Nadczynność tarczycy – przyczyny, objawy i nowoczesne metody leczenia

Nadczynność tarczycy (hipertyreoza) to poważne zaburzenie endokrynologiczne, które dotyka około 1-2% dorosłej populacji w Polsce, zdecydowanie częściej występując u kobiet w wieku 20-40 lat. Choć początkowo może wydawać się niegroźna, nieleczona nadczynność tarczycy prowadzi do szeregu powikłań zdrowotnych, włącznie z zagrażającym życiu przełomem tarczycowym. W artykule kompleksowo omawiamy wszystkie aspekty tej choroby – od jej przyczyn, przez charakterystyczne objawy, po najnowocześniejsze metody leczenia, a także praktyczne wskazówki dla pacjentów.

Czym jest nadczynność tarczycy?

Tarczyca to niewielki gruczoł motylkowatego kształtu, zlokalizowany w przedniej części szyi. Mimo swoich niewielkich rozmiarów, pełni kluczową rolę w funkcjonowaniu całego organizmu. Jej głównym zadaniem jest produkcja hormonów tarczycy: tyroksyny (T4) i trijodotyroniny (T3), które regulują metabolizm, wpływają na pracę serca, rozwój układu nerwowego oraz gospodarkę wapniowo-fosforanową.

Nadczynność tarczycy (hipertyreoza) rozwija się, gdy gruczoł tarczowy produkuje i uwalnia do krwiobiegu zbyt dużą ilość hormonów w stosunku do rzeczywistych potrzeb organizmu. Ta nadmierna produkcja zaburza równowagę hormonalną i prowadzi do przyspieszenia procesów metabolicznych w całym ciele, co skutkuje charakterystycznymi objawami i może prowadzić do poważnych powikłań zdrowotnych.

Wyróżniamy dwa rodzaje nadczynności tarczycy:

• Jawną – gdy nadmiar hormonów tarczycowych objawia się zarówno w badaniach laboratoryjnych, jak i w samopoczuciu chorego
• Subkliniczną – gdy poziom hormonów tarczycy jest prawidłowy, ale stężenie TSH jest zmniejszone; objawy są niewyraźne lub nie występują wcale

Główne przyczyny nadczynności tarczycy

Nadczynność tarczycy może rozwinąć się z różnych przyczyn. Zrozumienie źródła problemu jest kluczowe dla właściwego doboru metod leczenia.

Choroba Gravesa-Basedowa

To najczęstsza przyczyna nadczynności tarczycy, odpowiadająca za ponad 60% wszystkich przypadków. Jest to choroba autoimmunologiczna, w której układ odpornościowy wytwarza przeciwciała przeciwko receptorowi TSH (tyreotropiny) w tarczycy. Te autoprzeciwciała, nazywane też immunoglobulinami klasy G (IgG) lub TRAb, pobudzają tarczycę do ciągłego wydzielania hormonów, niezależnie od rzeczywistych potrzeb organizmu.

Choroba ta występuje najczęściej między 30 a 50 rokiem życia i dotyka pięciokrotnie częściej kobiet niż mężczyzn. Do czynników zwiększających ryzyko jej rozwoju należą:

• Predyspozycje genetyczne
• Przewlekły stres
• Przebyte infekcje wirusowe
• Szkodliwe czynniki środowiskowe
• Ciąża i okres poporodowy
• Palenie papierosów

Wole guzkowe toksyczne

Jest to druga co do częstości przyczyna nadczynności tarczycy, znana również jako choroba Plummera. W tym przypadku w gruczole tarczowym powstają guzki, które w sposób autonomiczny, czyli niezależny od regulacji przysadki mózgowej, produkują nadmierne ilości hormonów. Charakterystyczne jest nierównomierne powiększenie gruczołu tarczowego.

W Polsce było to częste schorzenie będące późnym skutkiem niedoboru jodu, który występował powszechnie do lat 80. XX wieku. Obecnie, dzięki powszechnemu jodowaniu soli, problem ten stopniowo zanika, ustępując miejsca przyczynom autoimmunologicznym.

Zapalenie tarczycy

Nadczynność może być również wywołana stanem zapalnym gruczołu tarczowego. Najczęściej występuje na początku podostrego zapalenia tarczycy typu de Quervaina (zapalenie o podłożu wirusowym, poprzedzone infekcją dróg oddechowych) oraz w przebiegu choroby Hashimoto. W tym przypadku stan nadczynności ma zwykle charakter przejściowy i ustępuje samoistnie.

