Co warto wiedzieć o badaniu całkowitego poziomu PSA (swoisty antygen gruczołu krokowego)?

Badanie całkowitego poziomu PSA (swoistego antygenu gruczołu krokowego) jest kluczowym testem diagnostycznym w profilaktyce zdrowia mężczyzn. Ten nieinwazyjny marker pozwala na wczesne wykrycie wielu schorzeń prostaty, w tym potencjalnie groźnego raka stercza, często jeszcze przed pojawieniem się objawów klinicznych. Regularne wykonywanie tego badania, szczególnie u mężczyzn po 50. roku życia, stanowi fundament skutecznej profilaktyki i wczesnego wykrywania chorób gruczołu krokowego, co bezpośrednio przekłada się na wyższą skuteczność leczenia i lepsze rokowania.

Czym jest PSA i badanie PSA całkowitego?

PSA (ang. Prostate Specific Antigen) to enzym białkowy należący do rodziny kalikrein, o aktywności proteazy serynowej. Jest wytwarzany niemal wyłącznie przez komórki nabłonkowe gruczołu krokowego (prostaty). Główną rolą PSA w organizmie mężczyzny jest udział w procesie upłynniania nasienia po wytrysku, co umożliwia plemnikom swobodne poruszanie się i zwiększa szanse na zapłodnienie.

W surowicy krwi PSA występuje w dwóch głównych formach:

• PSA związany z białkami (PSA skompleksowany) – głównie z alfa1-antychymotrypsyną (PSA-ACT), stanowiący 55-95% całkowitego PSA
• PSA w formie niezwiązanej (wolny PSA, fPSA) – stanowiący 5-45% całkowitego PSA

Badanie PSA całkowitego to pomiar obu tych frakcji we krwi pacjenta. Jest to wartościowy wskaźnik wykorzystywany w diagnostyce, różnicowaniu i monitorowaniu leczenia schorzeń prostaty – zarówno łagodnego przerostu (BPH, ang. benign prostatic hyperplasia), jak i raka gruczołu krokowego (CaP, łac. Carcinoma prostatae).

Dlaczego badanie PSA jest tak ważne?

Wartość badania PSA całkowitego wynika z kilku istotnych czynników:

1. Umożliwia wykrycie nieprawidłowości w funkcjonowaniu prostaty, zanim pojawią się jakiekolwiek objawy kliniczne.
2. Stanowi kluczowy element badań przesiewowych w kierunku raka prostaty, który jest jednym z najczęstszych nowotworów u mężczyzn.
3. Pozwala monitorować skuteczność leczenia u pacjentów z już zdiagnozowanym rakiem stercza.
4. Wspomaga różnicowanie między łagodnym przerostem prostaty a nowotworem złośliwym.
5. Umożliwia wczesne wykrycie nawrotu choroby po zakończonym leczeniu.

Co istotne, wczesne wykrycie raka prostaty, gdy jest jeszcze ograniczony do narządu, zwiększa szanse na całkowite wyleczenie nawet do 97%. Dlatego regularne wykonywanie badania PSA może dosłownie ratować życie.

Kto i kiedy powinien wykonać badanie PSA?

Rekomendacje dotyczące wykonywania badania PSA obejmują:

1. Wszystkich mężczyzn po 50. roku życia, jako element corocznej profilaktyki, nawet przy braku jakichkolwiek objawów.
2. Mężczyzn po 45. roku życia, jeśli w ich rodzinie występowały przypadki raka prostaty (ojciec, brat).
3. Mężczyzn po 40. roku życia, jeśli w rodzinie odnotowano przypadki raka prostaty u mężczyzn przed 65. rokiem życia.
4. Pacjentów z objawami sugerującymi schorzenia prostaty, niezależnie od wieku.
5. Osoby z rozpoznanym rakiem prostaty – w celu monitorowania skuteczności leczenia.
6. Pacjentów po zakończonym leczeniu raka prostaty – w celu wczesnego wykrycia ewentualnego nawrotu choroby.

Objawy, które powinny skłonić do wykonania badania PSA to:

• Zwiększona częstość oddawania moczu, szczególnie w nocy
• Uczucie niepełnego opróżnienia pęcherza
• Trudności z rozpoczęciem mikcji
• Osłabiony strumień moczu
• Ból lub pieczenie podczas oddawania moczu
• Krew w moczu lub nasieniu
• Ból w podbrzuszu, kroczu lub odcinku lędźwiowym kręgosłupa
• Zaburzenia erekcji
• Przewlekłe zaparcia
• Niezamierzona utrata masy ciała
• Gorączka bez uchwytnej przyczyny

Jak przygotować się do badania PSA?

