Wszawica głowowa. Jak leczyć i zapobiegać powstawaniu wszy?

Wszawica głowowa jest powszechną dolegliwością pasożytniczą, która dotyka głównie dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, choć może wystąpić u osób w każdym wieku, niezależnie od statusu społecznego czy poziomu higieny. Wywoływana przez wesz głowową (Pediculus humanus capitis), choroba charakteryzuje się intensywnym świądem skóry głowy, obecnością pasożytów oraz ich jaj (gnid) przytwierdzonych do włosów. Mimo że wszawica nie przenosi groźnych chorób zakaźnych, stanowi istotny problem zdrowotny i społeczny, powodując dyskomfort fizyczny i psychiczny u osób dotkniętych tym schorzeniem. Wczesne rozpoznanie i właściwe leczenie pozwala szybko i skutecznie pozbyć się pasożytów, zapobiegając rozprzestrzenianiu się infestacji w środowisku szkolnym, rodzinnym i społecznym.

Czym jest wszawica głowowa?

Wszawica głowowa (pediculosis capitis) to choroba pasożytnicza wywoływana przez wesz głowową – niewielkiego owada bezskrzydłego, który żyje we włosach człowieka i żywi się jego krwią. Wesz głowowa osiąga długość 2-3,5 mm, ma kolor od szarawobiałego do ciemnego oraz sześć odnóży zakończonych pazurkami, które umożliwiają jej sprawne przemieszczanie się po włosach.

Cykl życiowy wszy składa się z trzech stadiów: jaja (gnidy), nimfy oraz dorosłego osobnika. Samica wszy żyje około miesiąca i w tym czasie może złożyć 200-300 jaj. Gnidy są mocno przytwierdzone do łodygi włosa specjalną substancją cementową produkowaną przez samicę, co sprawia, że są trudne do usunięcia. Umiejscowione są zwykle w odległości około 4 mm od skóry głowy, najczęściej w okolicy potylicznej i za uszami.

Z jaj po około 7-9 dniach wykluwają się nimfy, które przechodzą trzy stadia rozwojowe i po 9-12 dniach osiągają dojrzałość płciową. Cały cykl życiowy trwa około 3-4 tygodnie. Poza głową człowieka wesz może przeżyć jedynie 1-2 dni, co jest istotne z punktu widzenia zapobiegania ponownemu zarażeniu.

Przyczyny wszawicy głowowej

Główną przyczyną zarażenia wszą głowową jest bezpośredni kontakt z osobą już zarażoną. Wbrew powszechnej opinii, wszy nie potrafią skakać ani latać, a jedynie pełzać. Do zakażenia dochodzi najczęściej w wyniku:

1. Bezpośredniego kontaktu „głowa do głowy” – najczęstsza droga transmisji, szczególnie wśród dzieci podczas wspólnej zabawy, przytulania się czy robienia wspólnych selfie
2. Pośredniego kontaktu poprzez dzielenie się przedmiotami osobistego użytku:
   • Nakrycia głowy (czapki, kapelusze, berety)
   • Akcesoria do włosów (gumki, spinki, opaski)
   • Szczotki i grzebienie do włosów
   • Ręczniki
   • Pościel i poduszki

Istotne jest rozwianie powszechnego mitu, że wszawica dotyka wyłącznie osoby zaniedbane higienicznie. W rzeczywistości wszy preferują czyste włosy, a zachowanie najwyższych standardów higieny nie chroni przed zakażeniem. Choroba może wystąpić u każdego, niezależnie od statusu ekonomicznego, płci czy wieku, choć najczęściej obserwuje się ją u dzieci w wieku 3-12 lat.

Objawy wszawicy głowowej

Charakterystycznymi objawami wszawicy głowowej są:

Objawy pierwotne:

• Intensywny świąd skóry głowy, szczególnie nasilony w okolicy potylicznej i za uszami
• Obecność gnid (jaj wszy) przytwierdzonych do włosów, zwykle w odległości 1 cm od skóry głowy
• Obecność dorosłych osobników wszy poruszających się po włosach i skórze głowy

Objawy wtórne:

• Zaczerwienienie skóry głowy, szczególnie na linii włosów i za uszami
• Przeczosy (zadrapania) powstałe w wyniku intensywnego drapania
• Stan zapalny skóry głowy
• Wtórne zakażenia bakteryjne ran powstałych w wyniku drapania
• Powiększenie węzłów chłonnych karku i szyi
• W zaawansowanych przypadkach tworzenie się tzw. „kołtuna” – włosów zlepionych ropno-surowiczą wydzieliną

Należy zauważyć, że świąd może pojawić się dopiero po 4-6 tygodniach od początku zarażenia, gdyż jest on wynikiem reakcji alergicznej na ślinę wszy. Oznacza to, że osoba może być nosicielem wszy przez dłuższy czas, nie mając wyraźnych objawów.