Inne przyczyny

Rzadziej nadczynność tarczycy może być spowodowana przez:

• Nadmiar jodu w diecie lub stosowanie leków zawierających ten pierwiastek
• Guzy przysadki mózgowej wydzielające nadmiernie TSH
• Poporodowe zapalenie tarczycy
• Przedawkowanie hormonów tarczycy przyjmowanych w leczeniu niedoczynności
• W ciąży – nadmierne wydzielanie hormonu βhCG przez łożysko (tyreotoksykoza ciężarnych)
• Zróżnicowany rak tarczycy

Charakterystyczne objawy nadczynności tarczycy

Nadczynność tarczycy wpływa na funkcjonowanie praktycznie wszystkich układów organizmu, co przekłada się na różnorodność objawów. Pacjenci często zgłaszają się do lekarza z wieloma niespecyficznymi dolegliwościami, które początkowo mogą być mylone z innymi schorzeniami.

Zaburzenia metaboliczne i ogólne

• Niezamierzony spadek masy ciała mimo zwiększonego apetytu
• Nadmierna potliwość i nietolerancja ciepła
• Uczucie gorąca i duszności
• Częste uczucie pragnienia
• Ogólne osłabienie i szybkie męczenie się

Zaburzenia układu nerwowego i psychiczne

• Wzmożony niepokój, pobudzenie i nerwowość
• Problemy z koncentracją i pamięcią
• Bezsenność lub problemy ze snem, koszmary nocne
• Drażliwość i zmienność nastrojów
• Stany lękowe

Objawy ze strony układu krążenia

• Przyspieszone bicie serca (tachykardia), nawet w spoczynku
• Kołatanie serca i zaburzenia rytmu
• Zwiększenie amplitudy między ciśnieniem skurczowym a rozkurczowym
• Szmer skurczowy nad koniuszkiem serca

Objawy ze strony układu pokarmowego

• Przyspieszona praca jelit
• Częstsze wypróżnienia, niekiedy biegunki
• Zwiększony apetyt

Zmiany skórne i wyglądu zewnętrznego

• Ocieplona, gładka, zaczerwieniona i wilgotna skóra
• Nadmierne wypadanie włosów
• Łamliwość paznokci
• W przypadku choroby Gravesa-Basedowa: wytrzeszcz oczu, obrzęk i zaczerwienienie powiek lub spojówek, podwójne widzenie
• Powiększenie tarczycy (wole tarczycowe)

Zaburzenia seksualne i reprodukcyjne

• U kobiet: zaburzenia miesiączkowania, rzadkie miesiączki lub brak miesiączki, problemy z płodnością
• U mężczyzn: osłabienie libido, problemy z erekcją, ginekomastia (powiększenie gruczołów piersiowych)

Warto podkreślić, że u osób starszych objawy nadczynności tarczycy mogą być słabiej wyrażone. Mogą dominować osłabienie oraz problemy ze strony układu krążenia – zaburzenia rytmu serca (szczególnie migotanie przedsionków) i objawy niewydolności serca.

Diagnostyka nadczynności tarczycy

Właściwa diagnostyka nadczynności tarczycy wymaga kompleksowego podejścia i obejmuje kilka etapów.

Wywiad lekarski i badanie fizykalne

Lekarz przeprowadza szczegółowy wywiad, zbierając informacje o objawach, ich nasileniu i okolicznościach występowania. Następnie przeprowadza badanie fizykalne, zwracając szczególną uwagę na ocenę wielkości i konsystencji tarczycy, badanie tętna, ciśnienia tętniczego oraz poszukiwanie objawów charakterystycznych dla nadczynności.

Badania laboratoryjne

Podstawowym badaniem jest oznaczenie poziomu TSH (hormonu tyreotropowego) oraz wolnych hormonów tarczycy (fT3 i fT4) w surowicy krwi. O nadczynności świadczy obniżony poziom TSH przy podwyższonych wartościach fT3 i/lub fT4. W przypadku subklinicznej nadczynności tarczycy stężenie TSH jest obniżone, ale poziomy fT3 i fT4 pozostają w normie.

Dodatkowo wykonuje się badania przeciwciał przeciwtarczycowych, szczególnie przeciwciał przeciwko receptorowi TSH (anty-TSHR), których podwyższony poziom jest charakterystyczny dla choroby Gravesa-Basedowa.

