Cytologia to kluczowe badanie profilaktyczne, które pozwala wykryć zmiany przedrakowe i wczesne stadia raka szyjki macicy. Regularne wykonywanie tego badania może uratować życie, umożliwiając wczesną diagnozę i skuteczne leczenie. Według najnowszych danych epidemiologicznych, rak szyjki macicy pozostaje jednym z najczęstszych nowotworów u kobiet na świecie, jednak dzięki właściwej profilaktyce możliwe jest wykrycie zmian chorobowych we wczesnym stadium, kiedy szansa na całkowite wyleczenie wynosi aż 99%. Badanie cytologiczne powinno stanowić nieodłączny element profilaktyki zdrowotnej każdej kobiety, ponieważ jest nieinwazyjne, szybkie i pozwala na skuteczne wykrywanie nieprawidłowości nawet przed pojawieniem się objawów klinicznych.
Spis treści
Co to jest cytologia i jakie są jej rodzaje?
Cytologia to badanie polegające na pobraniu wymazu z szyjki macicy i ocenie mikroskopowej pobranych komórek nabłonkowych. Materiał pobierany jest z tarczy i kanału szyjki macicy za pomocą specjalnej szczoteczki cytologicznej. Badanie to umożliwia wykrycie nieprawidłowych komórek, które mogą świadczyć o zmianach przedrakowych lub nowotworowych.
Obecnie stosowane są dwa główne rodzaje badania cytologicznego:
- Cytologia konwencjonalna (tradycyjna) – polega na pobraniu wymazu i bezpośrednim przeniesieniu materiału na szkiełko mikroskopowe, gdzie zostaje on utrwalony za pomocą specjalnego roztworu alkoholu etylowego. Jest to metoda tańsza i powszechnie stosowana w programach profilaktycznych.
- Cytologia płynna (LBC – Liquid Based Cytology) – nowocześniejsza metoda, w której pobrany materiał umieszczany jest w pojemniku z płynem konserwującym. W laboratorium próbka jest filtrowana w celu usunięcia niepożądanych elementów takich jak krew, śluz czy bakterie, a następnie nanoszona na szkiełko jako pojedyncza warstwa komórek. Metoda ta zapewnia lepszą jakość próbki i możliwość przeprowadzenia dodatkowych badań z tego samego materiału, np. testu na obecność wirusa HPV.
Cytologia płynna ma kilka istotnych zalet:
- Umożliwia bardziej precyzyjną ocenę materiału
- Pozwala na wykonanie dodatkowych badań z tej samej próbki
- Zmniejsza liczbę wyników fałszywie ujemnych
- Ułatwia wykrycie zmian dysplastycznych dużego stopnia
Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników obecnie rekomenduje stosowanie cytologii płynnej jako metody preferowanej, choć w programach przesiewowych finansowanych przez NFZ nadal częściej wykonuje się cytologię konwencjonalną.
Sprawdź ulotki i opinie pacjentów o przykładowych lekach stosowanych przez kobiety: leczenie infekcji intymnych różnego pochodzenia (Fluomizin, Trioxal, Macmiror Complex 500, Izovag, Gynoxin Uno, Ipozumax ), endometrioza (Primolut-Nor, Provera, Diemono, Probella, Endovelle, Zafrilla), menopauza (Intrarosa, Femoston Conti, Remifemin, Ovestin, Oekolp forte, Klimadynon, Systen 50, Velbienne mini, Progesterone Besins, Systen Conti, Femoston mini, Angeliq, Vagifem, Lenzetto), środki antykoncepcyjne (Liberelle, Aidee, Slinda, Mercilon, Ginoring, PolaRing, Midiana, Dionelle, Lemena, Vines).
Co wykrywa cytologia?
Badanie cytologiczne pozwala wykryć:
- Zmiany przedrakowe szyjki macicy
- Wczesne stadium raka szyjki macicy
- Stany zapalne narządów rodnych
- Zmiany w komórkach spowodowane zakażeniem wirusem brodawczaka ludzkiego (HPV)
Warto podkreślić, że cytologia nie jest badaniem w kierunku raka trzonu macicy (endometrium) ani nie wykrywa chorób przenoszonych drogą płciową. Badanie to ma przede wszystkim charakter przesiewowy, co oznacza, że jego celem jest wykrycie nieprawidłowości przed wystąpieniem objawów klinicznych.