Jak rozpoznać wszawicę głowową?

Rozpoznanie wszawicy głowowej opiera się przede wszystkim na identyfikacji żywych wszy lub ich jaj (gnid) we włosach. Dokonanie prawidłowego rozpoznania może być trudne, ponieważ:

1. Dorosłe wszy szybko się poruszają i unikają światła
2. Gnidy mogą być mylone z łupieżem, resztkami lakieru do włosów czy innymi pozostałościami

Najskuteczniejszą metodą wykrywania wszy jest dokładne przeczesywanie włosów specjalnym grzebieniem o gęsto rozstawionych ząbkach (tzw. grzebień wszawiczny). Procedura ta powinna być wykonywana na mokrych włosach, najlepiej z dodatkiem odżywki, która spowalnia ruch pasożytów i ułatwia ich wykrycie.

Różnice między gnidami a łupieżem są następujące:

• Gnidy są mocno przytwierdzone do włosa i trudne do usunięcia, podczas gdy łupież łatwo odpada
• Gnidy mają owalny kształt i są zwykle koloru białawego lub beżowego
• Gnidy są umiejscowione blisko skóry głowy, najczęściej w okolicy potylicznej i za uszami

Szczególną uwagę należy zwrócić na obszary za uszami, na karku oraz w okolicy skroniowej, gdyż są to miejsca, gdzie wszy najczęściej składają jaja.

Leczenie wszawicy głowowej

Leczenie wszawicy głowowej powinno być rozpoczęte natychmiast po rozpoznaniu. Skuteczna terapia obejmuje zarówno eliminację żywych wszy, jak i usunięcie gnid. Dostępnych jest kilka metod leczenia:

1. Leczenie farmakologiczne

Na rynku dostępne są różne preparaty przeciw wszom, które można stosować miejscowo:

• Preparaty zawierające permetrynę – działają neurotoksycznie na wszy, dostępne w postaci szamponu (np. Sora Forte) lub lotionu. Permetryna ma działanie owadobójcze, ale słabsze działanie jajobójcze, dlatego zaleca się powtórzenie kuracji po 7-10 dniach.
• Preparaty zawierające dimetykon lub cyklometykon – są to silikony, które powlekają pasożyty, blokując ich układ oddechowy i powodując uduszenie. Zaletą jest brak rozwoju oporności na te substancje oraz brak działań niepożądanych. Mogą być stosowane u dzieci już od 6 miesiąca życia.
• Preparaty zawierające olejki eteryczne (z drzewa herbacianego, lawendowy) – wykazują umiarkowaną skuteczność, ale mogą być alternatywą dla osób poszukujących naturalnych metod leczenia.
• Preparaty zawierające alkohol benzylowy – działają poprzez uduszenie wszy, blokując ich tchawki oddechowe.

Większość preparatów wymaga aplikacji na suche lub umyte włosy, pozostawienia na określony czas (zwykle 8-12 godzin), a następnie dokładnego spłukania. Należy ściśle przestrzegać zaleceń producenta dotyczących sposobu użycia, czasu działania oraz ewentualnej konieczności powtórzenia kuracji.

2. Mechaniczne usuwanie wszy i gnid

Mechaniczne usuwanie wszy i gnid za pomocą grzebienia o gęsto rozstawionych ząbkach jest istotnym elementem leczenia, niezależnie od zastosowania środków farmakologicznych:

1. Włosy należy rozczesać zwykłym grzebieniem, aby usunąć splątania
2. Następnie nanieść odżywkę do włosów, która spowalnia ruch wszy
3. Podzielić włosy na małe sekcje i dokładnie przeczesywać każdą z nich grzebieniem przeciw wszom
4. Po każdym pociągnięciu grzebień należy sprawdzić, czy nie zawiera wszy lub gnid, i oczyścić go w ciepłej wodzie z mydłem
5. Procedurę należy powtarzać co 3-4 dni przez co najmniej 2 tygodnie

3. Metody okluzyjne

Metody okluzyjne polegają na stosowaniu substancji, które pokrywają wszy i powodują ich uduszenie:

• Wazelina kosmetyczna – nakłada się ją na włosy na całą noc pod czepkiem lub ręcznikiem
• Oliwa z oliwek – działa podobnie jak wazelina
• Majonez – zawiera olej, który może dusić wszy

Metody te wymagają dokładnego umycia włosów po kuracji, co może być trudne w przypadku lepkich substancji.

