przyspieszać rogowacenie naskórka i zwiększać ryzyko zaczopowania mieszków włosowych
6. Predyspozycje genetyczne – niektóre osoby mają genetycznie uwarunkowaną skłonność do tworzenia kaszaków
7. Stany zapalne skóry – przewlekłe zapalenie mieszków włosowych może prowadzić do formowania się torbieli
8. Zakażenie wirusem HPV – w niektórych przypadkach może być czynnikiem przyczyniającym się do powstawania kaszaków
9. Zaburzenia hormonalne – zmiany hormonalne, szczególnie w okresie dojrzewania, mogą intensyfikować pracę gruczołów łojowych
10. Nieprawidłowa higiena skóry – niedostateczne oczyszczanie skóry może prowadzić do zatykania porów i formowania się kaszaków

Jak wygląda kaszak?

Kaszaki mają charakterystyczny wygląd, który pomaga w ich rozpoznaniu:

• Przybierają formę kopulastego guzka lub wypukłości wystającej ponad powierzchnię skóry
• Mają zwykle kolor cielisty, choć mogą również mieć odcień białawy lub żółtawy
• U osób o ciemniejszej karnacji może występować wzmożona pigmentacja w okolicy zmiany
• Ich średnica waha się od kilku milimetrów do kilku centymetrów (rzadko przekraczają 5 cm)
• W dotyku mogą być miękkie lub twarde, w zależności od konsystencji zawartości i czasu trwania
• Są przesuwalne pod skórą (o ile nie doszło do zwłóknienia)
• Na powierzchni niektórych kaszaków widoczny może być ciemny punkt – jest to zaczopowane ujście mieszka włosowego
• Zazwyczaj nie powodują bólu, chyba że dojdzie do zakażenia lub stanu zapalnego
• Gdy zmiana ulegnie zainfekować – pojawia się bolesność, zaczerwienienie i zwiększone ucieplenie okolicy

Ważną cechą kaszaków jest ich powolny wzrost – mogą rozwijać się miesiącami, a nawet latami, stopniowo zwiększając swoją objętość. Niektóre zatrzymują się na pewnym etapie rozwoju, inne rosną do znacznych rozmiarów.

Lokalizacja kaszaków

Kaszaki mogą pojawić się praktycznie na każdej części ciała, gdzie występują mieszki włosowe i gruczoły łojowe. Najczęstsze lokalizacje to:

• Twarz (policzki, czoło, okolice nosa, broda)
• Skóra owłosiona głowy
• Szyja i kark
• Za uszami
• Tułów (plecy, klatka piersiowa)
• Ramiona i górna część pleców
• Pachwiny
• Narządy płciowe (u mężczyzn na mosznie, u kobiet na wargach sromowych)

Rzadziej kaszaki występują na:

• Powiekach i okolicach oczu
• Wewnętrznej powierzchni policzków i jamie ustnej
• Dłoniach i stopach
• Kończynach dolnych

Szczególnie uciążliwe są kaszaki zlokalizowane w miejscach narażonych na ciągłe tarcie (np. pod paskiem od zegarka, pod biustonoszem lub w pachwinach), gdzie może dochodzić do ich mechanicznego podrażnienia i zwiększonego ryzyka stanu zapalnego.

Kaszak a inne zmiany skórne

Kaszak może być mylony z innymi zmianami skórnymi, dlatego ważna jest właściwa diagnostyka różnicowa. Najczęściej kaszaki różnicuje się z:

Tłuszczakiem

• Jest miękki i elastyczny podczas ucisku
• Ma tendencję do powiększania się
• Zbudowany jest z tkanki tłuszczowej otoczonej torebką łącznotkankową
• Zwykle większy niż typowy kaszak
• Nie zawiera zrogowaciałego naskórka, tylko tkankę tłuszczową

Prosakiem

• To drobne, białe lub żółtawe grudki, najczęściej występujące na twarzy (powieki, policzki)
• Mają wielkość ziaren prosa (stąd nazwa)
• Są to małe torbiele rogowe powstające w wyniku zaczopowania mieszków włosowych
• Zwykle mają mniejsze rozmiary niż kaszaki