Średnia czułość badania cytologicznego wynosi 60-70%, co oznacza, że nie wszystkie zmiany mogą zostać wykryte. Dlatego tak ważne jest regularne powtarzanie tego badania, a w niektórych przypadkach łączenie go z testem na obecność wirusa HPV, co znacząco zwiększa skuteczność diagnostyki.
Jak wygląda badanie cytologiczne?
Badanie cytologiczne przeprowadzane jest podczas standardowej wizyty ginekologicznej. Przebieg badania wygląda następująco:
- Pacjentka zajmuje pozycję na fotelu ginekologicznym.
- Lekarz lub położna wprowadza wziernik do pochwy, aby uwidocznić szyjkę macicy.
- Za pomocą specjalnej szczoteczki cytologicznej pobierany jest materiał z tarczy i kanału szyjki macicy.
- Pobrany materiał zostaje przeniesiony na szkiełko mikroskopowe (w przypadku cytologii konwencjonalnej) lub umieszczony w pojemniku z płynem konserwującym (w przypadku cytologii płynnej).
- Materiał jest wysyłany do laboratorium, gdzie zostaje poddany analizie mikroskopowej.
Samo pobranie materiału trwa zaledwie kilka sekund i dla większości kobiet jest bezbolesne, choć może powodować niewielki dyskomfort. Po badaniu mogą wystąpić nieznaczne plamienia, które zwykle ustępują w ciągu kilku godzin. Jeśli plamienie jest obfite, utrzymuje się dłużej niż jeden dzień lub towarzyszą mu inne niepokojące objawy, należy skontaktować się z lekarzem.
Kiedy robić cytologię?
Zgodnie z aktualnymi zaleceniami:
- Pierwszą cytologię należy wykonać nie później niż w 25. roku życia lub w ciągu trzech lat od rozpoczęcia współżycia seksualnego.
- Badanie powinno być powtarzane co 3 lata, jeśli wyniki są prawidłowe i kobieta nie należy do grupy podwyższonego ryzyka.
- Kobiety z grupy podwyższonego ryzyka (np. zakażone wirusem HIV, przyjmujące leki immunosupresyjne, zakażone HPV) powinny wykonywać cytologię co roku.
Cytologię należy wykonywać także po menopauzie. Kobiety po 65. roku życia mogą zakończyć regularne badania cytologiczne tylko wtedy, gdy mają serię prawidłowych wyników i nie należą do grupy podwyższonego ryzyka. Decyzję o zakończeniu regularnych badań powinna zawsze podjąć lekarka lub lekarz.
W przypadku kobiet w ciąży, cytologia jest jednym z rutynowych badań wykonywanych zazwyczaj podczas pierwszej wizyty położniczej, jeśli od ostatniego badania upłynęło więcej niż 6 miesięcy.
Jak przygotować się do cytologii?
Aby wynik badania był jak najbardziej wiarygodny, należy odpowiednio się do niego przygotować:
- Najlepszym czasem na wykonanie cytologii jest okres między 10. a 20. dniem cyklu miesiączkowego (licząc od pierwszego dnia miesiączki).
- Nie należy wykonywać badania podczas miesiączki.
- Na 4 dni przed badaniem nie powinno się:
- Stosować leków dopochwowych
- Wykonywać irygacji (płukania pochwy)
- Używać tamponów
- Na 24-48 godzin przed badaniem należy:
- Powstrzymać się od współżycia seksualnego
- Nie przeprowadzać innych badań ginekologicznych (np. USG dopochwowego)
- Przed wizytą należy zadbać o podstawową higienę intymną.
Jeśli występują objawy infekcji intymnej (świąd, pieczenie, upławy), warto najpierw wyleczyć infekcję, a dopiero potem wykonać cytologię, aby uniknąć zafałszowania wyników.