W diagnozie nadczynności tarczycy pomocne mogą być również inne badania laboratoryjne, takie jak:

• Morfologia (możliwa granulocytopenia ze zwiększeniem limfocytów)
• Lipidogram (obniżony poziom LDL i cholesterolu całkowitego)
• Zwiększony poziom fosfatazy zasadowej i wapnia

Badania obrazowe

Do najważniejszych badań obrazowych wykorzystywanych w diagnostyce nadczynności tarczycy należą:

• USG tarczycy – pozwala ocenić wielkość i strukturę gruczołu oraz wykryć ewentualne zmiany ogniskowe. W przypadku choroby Gravesa-Basedowa często stwierdza się obniżoną echogeniczność miąższu tarczycy, natomiast w wolu guzkowym widoczne są zmiany ogniskowe.
• Scyntygrafia tarczycy – badanie pokazujące aktywność metaboliczną tkanki tarczycowej. Wykorzystywane jest głównie w przypadku guzków tarczycy do oceny ich aktywności hormonalnej.
• Biopsja aspiracyjna cienkoigłowa (BACC) – wykonywana w przypadku stwierdzenia zmian ogniskowych w tarczycy, szczególnie przy podejrzeniu nowotworu.

Badania dodatkowe

W wybranych przypadkach, zwłaszcza przy podejrzeniu powikłań nadczynności tarczycy, mogą być wykonywane dodatkowe badania, takie jak:

• EKG – do oceny zaburzeń rytmu serca
• Badania densytometryczne – do oceny gęstości kości przy podejrzeniu osteoporozy
• Badania okulistyczne – w przypadku objawów ocznych w chorobie Gravesa-Basedowa

Nowoczesne metody leczenia

Leczenie nadczynności tarczycy jest procesem długotrwałym i wymaga indywidualnego podejścia do każdego pacjenta. Wybór metody terapii zależy od przyczyny choroby, wieku pacjenta oraz nasilenia objawów.

Leczenie farmakologiczne

Podstawową metodą jest stosowanie leków przeciwtarczycowych (tyreostatyków), które hamują produkcję hormonów tarczycy. Najczęściej stosowane substancje to:

• Tiamazol (Metizol) – lek pierwszego wyboru dla większości pacjentów
• Propylotiouracyl – stosowany głównie w I trymestrze ciąży lub w przypadku nietolerancji tiamazolu

Tyreostatyki hamują produkcję hormonów tarczycy, a pierwsze efekty są widoczne po 2-4 tygodniach stosowania. Terapia zwykle trwa 12-18 miesięcy, choć jej długość zależy od indywidualnej odpowiedzi na leczenie.

Warto zaznaczyć, że w trakcie leczenia tyreostatykami mogą wystąpić działania niepożądane. Szczególnie niebezpiecznym, choć rzadkim powikłaniem, jest agranulocytoza (znaczne zmniejszenie liczby neutrofilów we krwi), która wymaga natychmiastowego odstawienia leku. W przypadku wystąpienia gorączki, osłabienia czy bólu gardła pacjent powinien niezwłocznie zgłosić się do lekarza.

Jako leczenie wspomagające często stosuje się beta-blokery (np. propranolol), które łagodzą niektóre objawy nadczynności, takie jak przyspieszona czynność serca, drżenie rąk czy niepokój. Same nie wpływają na poziom hormonów tarczycy, ale znacząco poprawiają komfort życia pacjenta w początkowym okresie leczenia.

Leczenie jodem radioaktywnym

Ta metoda polega na jednorazowym podaniu doustnym radioaktywnego jodu (131I), który niszczy nadmiernie aktywną tkankę tarczycową. Jest to metoda skuteczna i bezpieczna, stosowana głównie w chorobie Gravesa-Basedowa oraz wolu guzkowym toksycznym.

Efekt terapii rozwija się stopniowo w ciągu kilku miesięcy. U większości pacjentów prowadzi do trwałej niedoczynności tarczycy, która wymaga dożywotniej suplementacji hormonalnej (tyroksyny). Nie jest to powikłanie, lecz oczekiwany efekt skutecznego leczenia.

Ważne ograniczenia tej metody:

• Nie może być stosowana u kobiet w ciąży i karmiących piersią
• Po terapii, przez około tydzień, pacjent powinien unikać bliskiego kontaktu z małymi dziećmi i kobietami w ciąży
• Przez co najmniej 6 miesięcy po leczeniu kobiety nie powinny planować ciąży

Leczenie operacyjne

Zabieg chirurgiczny (tyreoidektomia) jest zalecany w przypadku:

• Podejrzenia lub rozpoznania raka tarczycy
• Dużego wola uciskającego okoliczne struktury
• Nieskuteczności innych metod leczenia
• Ciężkiej nadczynności opornej na leczenie farmakologiczne

Po operacji usunięcia tarczycy rozwija się niedoczynność tarczycy, która wymaga stałego leczenia preparatami tyroksyny. Mogą wystąpić również powikłania pooperacyjne, takie jak uszkodzenie nerwów krtaniowych wstecznych (prowadzące do zaburzeń głosu) czy niedoczynność przytarczyc.