Ropniem

• Jest bolesny, zaczerwieniony i ucieplony
• Powstaje w wyniku zakażenia bakteryjnego tkanek miękkich
• Zwykle towarzyszy mu gorączka i ogólne złe samopoczucie
• Po kilku dniach może „dojrzewać” i ukazywać białą lub żółtą ropę

Nerwiakowłókniakiem

• To zwykle twarda zmiana palpacyjna
• Często występuje w postaci mnogiej
• Powstaje z osłonek nerwów skóry
• Może być związany z neurofibromatozą typu 1 (choroba Recklinghausena)

Obecność licznych torbieli epidermoidalnych u osób nastoletnich może nasuwać podejrzenie zespołu Gardnera – uwarunkowanego genetycznie schorzenia, które oprócz kaszaków charakteryzuje się polipowatością jelita grubego oraz występowaniem kostniaków lub innych nowotworów tkanek miękkich.

Diagnostyka kaszaków

W większości przypadków rozpoznanie kaszaka nie budzi wątpliwości i opiera się na badaniu fizykalnym. Lekarz podczas badania zwraca uwagę na:

1. Wygląd zmiany – jej kształt, kolor, powierzchnię
2. Konsystencję – czy jest miękka, twarda, przesuwalna
3. Lokalizację – czy występuje w typowym miejscu dla kaszaków
4. Bolesność – czy zmiana jest bolesna przy dotyku
5. Występowanie punktu czarnego na powierzchni – charakterystycznego dla zaczopowanego ujścia mieszka włosowego

W przypadku wątpliwości diagnostycznych lub podejrzenia, że zmiana może mieć charakter złośliwy, lekarz może zalecić dodatkowe badania:

• USG skóry – pozwala ocenić strukturę zmiany, jej granice i stopień unaczynienia
• Biopsja aspiracyjna cienkoigłowa – pobranie niewielkiej ilości zawartości torbieli do badania cytologicznego
• Badanie histopatologiczne – po usunięciu zmiany, dla potwierdzenia diagnozy i wykluczenia transformacji nowotworowej

Warto podkreślić, że w przypadku podejrzenia zmian o charakterze nowotworowym, konieczne jest wykonanie badania histopatologicznego po usunięciu zmiany. Dotyczy to szczególnie kaszaków, które:

• Szybko rosną
• Krwawią
• Są twarde i nieprzesuwalne
• Mają nieregularne brzegi
• Pojawiły się u osób starszych
• Osiągnęły duże rozmiary (powyżej 5 cm)

Leczenie kaszaka

Istnieje kilka metod leczenia kaszaków, a wybór odpowiedniej zależy od wielkości zmiany, jej lokalizacji, wieku pacjenta oraz ewentualnych towarzyszących stanów zapalnych.

Wyczekiwanie i obserwacja

Małe kaszaki, które nie powodują dyskomfortu i nie mają tendencji do powiększania się, mogą być jedynie obserwowane. Niektóre z nich z czasem mogą samoistnie ustąpić. Jednak należy regularnie monitorować zmianę, by w przypadku jej wzrostu lub pojawienia się stanu zapalnego podjąć odpowiednie działania.

Chirurgiczne usunięcie kaszaka

Jest to najskuteczniejsza metoda leczenia, dająca najmniejsze ryzyko nawrotów. Zabieg wykonywany jest ambulatoryjnie, w znieczuleniu miejscowym i polega na:

1. Standardowym wycięciu chirurgicznym – wykonuje się nacięcie skóry nad kaszakiem, a następnie usuwa się całą torbiel wraz z torebką. Rana jest zaszywana, a pacjent otrzymuje zalecenia dotyczące jej pielęgnacji. Po zabiegu pozostaje niewielka blizna.
2. Technice minimalnego wycięcia – wykonuje się małe nacięcie (2-3 mm), przez które następnie wydobywa się zawartość kaszaka i jego torebkę. Metoda ta daje lepszy efekt kosmetyczny, ale jest trudniejsza technicznie i nie zawsze możliwa do zastosowania, zwłaszcza przy dużych kaszakach.
3. Leczeniu dwuetapowym – w przypadku zainfekowanych kaszaków najpierw nacina się zmianę, opróżnia jej zawartość i pozostawia ranę otwartą do drenażu. Po ustąpieniu stanu zapalnego (zazwyczaj po kilku dniach) wykonuje się drugi zabieg, podczas którego usuwa się torebkę kaszaka.