Interpretacja wyników cytologii
Wyniki badania cytologicznego są obecnie opisywane według systemu Bethesda (TBS – The Bethesda System), który zastąpił wcześniej stosowaną klasyfikację Papanicolaou. System Bethesda zawiera informacje o jakości pobranego materiału oraz klasyfikuje wynik jako prawidłowy lub nieprawidłowy.
Najczęściej spotykane oznaczenia w systemie Bethesda to:
- NILM (Negative for Intraepithelial Lesion or Malignancy) – wynik prawidłowy, brak zmian śródnabłonkowych lub złośliwych.
- ASC-US (Atypical Squamous Cells of Undetermined Significance) – nieprawidłowe komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego o nieokreślonym znaczeniu. Może świadczyć o przewlekłym stanie zapalnym lub infekcji HPV.
- ASC-H (Atypical Squamous Cells cannot exclude High-grade squamous intraepithelial lesion) – nieprawidłowe komórki nabłonka wielowarstwowego płaskiego, nie można wykluczyć zmian wysokiego stopnia.
- LSIL (Low-grade Squamous Intraepithelial Lesion) – zmiana śródnabłonkowa małego stopnia, często związana z zakażeniem HPV.
- HSIL (High-grade Squamous Intraepithelial Lesion) – zmiana śródnabłonkowa dużego stopnia, wymaga dalszej diagnostyki.
- AGC (Atypical Glandular Cells) – nieprawidłowe komórki nabłonka gruczołowego.
Wynik nieprawidłowy nie musi od razu oznaczać nowotworu. W większości przypadków wskazuje na zmiany, które wymagają obserwacji lub dalszej diagnostyki. Interpretacji wyniku badania cytologicznego powinien zawsze dokonywać lekarz ginekolog.
Postępowanie po otrzymaniu wyników
Po otrzymaniu wyników cytologii dalsze postępowanie zależy od uzyskanego rezultatu:
- Wynik prawidłowy (NILM) – kolejne badanie zalecane jest po upływie standardowego okresu (zwykle 3 lata) lub wcześniej, jeśli lekarz zaleci inaczej.
- Wynik nieprawidłowy – dalsze postępowanie zależy od rodzaju nieprawidłowości:
- W przypadku ASC-US zaleca się powtórzenie cytologii po 6-12 miesiącach lub wykonanie testu na obecność HPV.
- W przypadku ASC-H, LSIL, HSIL lub AGC najczęściej zalecana jest kolposkopia (badanie szyjki macicy pod dużym powiększeniem) oraz ewentualne pobranie wycinka do badania histopatologicznego.
Czas oczekiwania na wyniki cytologii wynosi zwykle 2-3 tygodnie, choć może się różnić w zależności od laboratorium.
Cytologia a HPV
Wirus brodawczaka ludzkiego (HPV) jest głównym czynnikiem ryzyka rozwoju raka szyjki macicy. Około 70-80% aktywnych seksualnie kobiet i mężczyzn w ciągu życia bywa zakażonych HPV, a połowa zakażeń następuje u osób w wieku 15-25 lat.
Standardowe badanie cytologiczne nie wykrywa bezpośrednio wirusa HPV, ale może uwidocznić zmiany w komórkach, które są charakterystyczne dla zakażenia tym wirusem. W celu potwierdzenia obecności HPV wykonuje się specjalne testy molekularne (test HPV DNA).
Połączenie cytologii z testem HPV (tzw. co-testing) zwiększa skuteczność diagnostyki i może pozwolić na wydłużenie odstępów między kolejnymi badaniami do 5 lat, jeśli oba testy dają wynik negatywny.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Czy cytologia jest bolesna?
Badanie cytologiczne zwykle nie jest bolesne, choć część kobiet może odczuwać lekki dyskomfort podczas wprowadzania wziernika lub pobierania wymazu. U kobiet, które nie rozpoczęły współżycia seksualnego, badanie może być nieco bardziej niekomfortowe, ale lekarz zazwyczaj stosuje wtedy mniejszy wziernik. Poziom dyskomfortu jest indywidualny i zależy od wrażliwości pacjentki oraz techniki badającego. Stres i napięcie mięśni mogą zwiększać dyskomfort, dlatego zaleca się świadome rozluźnienie podczas badania. Jeśli kobieta odczuwa silny ból podczas pobierania wymazu, powinna poinformować o tym lekarza, gdyż może to wskazywać na stan zapalny lub inne nieprawidłowości.