Leczenie w zależności od przyczyny

Wybór metody leczenia zależy od pierwotnej przyczyny nadczynności:

• Choroba Gravesa-Basedowa – początkowo leczenie farmakologiczne przez 12-18 miesięcy, w przypadku nawrotów rozważa się terapię jodem radioaktywnym lub leczenie operacyjne
• Wole guzkowe toksyczne – preferowane jest leczenie jodem radioaktywnym lub operacyjne, ponieważ leczenie farmakologiczne daje jedynie tymczasową poprawę
• Podostre zapalenie tarczycy – leczenie objawowe (beta-blokery, niesteroidowe leki przeciwzapalne), w cięższych przypadkach kortykosteroidy; nadczynność zazwyczaj ustępuje samoistnie

Naturalne metody wspomagające leczenie

Choć naturalne metody nie mogą zastąpić właściwego leczenia medycznego, mogą one wspierać terapię i poprawiać samopoczucie pacjenta.

Dieta przy nadczynności tarczycy

Prawidłowo skomponowana dieta stanowi istotne wsparcie w leczeniu nadczynności tarczycy. Najważniejsze zalecenia dietetyczne to:

• Zwiększenie wartości energetycznej posiłków – ze względu na przyspieszony metabolizm i związaną z tym utratę masy ciała, zaleca się zwiększenie kaloryczności diety o 15-25%, a w przypadku znacznej nadczynności nawet o 50-80%
• Zwiększenie ilości białka – powinno stanowić 12-15% wartości energetycznej diety, ze źródeł łatwo przyswajalnych jak mięso drobiowe, jaja, produkty mleczne czy rośliny strączkowe
• Ograniczenie produktów bogatych w jod – wskazane jest ograniczenie spożycia ryb morskich, wodorostów, alg morskich oraz soli jodowanej
• Dieta bogata w selen – ten pierwiastek jest niezbędny dla prawidłowej funkcji tarczycy; naturalnymi źródłami są mięso, podroby, mleko i jego przetwory, pieczywo, rośliny strączkowe czy grzyby
• Dieta bogata w antyoksydanty – witaminy C, E, A, beta-karoten, które mają działanie przeciwzapalne i wspierają odporność
• Dieta bogata w wapń i witaminę D – nadczynność tarczycy zwiększa ryzyko osteoporozy, dlatego ważne jest dostarczenie odpowiedniej ilości tych składników
• Ograniczenie kofeiny – kawa i inne produkty zawierające kofeinę mogą nasilać niektóre objawy nadczynności, takie jak niepokój czy problemy ze snem

Redukcja stresu

Przewlekły stres może nasilać objawy nadczynności tarczycy i utrudniać proces leczenia. Zaleca się stosowanie technik relaksacyjnych, takich jak:

• Regularna aktywność fizyczna dostosowana do możliwości pacjenta
• Techniki oddechowe
• Medytacja
• Joga
• Zapewnienie odpowiedniej ilości snu

Zioła wspomagające

Niektóre zioła mogą łagodzić objawy nadczynności tarczycy, ale ich stosowanie zawsze powinno być skonsultowane z lekarzem, gdyż mogą wchodzić w interakcje z lekami:

• Melisa i rumianek – działają uspokajająco
• Dziurawiec – może łagodzić stany lękowe i depresyjne
• Kozłek lekarski (waleriana) – pomaga w zaburzeniach snu

Nadczynność tarczycy u kobiet w ciąży

Nadczynność tarczycy w ciąży stanowi szczególne wyzwanie terapeutyczne, gdyż wymaga równoważenia korzyści z leczenia z potencjalnym ryzykiem dla rozwijającego się płodu.

Problem ten dotyczy około 0,1-0,4% kobiet ciężarnych, a główne przyczyny to:

• Choroba Gravesa-Basedowa
• Tyreotoksykoza ciężarnych (przejściowa nadczynność związana z działaniem hormonu βhCG)

Rozpoznanie nadczynności w ciąży może być utrudnione, ponieważ niektóre objawy, takie jak przyspieszona czynność serca, zwiększona potliwość czy szmer nad sercem, występują fizjologicznie u kobiet ciężarnych.