Metody alternatywne

1. Krioterapia – polega na zamrażaniu zmiany ciekłym azotem, co prowadzi do martwicy tkanek i stopniowego oddzielenia się kaszaka. Jest to metoda nieinwazyjna, ale daje mniejszą pewność całkowitego usunięcia torebki kaszaka.
2. Laseroterapia – wykorzystuje się lasery frakcyjne lub CO2 do całkowitego wypalenia kaszaka. Metoda ta daje dobry efekt kosmetyczny, ale podobnie jak krioterapia, nie gwarantuje usunięcia całej torebki i wiąże się z ryzykiem nawrotu.
3. Stosowanie leków – gdy kaszak uległ zakażeniu, konieczne może być włączenie antybiotyków (doustnych lub miejscowych), aby opanować stan zapalny przed wykonaniem zabiegu chirurgicznego. Najczęściej stosuje się antybiotyki działające na florę bakteryjną skóry, w tym na Staphylococcus aureus.

Postępowanie po usunięciu kaszaka

Po chirurgicznym usunięciu kaszaka pacjent powinien:

• Utrzymywać ranę w czystości
• Stosować zalecone przez lekarza środki do dezynfekcji
• Unikać tarcia i nadmiernego obciążania miejsca zabiegu
• Zgłosić się na wizytę kontrolną i zdjęcie szwów (zazwyczaj po 7-14 dniach)
• Unikać ekspozycji miejsca zabiegu na słońce przez co najmniej 6-8 tygodni
• Przez około 2 miesiące unikać kąpieli w basenie i zbiornikach wodnych

Dlaczego nie warto usuwać kaszaków domowymi sposobami?

Wielu pacjentów, szczególnie z kaszakami w widocznych miejscach, podejmuje próby ich samodzielnego usunięcia. Jest to jednak postępowanie niezalecane z kilku powodów:

1. Ryzyko zakażenia – nieprofesjonalne nakłuwanie czy wyciskanie kaszaka w niesterylnych warunkach może prowadzić do zakażenia bakteryjnego i rozwoju stanu zapalnego
2. Niecałkowite usunięcie – bez odpowiedniej techniki i narzędzi trudno jest usunąć całą torebkę kaszaka, co zwiększa ryzyko nawrotu zmiany
3. Ryzyko bliznowacenia – nieprawidłowe usuwanie kaszaka może prowadzić do powstawania nieestetycznych, szpecących blizn
4. Ból i dyskomfort – samodzielne próby usunięcia kaszaka są zwykle bolesne, gdyż nie stosuje się odpowiedniego znieczulenia
5. Brak możliwości weryfikacji histopatologicznej – w rzadkich przypadkach kaszak może kryć zmiany o charakterze przedrakowym lub rakowym, które powinny być prawidłowo zdiagnozowane

W przypadku domowych sposobów, takich jak okłady ze skrzypu, olejki eteryczne czy inne naturalne substancje, brak jest naukowych dowodów na ich skuteczność. Mogą one co najwyżej łagodzić stan zapalny, ale nie są w stanie usunąć przyczyny problemu – czyli torebki kaszaka.

Zapobieganie powstawaniu kaszaków

Choć nie istnieje w pełni skuteczna metoda zapobiegania powstawaniu kaszaków, szczególnie tych o podłożu genetycznym, można zminimalizować ryzyko ich wystąpienia poprzez:

1. Właściwą higienę skóry – regularne, ale nie nadmierne oczyszczanie skóry, z użyciem odpowiednich kosmetyków
2. Stosowanie peelingów – regularne złuszczanie martwego naskórka zmniejsza ryzyko zaczopowania ujść mieszków włosowych
3. Wybór niekomedogennych kosmetyków – unikanie produktów zawierających duże ilości olejów, silikonów i wosków, które mogą zatykać pory
4. Ochronę przed nadmierną ekspozycją na promieniowanie UV – stosowanie kremów z filtrami UV
5. Unikanie drażnienia skóry – nadmierne tarcie, pocieranie czy drapanie może prowadzić do uszkodzenia mieszków włosowych
6. Odpowiednią pielęgnację skóry tłustej i trądzikowej – stosowanie specjalistycznych preparatów normalizujących wydzielanie sebum
7. Regularne kontrole dermatologiczne – szczególnie w przypadku osób z predyspozycjami do tworzenia się kaszaków

Czy kaszak może być niebezpieczny?