Właściwe przygotowanie do badania PSA jest kluczowe dla uzyskania wiarygodnych wyników:

1. Badanie najlepiej wykonać na czczo – zaleca się 8-12 godzin od ostatniego posiłku.
2. Na 2 dni przed badaniem należy unikać:

• Intensywnego wysiłku fizycznego, zwłaszcza jazdy na rowerze
• Aktywności seksualnej i ejakulacji
• Spożywania alkoholu
• Palenia wyrobów tytoniowych

1. Badanie powinno być wykonane przed inwazyjnymi procedurami diagnostycznymi dotyczącymi prostaty lub 2-3 tygodnie po ich przeprowadzeniu.
2. Należy poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach, gdyż niektóre mogą wpływać na wynik badania.
3. Po przybyciu do laboratorium warto odpocząć około 15 minut przed pobraniem krwi, aby zniwelować wpływ wysiłku fizycznego na wynik.

Warto pamiętać, że na zwiększenie stężenia PSA mogą wpłynąć czynniki takie jak: badanie per rectum, biopsja prostaty, USG przezodbytnicze, zapalenie prostaty, ostre zatrzymanie moczu oraz inne stany zapalne w obrębie układu moczowo-płciowego.

Jak przebiega badanie PSA?

Badanie PSA całkowitego jest prostą procedurą, która polega na:

1. Pobraniu próbki krwi żylnej – najczęściej z żyły łokciowej
2. Analizie laboratoryjnej pobranego materiału metodami immunochemicznymi
3. Opracowaniu wyniku z odniesieniem do wartości referencyjnych

Cała procedura pobrania krwi trwa zaledwie kilka minut i jest praktycznie bezbolesna. Wyniki badania są zazwyczaj dostępne w ciągu 1-2 dni roboczych.

Interpretacja wyników badania PSA całkowitego

Interpretacja stężenia PSA całkowitego powinna zawsze uwzględniać wiek pacjenta, ponieważ prawidłowe wartości PSA rosną wraz z wiekiem. Przyjmuje się następujące zakresy referencyjne:

• Mężczyźni 40-49 lat: do 2,5 ng/ml
• Mężczyźni 50-59 lat: do 3,5 ng/ml
• Mężczyźni 60-69 lat: do 4,5 ng/ml
• Mężczyźni 70-79 lat: do 6,5 ng/ml

Ogólnie przyjmuje się, że stężenie PSA całkowitego poniżej 4 ng/ml uznawane jest za prawidłowe, wartości między 4 a 10 ng/ml stanowią tzw. „szarą strefę” (mogą wskazywać zarówno na łagodny przerost jak i na wczesne stadium raka), natomiast stężenie powyżej 10 ng/ml wskazuje na wysokie prawdopodobieństwo raka prostaty.

W przypadku wyników z „szarej strefy” (4-10 ng/ml) pomocne może być oznaczenie stosunku wolnego PSA do PSA całkowitego:

• Niski odsetek wolnego PSA (<10%) zwiększa prawdopodobieństwo raka prostaty
• Wysoki odsetek wolnego PSA (>25%) przemawia raczej za łagodnym przerostem prostaty

Należy jednak pamiętać, że ostateczna diagnoza nigdy nie jest stawiana wyłącznie na podstawie wyniku badania PSA. Konieczna jest kompleksowa ocena uwzględniająca wyniki badania fizykalnego (w tym badania per rectum), badań obrazowych (USG) oraz ewentualnie biopsji prostaty.

Nowoczesne podejście do leczenia schorzeń prostaty

Współczesna medycyna oferuje szeroki wachlarz metod leczenia schorzeń prostaty, które są dobierane indywidualnie w zależności od rozpoznania, stadium choroby i stanu ogólnego pacjenta.

Leczenie łagodnego przerostu prostaty (BPH)

W przypadku łagodnego przerostu prostaty stosuje się:

1. Leczenie farmakologiczne:

• Alfa-blokery (tamsulosyna, alfuzosyna, doksazosyna) – zmniejszają napięcie mięśni gładkich prostaty i szyi pęcherza moczowego, ułatwiając oddawanie moczu
• Inhibitory 5-alfa-reduktazy (finasteryd, dutasteryd) – hamują przekształcanie testosteronu w dihydrotestosteron, prowadząc do zmniejszenia objętości prostaty
• Inhibitory fosfodiesterazy typu 5 (tadalafil) – poprawiają przepływ krwi i zmniejszają napięcie mięśni gładkich w obrębie dolnych dróg moczowych
• Leki roślinne (wyciągi z palmy sabal, pygenum africanum) – wykazują działanie przeciwzapalne i przeciwobrzękowe