Nieleczona nadczynność tarczycy w ciąży zwiększa ryzyko:

• Poronienia
• Porodu przedwczesnego
• Stanu przedrzucawkowego
• Urodzenia dziecka z niską masą ciała
• Przełomu tarczycowego podczas porodu
• Przejściowej nadczynności tarczycy u noworodka (w przypadku choroby Gravesa-Basedowa)

Leczenie nadczynności w ciąży opiera się głównie na farmakoterapii. Lekiem pierwszego wyboru w I trymestrze (do 16 tygodnia) jest propylotiouracyl, a później tiamazol. Dawki leków powinny być możliwie najniższe, aby kontrolować objawy, ale minimalizować ryzyko dla płodu.

Podsumowując, nadczynność tarczycy to poważne zaburzenie endokrynologiczne, które wymaga szybkiej diagnostyki i odpowiedniego leczenia. Wczesne rozpoznanie i właściwa terapia pozwalają uniknąć poważnych powikłań i znacząco poprawić jakość życia pacjentów.

Nowoczesne metody leczenia, indywidualnie dobierane do przyczyny i nasilenia choroby, umożliwiają skuteczną kontrolę nadczynności tarczycy. Kluczowe znaczenie ma również współpraca pacjenta z lekarzem, regularne przyjmowanie leków oraz przestrzeganie zaleceń dotyczących stylu życia i diety.

Pamiętajmy, że nadczynność tarczycy to choroba, którą można skutecznie leczyć. Przy odpowiednim podejściu, większość pacjentów może prowadzić normalne, aktywne życie bez znaczących ograniczeń.

Bibliografia

1. Ross DS, Burch HB, Cooper DS, et al. 2016 American Thyroid Association Guidelines for Diagnosis and Management of Hyperthyroidism and Other Causes of Thyrotoxicosis. Thyroid. 2016;26(10):1343-1421. DOI: 10.1089/thy.2016.0229
2. De Leo S, Lee SY, Braverman LE. Hyperthyroidism. The Lancet. 2016;388(10047):906-918. DOI: 10.1016/S0140-6736(16)00278-6
3. Smith TJ, Hegedüs L. Graves’ Disease. New England Journal of Medicine. 2016;375(16):1552-1565. DOI: 10.1056/NEJMra1510030
4. Kahaly GJ, Bartalena L, Hegedüs L, et al. 2018 European Thyroid Association Guideline for the Management of Graves’ Hyperthyroidism. European Thyroid Journal. 2018;7(4):167-186. DOI: 10.1159/000490384
5. Taylor PN, Albrecht D, Scholz A, et al. Global Epidemiology of Hyperthyroidism and Hypothyroidism. Nature Reviews Endocrinology. 2018;14(5):301-316. DOI: 10.1038/nrendo.2018.18
6. Bartalena L, Kahaly GJ, Baldeschi L, et al. The 2021 European Group on Graves’ Orbitopathy (EUGOGO) Clinical Practice Guidelines for the Medical Management of Graves’ Orbitopathy. European Journal of Endocrinology. 2021;185(4):G43-G67. DOI: 10.1530/EJE-21-0479
7. Cooper DS, Biondi B. Subclinical Thyroid Disease. The Lancet. 2012;379(9821):1142-1154. DOI: 10.1016/S0140-6736(11)60276-6
8. Franklyn JA, Boelaert K. Thyrotoxicosis. The Lancet. 2012;379(9821):1155-1166. DOI: 10.1016/S0140-6736(11)60782-4
9. Vanderpump MPJ. The Epidemiology of Thyroid Disease. British Medical Bulletin. 2011;99(1):39-51. DOI: 10.1093/bmb/ldr030
10. Wiersinga WM. Graves’ Disease: Can It Be Cured? Endocrinology and Metabolism. 2019;34(1):29-38. DOI: 10.3803/EnM.2019.34.1.29
11. Sawicka-Gutaj N, Gutaj P, Sowiński J, et al. Influence of Cigarette Smoking on Thyroid Gland – An Update. Endokrynologia Polska. 2014;65(1):54-62. DOI: 10.5603/EP.2014.0008
12. Mikoś H, Mikoś M, Obara-Moszyńska M, Niedziela M. The Role of the Immune System and Cytokines Involved in the Pathogenesis of Autoimmune Thyroid Disease. Endokrynologia Polska. 2014;65(2):150-155. DOI: 10.5603/EP.2014.0021
13. Zygmunt A, Zygmunt A, Karbownik-Lewińska M. Dieta w Chorobach Tarczycy – Fakty i Kontrowersje. Endokrynologia Polska. 2020;71(3):258-263. DOI: 10.5603/EP.a2020.0020