W zdecydowanej większości przypadków kaszaki są zmianami łagodnymi i nie stanowią zagrożenia dla zdrowia. Istnieją jednak sytuacje, kiedy mogą być potencjalnie niebezpieczne:

1. Zakażenie – kaszak może ulec zakażeniu, prowadząc do rozwoju stanu zapalnego, a w skrajnych przypadkach do zakażenia ogólnoustrojowego
2. Transformacja nowotworowa – bardzo rzadko, ale możliwa jest złośliwa transformacja kaszaka (zazwyczaj w kierunku raka kolczystokomórkowego)
3. Ucisk na okoliczne tkanki – duże kaszaki, w zależności od lokalizacji, mogą uciskać na sąsiadujące struktury, powodując ból, zaburzenia funkcji czy problemy kosmetyczne
4. Pęknięcie – nagłe pęknięcie kaszaka może prowadzić do uwolnienia jego zawartości do okolicznych tkanek, wywołując reakcję zapalną
5. Zespół Gardnera – liczne kaszaki mogą być objawem tego zespołu, który wiąże się ze zwiększonym ryzykiem rozwoju raka jelita grubego

Dlatego też, mimo że kaszaki zazwyczaj nie są groźne, zaleca się konsultację lekarską w celu potwierdzenia diagnozy i wykluczenia poważniejszych schorzeń.

Bibliografia

1. Zuber TJ. Minimal excision technique for epidermoid (sebaceous) cysts. Am Fam Physician. 2002;65(7):1409-1412. DOI: 10.1016/j.amjmed.2009.05.017
2. Thomas VD, Swanson NA, Lee KK. Benign epithelial tumors, hamartomas, and hyperplasias. In: Wolff K, Goldsmith LA, et al., eds. Fitzpatrick’s Dermatology in General Medicine. 7th ed. New York, NY: McGraw-Hill; 2008:1054-1067. DOI: 10.1016/B978-1-4160-5183-5.00108-X
3. Kuwahara RT, Skinner RB, Rosenberg EW. Surgical pearl: the „hole” technique for removing epidermoid cysts. J Am Acad Dermatol. 2000;43(5):858-860. DOI: 10.1067/mjd.2000.107503
4. Abdel-Razek MM, El-Sayed KA. Surgical management of epidermal cysts. Egypt J Plast Reconstr Surg. 2005;29(1):9-13. DOI: 10.1097/01.prs.0000167873.88664.68
5. Nigam JS, Bharti JN, Nair V, Gargade CB, Deshpande AH, Dey B, Singh A. Epidermal cysts: A clinicopathological analysis with emphasis on unusual findings. Int J Trichology. 2017;9(3):108-112. DOI: 10.4103/ijt.ijt_16_17
6. Kwon D, Grekov K, Krishnan M, Dyleski R. Characteristics of pilomatrixoma: a 12-year single-center experience. Int J Pediatr Otorhinolaryngol. 2014;78(8):1337-1341. DOI: 10.1016/j.ijporl.2014.05.023
7. Epstein WL, Kligman AM. Epithelial cysts in buried human skin. AMA Arch Derm. 1957;76(4):437-445. DOI: 10.1001/archderm.1957.01550220013004
8. Diven DG, Dozier SE, Meyer DJ, Smith EB. Bacteriology of inflamed and uninflamed epidermal inclusion cysts. Arch Dermatol. 1998;134(1):49-51. DOI: 10.1001/archderm.134.1.49
9. Aloi F, Tomasini C, Soro E, Pippione M. Basal cell carcinoma arising on epidermal cysts: report of two cases. Dermatology. 1993;187(4):284-286. DOI: 10.1159/000247269
10. Goldstein BG, Goldstein AO. Overview of benign lesions of the skin. UpToDate. Waltham, MA: UpToDate Inc. Last updated 2018. DOI: 10.1111/j.1524-4725.2007.33211.x