Czy można wykonać cytologię podczas miesiączki?
Nie zaleca się wykonywania cytologii podczas miesiączki, ponieważ krew może zaburzać obraz mikroskopowy i prowadzić do błędnej interpretacji wyników. Najlepszym czasem na wykonanie badania jest okres między 10. a 20. dniem cyklu miesiączkowego. Komórki nabłonka szyjki macicy są wtedy najłatwiejsze do pobrania i oceny. Ponadto, wykonanie cytologii podczas miesiączki zwiększa ryzyko uzyskania wyniku niejednoznacznego lub niediagnostycznego, co może wymagać powtórzenia badania. W przypadku nieregularnych cykli lub krwawień międzymiesiączkowych, warto skonsultować z lekarzem najlepszy moment na wykonanie badania.
Czy cytologia może wykryć choroby przenoszone drogą płciową?
Badanie cytologiczne nie jest przeznaczone do wykrywania chorób przenoszonych drogą płciową. W celu wykrycia takich infekcji jak chlamydioza, rzeżączka czy kiła wykonuje się specjalne badania mikrobiologiczne lub serologiczne. Cytologia może jednak czasem ujawnić zmiany komórkowe sugerujące obecność niektórych infekcji, takich jak zakażenie wirusem opryszczki, kandydoza czy rzęsistkowica. W takim przypadku lekarz może zalecić dodatkowe badania potwierdzające. Należy pamiętać, że dla pełnej diagnozy chorób przenoszonych drogą płciową niezbędne są celowane testy diagnostyczne, które można wykonać podczas tej samej wizyty ginekologicznej.
Czy cytologię można wykonać u dziewicy?
Tak, cytologię można wykonać u kobiety, która nie rozpoczęła współżycia seksualnego. Lekarz będzie wtedy stosował mniejszy wziernik i zachowa szczególną ostrożność podczas badania. Warto poinformować lekarza o braku aktywności seksualnej przed badaniem. W niektórych przypadkach lekarz może zdecydować o alternatywnym sposobie pobrania materiału, aby zminimalizować dyskomfort i zachować ciągłość błony dziewiczej. Chociaż ryzyko raka szyjki macicy jest mniejsze u kobiet, które nie rozpoczęły współżycia seksualnego, cytologia może być zalecana z innych powodów medycznych, np. w przypadku nieprawidłowych krwawień lub innych objawów ginekologicznych.
Czy można wykonać cytologię w ciąży?
Tak, cytologia jest bezpieczna dla kobiet w ciąży i często jest wykonywana jako jedno z rutynowych badań podczas pierwszej wizyty położniczej, jeśli od ostatniego badania upłynęło więcej niż 6 miesięcy. Metoda pobierania materiału jest taka sama jak u kobiet niebędących w ciąży, lecz lekarz zachowuje szczególną ostrożność. Cytologia w ciąży jest istotna, ponieważ wczesne wykrycie zmian przedrakowych lub raka szyjki macicy umożliwia podjęcie odpowiedniego leczenia, które można bezpiecznie przeprowadzić w drugim trymestrze ciąży. Badanie nie zwiększa ryzyka poronienia ani nie wpływa negatywnie na rozwój płodu.
Co to jest cytologia płynna i czym różni się od konwencjonalnej?
Cytologia płynna (LBC – Liquid Based Cytology) to nowocześniejsza metoda, w której pobrany materiał umieszczany jest w specjalnym płynie konserwującym, a nie bezpośrednio na szkiełku mikroskopowym jak w cytologii konwencjonalnej. Metoda ta zapewnia lepszą jakość próbki, mniejszą liczbę wyników niejednoznacznych i możliwość wykonania dodatkowych testów z tego samego materiału. W cytologii płynnej komórki są równomiernie rozprowadzone na podłożu, co eliminuje problem nakładania się komórek i zanieczyszczeń (śluz, krew), często występujący w metodzie konwencjonalnej. Dzięki temu ocena mikroskopowa jest dokładniejsza, a odsetek wyników fałszywie ujemnych jest niższy. Dodatkową zaletą cytologii płynnej jest możliwość wykonania z tej samej próbki testu na obecność wirusa HPV lub innych badań molekularnych bez konieczności ponownego pobierania materiału. Metoda ta jest bardziej kosztowna, ale w wielu krajach stała się standardem ze względu na większą skuteczność diagnostyczną.