4. Postępowanie z otoczeniem

Równocześnie z leczeniem osoby zakażonej należy:

• Wyprać w temperaturze co najmniej 60°C i wyprasować pościel, ręczniki, czapki i inne nakrycia głowy
• Umyć i wymoczyć w gorącej wodzie (60°C) przez co najmniej 10 minut szczotki i grzebienie
• Przedmioty, których nie można wyprać, szczelnie zamknąć w plastikowej torbie na 2 tygodnie lub włożyć do zamrażalnika na 24-48 godzin
• Odkurzyć dywany, meble tapicerowane i foteliki samochodowe

Zapobieganie wszawicy głowowej

Zapobieganie wszawicy polega przede wszystkim na unikaniu bezpośredniego kontaktu „głowa do głowy” oraz przestrzeganiu kilku zasad:

1. Edukacja dzieci w zakresie niepożyczania przedmiotów osobistego użytku, takich jak szczotki, grzebienie, czapki czy akcesoria do włosów
2. Regularne kontrolowanie stanu skóry głowy dzieci, szczególnie po powrocie z kolonii, obozów czy wycieczek szkolnych
3. Związywanie długich włosów w warkocze lub kucyki, co zmniejsza ryzyko bezpośredniego kontaktu z włosami innych osób
4. Stosowanie repelentów przeciw wszom podczas epidemii wszawicy w szkole lub przedszkolu
5. Informowanie szkoły lub przedszkola o przypadkach wszawicy, aby umożliwić podjęcie działań zapobiegawczych

Wszawica głowowa a życie codzienne

Wszawica głowowa często wywołuje negatywne reakcje społeczne z powodu stereotypowego kojarzenia jej z brakiem higieny. Należy jednak pamiętać, że:

• Wszawica może dotknąć każdego, niezależnie od poziomu higieny
• Dziecko z wszawicą nie powinno być stygmatyzowane ani wykluczane z zajęć szkolnych
• Po rozpoczęciu leczenia dziecko może wrócić do szkoły lub przedszkola
• Ważne jest, aby rodzice informowali placówkę oświatową o wystąpieniu wszawicy, co pozwoli na podjęcie odpowiednich działań profilaktycznych

Bibliografia

1. Devore CD, Schutze GE; Council on School Health and Committee on Infectious Diseases, American Academy of Pediatrics. Head lice. Pediatrics. 2015;135(5):e1355-65. doi: 10.1542/peds.2015-0746
2. Feldmeier H. Pediculosis capitis: new insights into epidemiology, diagnosis and treatment. Eur J Clin Microbiol Infect Dis. 2012;31(9):2105-10. doi: 10.1007/s10096-012-1575-0
3. Burgess IF, Burgess NA. Dimeticone 4% liquid gel found to kill all lice and eggs with a single 15 minute application. BMC Res Notes. 2011;4:15. doi: 10.1186/1756-0500-4-15
4. Mumcuoglu KY, Barker SC, Burgess IE, Combescot-Lang C, Dalgleish RC, Larsen KS, Miller J, Roberts RJ, Taylan-Ozkan A. International guidelines for effective control of head louse infestations. J Drugs Dermatol. 2007;6(4):409-14.
5. Burkhart CN, Burkhart CG. Fomite transmission in head lice. J Am Acad Dermatol. 2007;56(6):1044-7. doi: 10.1016/j.jaad.2006.10.979
6. Koch E, Clark JM, Cohen B, Meinking TL, Ryan WG, Stevenson A, Yetman R, Yoon KS. Management of head louse infestations in the United States—a literature review. Pediatr Dermatol. 2016;33(5):466-72. doi: 10.1111/pde.12982
7. Gunning K, Pippitt K, Kiraly B, Sayler M. Pediculosis and scabies: treatment update. Am Fam Physician. 2012;86(6):535-41.
8. Burgess IF. Current treatments for pediculosis capitis. Curr Opin Infect Dis. 2009;22(2):131-6. doi: 10.1097/QCO.0b013e328322a019
9. Frankowski BL, Bocchini JA Jr; Council on School Health and Committee on Infectious Diseases. Head lice. Pediatrics. 2010;126(2):392-403. doi: 10.1542/peds.2010-1308
10. Heukelbach J, Feldmeier H. Ectoparasites–the underestimated realm. Lancet. 2004;363(9412):889-91. doi: 10.1016/S0140-6736(04)15738-3
11. Leung AK, Fong JH, Pinto-Rojas A. Pediculosis capitis. J Pediatr Health Care. 2005;19(6):369-73. doi: 10.1016/j.pedhc.2005.07.002
12. Meinking TL, Mertz-Rivera K, Villar ME, Bell M. Assessment of the safety and efficacy of three concentrations of topical ivermectin lotion as a treatment for head lice infestation. Int J Dermatol. 2013;52(1):106-12. doi: 10.1111/j.1365-4632.2012.05629.x