1. Leczenie zabiegowe:

• Przezcewkowa resekcja gruczołu krokowego (TURP)
• Laserowa waporyzacja prostaty
• Termoterapia mikrofalowa
• Nowoczesne metody małoinwazyjne (UroLift, Rezum)

Leczenie raka prostaty

W przypadku raka prostaty metody terapeutyczne zależą głównie od stadium zaawansowania choroby:

1. Leczenie radykalne (przy ograniczeniu nowotworu do narządu):

• Prostatektomia radykalna (chirurgiczne usunięcie prostaty)
• Radioterapia (zewnętrzna lub brachyterapia)
• Terapia HIFU (zogniskowana ultradźwiękowa ablacja)
• Krioterapia

1. Leczenie systemowe (przy zaawansowanej chorobie):

• Hormonoterapia (analogi LHRH: leuprorelina, goserelina; antyandrogeny: bikalutamid, enzalutamid)
• Chemioterapia (docetaksel, kabazytaksel)
• Leczenie radioizotopowe (rad-223)
• Nowoczesne terapie celowane i immunoterapia

1. Aktywny nadzór – w przypadku nowotworu niskiego ryzyka u wybranych pacjentów

Leczenie zapalenia prostaty

W przypadku zapalenia gruczołu krokowego stosuje się:

1. Antybiotykoterapię (ciprofloksacyna, lewofloksacyna, doksycyklina) – szczególnie w ostrym bakteryjnym zapaleniu prostaty
2. Leki przeciwzapalne (niesteroidowe leki przeciwzapalne)
3. Alfa-blokery – łagodzące objawy ze strony układu moczowego
4. Leki rozkurczowe i przeciwbólowe

Bibliografia

1. Catalona WJ, Partin AW, Slawin KM, et al. Use of the percentage of free prostate-specific antigen to enhance differentiation of prostate cancer from benign prostatic disease: a prospective multicenter clinical trial. JAMA. 1998;279(19):1542-1547. doi:10.1001/jama.279.19.1542
2. Loeb S, Catalona WJ. The Prostate Health Index: a new test for the detection of prostate cancer. Therapeutic Advances in Urology. 2014;6(2):74-77. doi:10.1177/1756287213513488
3. Pezaro C, Woo HH, Davis ID. Prostate cancer: measuring PSA. Internal Medicine Journal. 2014;44(5):433-440. doi:10.1111/imj.12407
4. Schröder FH, Hugosson J, Roobol MJ, et al. Screening and prostate-cancer mortality in a randomized European study. New England Journal of Medicine. 2009;360(13):1320-1328. doi:10.1056/NEJMoa0810084
5. Thompson IM, Pauler DK, Goodman PJ, et al. Prevalence of prostate cancer among men with a prostate-specific antigen level ≤4.0 ng per milliliter. New England Journal of Medicine. 2004;350(22):2239-2246. doi:10.1056/NEJMoa031918
6. Carter HB, Albertsen PC, Barry MJ, et al. Early detection of prostate cancer: AUA Guideline. Journal of Urology. 2013;190(2):419-426. doi:10.1016/j.juro.2013.04.119
7. Mottet N, Bellmunt J, Bolla M, et al. EAU-ESTRO-SIOG Guidelines on Prostate Cancer. Part 1: Screening, Diagnosis, and Local Treatment with Curative Intent. European Urology. 2017;71(4):618-629. doi:10.1016/j.eururo.2016.08.003
8. Stephan C, Ralla B, Jung K. Prostate-specific antigen and other serum and urine markers in prostate cancer. Biochimica et Biophysica Acta. 2014;1846(1):99-112. doi:10.1016/j.bbcan.2014.04.001
9. Andriole GL, Crawford ED, Grubb RL, et al. Mortality results from a randomized prostate-cancer screening trial. New England Journal of Medicine. 2009;360(13):1310-1319. doi:10.1056/NEJMoa0810696
10. Bryant RJ, Sjoberg DD, Vickers AJ, et al. Predicting high-grade cancer at ten-core prostate biopsy using four kallikrein markers measured in blood in the ProtecT study. Journal of the National Cancer Institute. 2015;107(7):djv095. doi:10.1093/jnci/djv095
11. Stamey TA, Yang N, Hay AR, et al. Prostate-specific antigen as a serum marker for adenocarcinoma of the prostate. New England Journal of Medicine. 1987;317(15):909-916. doi:10.1056/NEJM198710083171501
12. Carroll PR, Parsons JK, Andriole G, et al. NCCN Guidelines Insights: Prostate Cancer Early Detection, Version 2.2016. Journal of the National Comprehensive Cancer Network. 2016;14(5):509-519. doi:10.6004/jnccn.2016.0060