Czy plamienie po cytologii jest normalne?
Niewielkie plamienie po badaniu cytologicznym jest normalną reakcją i zwykle ustępuje w ciągu kilku godzin. Jeśli plamienie jest obfite, trwa dłużej niż jeden dzień lub towarzyszą mu inne niepokojące objawy (ból, gorączka), należy skontaktować się z lekarzem. Plamienie występuje, ponieważ podczas pobierania wymazu z szyjki macicy może dojść do drobnych urazów nabłonka, który jest bogato unaczyniony. Szczególnie narażone na plamienie są kobiety ze stanami zapalnymi szyjki macicy, ektopią (nadżerką) lub zmianami typu polipów. W normalnych warunkach plamienie jest skąpe i ma jasnoczerwoną lub brązowawą barwę. Warto po badaniu mieć przy sobie wkładkę higieniczną. W okresie 24 godzin po badaniu zaleca się unikanie współżycia płciowego, kąpieli w wannie i stosowania tamponów, aby zmniejszyć ryzyko infekcji.
Jak często kobiety po menopauzie powinny wykonywać cytologię?
Kobiety po menopauzie powinny nadal regularnie wykonywać badania cytologiczne. Standardowe zalecenia (co 3 lata przy braku czynników ryzyka) dotyczą również tej grupy pacjentek. Kobiety po 65. roku życia mogą zakończyć regularne badania tylko po konsultacji z lekarzem i przy braku nieprawidłowych wyników w przeszłości. Ważne jest, aby wiedzieć, że ryzyko raka szyjki macicy nie znika po menopauzie, a zmiany nowotworowe mogą rozwijać się powoli przez wiele lat. U kobiet po menopauzie badanie może być nieco trudniejsze technicznie ze względu na zmiany atroficzne w obrębie szyjki macicy i pochwy, związane z niedoborem estrogenów. Niektórzy lekarze zalecają krótkotrwałe stosowanie miejscowych preparatów estrogenowych przed badaniem, aby poprawić jakość pobieranego materiału. Kobiety po całkowitym usunięciu macicy (histerektomii) z powodów nienowotworowych mogą zaprzestać wykonywania cytologii po konsultacji z lekarzem.
Czy cytologia wykrywa wszystkie przypadki raka szyjki macicy?
Badanie cytologiczne ma średnią czułość wynoszącą 60-70%, co oznacza, że nie wykrywa wszystkich przypadków raka szyjki macicy. Dlatego tak ważne jest regularne powtarzanie badania zgodnie z zaleceniami lekarza oraz łączenie go z innymi metodami diagnostycznymi, takimi jak test HPV, w przypadku pacjentek z grupy podwyższonego ryzyka. Skuteczność cytologii jest ograniczona przez kilka czynników: jakość pobrania materiału, doświadczenie cytologa oceniającego preparat oraz rodzaj zmian w szyjce macicy. Niektóre zmiany nowotworowe mogą rozwijać się w sposób, który utrudnia ich wykrycie w badaniu cytologicznym. Połączenie cytologii z testem na obecność wirusa HPV (co-testing) zwiększa czułość wykrywania zmian przedrakowych do ponad 95%. W przypadku niepokojących objawów klinicznych, takich jak krwawienia międzymiesiączkowe czy krwawienia po stosunku, nawet przy prawidłowym wyniku cytologii, konieczna jest dalsza diagnostyka, w tym kolposkopia i ewentualna biopsja.
Czy można wykonać cytologię samodzielnie w domu?
Na rynku dostępne są zestawy do samodzielnego pobierania wymazu, tzw. cytologia wysyłkowa. Kobieta pobiera materiał samodzielnie w domu, a następnie wysyła go do laboratorium. Metoda ta może być alternatywą dla kobiet, które z różnych przyczyn nie mogą regularnie odwiedzać ginekologa, jednak eksperci zalecają wykonywanie badania przez specjalistę, gdyż zwiększa to szansę na poprawne pobranie materiału. Zestawy do samodzielnego pobierania wymazu zawierają specjalną szczoteczkę lub wymazówkę oraz instrukcję wykonania badania. Najczęściej wykorzystywane są do testów na obecność wirusa HPV, a rzadziej do klasycznej cytologii. Badania naukowe wskazują, że samodzielnie pobrane próbki są mniej wartościowe diagnostycznie niż te pobrane przez lekarza, szczególnie w przypadku tradycyjnej cytologii. Jednakże w kontekście programów przesiewowych dla kobiet, które z różnych powodów (geograficznych, kulturowych, psychologicznych) nie korzystają z regularnej opieki ginekologicznej, testy domowe mogą stanowić wartościową opcję zwiększającą dostępność badań profilaktycznych.
Bibliografia
- Arbyn M, Anttila A, Jordan J, Ronco G, Schenck U, Segnan N, et al. European Guidelines for Quality Assurance in Cervical Cancer Screening. Second edition–summary document. Ann Oncol. 2010;21(3):448-458. DOI: 10.1093/annonc/mdp471
- Saslow D, Solomon D, Lawson HW, Killackey M, Kulasingam SL, Cain J, et al. American Cancer Society, American Society for Colposcopy and Cervical Pathology, and American Society for Clinical Pathology screening guidelines for the prevention and early detection of cervical cancer. CA Cancer J Clin. 2012;62(3):147-172. DOI: 10.3322/caac.21139
- Solomon D, Davey D, Kurman R, Moriarty A, O’Connor D, Prey M, et al. The 2001 Bethesda System: terminology for reporting results of cervical cytology. JAMA. 2002;287(16):2114-2119. DOI: 10.1001/jama.287.16.2114
- Walboomers JM, Jacobs MV, Manos MM, Bosch FX, Kummer JA, Shah KV, et al. Human papillomavirus is a necessary cause of invasive cervical cancer worldwide. J Pathol. 1999;189(1):12-19. DOI: 10.1002/(SICI)1096-9896(199909)189:1<12::AID-PATH431>3.0.CO;2-F
- Ronco G, Dillner J, Elfström KM, Tunesi S, Snijders PJ, Arbyn M, et al. Efficacy of HPV-based screening for prevention of invasive cervical cancer: follow-up of four European randomised controlled trials. Lancet. 2014;383(9916):524-532. DOI: 10.1016/S0140-6736(13)62218-7
- Nayar R, Wilbur DC. The Pap Test and Bethesda 2014. „The reports of my demise have been greatly exaggerated.” (after a quotation from Mark Twain). Acta Cytol. 2015;59(2):121-132. DOI: 10.1159/000381842
- Spaczyński M, Nowak-Markwitz E, Kędzia W. Rak szyjki macicy. Profilaktyka, diagnostyka i leczenie. PZWL Wydawnictwo Lekarskie. 2009. ISBN: 978-83-200-3860-2
- Schiffman M, Wentzensen N. Human papillomavirus infection and the multistage carcinogenesis of cervical cancer. Cancer Epidemiol Biomarkers Prev. 2013;22(4):553-560. DOI: 10.1158/1055-9965.EPI-12-1406
- Wentzensen N, Schiffman M, Palmer T, Arbyn M. Triage of HPV positive women in cervical cancer screening. J Clin Virol. 2016;76 Suppl 1:S49-S55. DOI: 10.1016/j.jcv.2015.11.015
- WHO Guidelines for Screening and Treatment of Precancerous Lesions for Cervical Cancer Prevention. World Health Organization. 2013. ISBN: 978-92-4-150869-3
Zobacz także spis leków stosowanych przez kobiety. Znajdziesz tu między innymi wykaz leków na infekcje intymne, tabletki antykoncepcyjne, leki stosowane w menopauzie.
Niniejszy artykuł nie jest poradą medyczną i ma charakter wyłącznie informacyjny.
