Gruźlica to bakteryjna choroba zakaźna wywoływana przez prątki gruźlicy z grupy Mycobacterium tuberculosis complex. To jedna z najstarszych chorób towarzyszących ludzkości, która przez stulecia zbierała śmiertelne żniwo. Pomimo znaczących postępów w diagnostyce i leczeniu, gruźlica wciąż pozostaje jednym z największych zagrożeń zdrowotnych na świecie. Według Światowej Organizacji Zdrowia, gruźlica jest jedną z dziesięciu najczęstszych przyczyn zgonów na świecie. W Polsce, choć zapadalność jest średnia, choroba nadal stanowi istotny problem epidemiologiczny i zdrowotny, zwłaszcza wśród osób z obniżoną odpornością, niedożywionych, chorujących na inne choroby przewlekłe czy żyjących w trudnych warunkach socjalnych.
Spis treści
Etiologia i patogeneza gruźlicy
Gruźlica wywoływana jest przez prątki należące do kompleksu Mycobacterium tuberculosis, przede wszystkim przez Mycobacterium tuberculosis (prątek gruźlicy ludzkiej, zwany również prątkiem Kocha na cześć Roberta Kocha, który odkrył go w 1882 roku), rzadziej przez M. bovis (prątek gruźlicy bydlęcej) czy M. africanum.
Prątki gruźlicy charakteryzują się niezwykłą odpornością na niekorzystne czynniki środowiskowe. Mogą przetrwać w kurzu, na książkach, w glebie, a nawet w ściekach przyszpitalnych przez wiele miesięcy, a nawet lat. Są wyjątkowo trudne do zwalczenia ze względu na ich specyficzną budowę ściany komórkowej bogatej w kwasy mykolowe, które stanowią barierę ochronną przed wieloma antybiotykami i środkami dezynfekcyjnymi. Wrażliwe są natomiast na promieniowanie UV, co wykorzystuje się w profilaktyce – częste wietrzenie pomieszczeń i eksponowanie na światło słoneczne pomaga w ograniczaniu ich przeżywalności.
Do zakażenia dochodzi najczęściej drogą kropelkową – chory w trakcie kaszlu, kichania czy nawet mówienia wydala z dróg oddechowych cząsteczki zawierające prątki, które po wyschnięciu tworzą tzw. jądra kropelek. Te małe zakażone aerozole mogą utrzymywać się w powietrzu przez długi czas i są wdychane przez osoby zdrowe, docierając do pęcherzyków płucnych. Szacuje się, że podczas jednego napadu kaszlu chory może wydalić około miliona cząstek zakaźnych, a podczas kichania nawet do 3 milionów.
Ryzyko zakażenia zależy od kilku czynników, przede wszystkim od stężenia cząstek zakaźnych w powietrzu oraz czasu ekspozycji. Osoby mające bliski, długotrwały kontakt z chorym prątkującym są szczególnie narażone na zakażenie. Jednak nie każde zakażenie prątkiem prowadzi do rozwoju choroby – szacuje się, że jedynie 5-10% zakażonych rozwinie objawy kliniczne gruźlicy, a u pozostałych zakażenie pozostaje w formie utajonej (latentnej).
Sprawdź ulotki i opinie pacjentów o przykładowych lekach stosowanych w leczeniu chorób dolnych dróg oddechowych: Budiair, Seebri Breezhaler, Ventolin, Fasenra, Spiolto Respimat, Daxas, Trelegy Ellipta, Nucala, Esbriet, Theospirex, Ofev.
Planujesz rzucić palenie? Zapoznaj się z opiniami o tych produktach: Recigar, Desmoxan, Tabex, Niquitin przezroczysty, Nicorette Classic Gum.
Rodzaje i postaci gruźlicy
Ze względu na fazę rozwoju zakażenia, gruźlicę można podzielić na dwie główne postaci:
Gruźlica pierwotna
Rozwija się po pierwszym kontakcie organizmu z prątkami. W tej postaci prątki po wniknięciu do płuc wywołują reakcję zapalną, prowadząc do powstania tzw. zespołu pierwotnego. Składa się on z ogniska zapalnego w płucu oraz zajęcia pobliskich węzłów chłonnych śródpiersia. U większości osób zakażenie zostaje opanowane przez układ odpornościowy, a zespół pierwotny ulega zagojeniu, pozostawiając jedynie niewielkie zwapnienia widoczne na zdjęciu rentgenowskim.
W przypadku osłabionego układu odpornościowego, może jednak dojść do rozsiewu prątków drogą krwi i zajęcia innych narządów, prowadząc do ciężkich postaci, takich jak gruźlica prosówkowa (rozsiana) czy gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – powikłania szczególnie niebezpieczne dla dzieci i osób z niedoborami odporności.
Gruźlica popierwotna
Nazywana również gruźlicą wtórną, rozwija się w wyniku reaktywacji utajonego zakażenia prątkami, które mogły przez wiele lat pozostawać w stanie „uśpienia” w organizmie. Do reaktywacji dochodzi najczęściej w warunkach obniżonej odporności, spowodowanej różnymi czynnikami, takimi jak zakażenie HIV, cukrzyca, leczenie immunosupresyjne, niedożywienie czy przewlekły stres.
Gruźlica popierwotna najczęściej obejmuje górne części płuc, prowadząc do zniszczenia tkanki płucnej, powstawania jam i nasilonych objawów. Ta postać gruźlicy odpowiada za większość przypadków gruźlicy u dorosłych w krajach rozwiniętych.
Ze względu na lokalizację zmian chorobowych, gruźlicę można podzielić na:
Gruźlica płucna
Jest najczęstszą postacią choroby, stanowiącą około 80-85% wszystkich przypadków gruźlicy. Obejmuje miąższ płucny, oskrzela, tchawicę i górne drogi oddechowe. W zależności od postaci może przebiegać jako:
- Gruźlica włóknisto-jamista – najczęstsza postać gruźlicy płuc u dorosłych, charakteryzująca się powstawaniem jam w płucach
- Gruźlicze zapalenie płuc – ostra postać przypominająca typowe zapalenie płuc
- Gruźlica prosówkowa płuc – ciężka postać z drobnymi rozsianymi zmianami w płucach
Gruźlica pozapłucna
Stanowi około 15-20% przypadków i może dotyczyć praktycznie każdego narządu i układu. Najczęstsze postaci pozapłucne to:
- Gruźlicze zapalenie opłucnej – najczęstsza postać pozapłucna, objawiająca się gromadzeniem płynu w jamie opłucnej
- Gruźlica węzłów chłonnych – najczęściej dotyczy węzłów szyjnych, podobojczykowych i nadobojczykowych
- Gruźlica układu moczowo-płciowego – może prowadzić do przewlekłego zapalenia nerek, niepłodności
- Gruźlica kostno-stawowa – najczęściej zajmuje kręgosłup (choroba Potta), a także stawy biodrowe i kolanowe
- Gruźlicze zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych – ciężka postać, szczególnie niebezpieczna u dzieci
- Gruźlica układu pokarmowego – może dotyczyć otrzewnej, jelita krętego, kątnicy
- Gruźlica skóry – rzadka postać o różnorodnym obrazie klinicznym
Objawy gruźlicy
Objawy gruźlicy są często niespecyficzne i mogą rozwijać się powoli, co utrudnia wczesne rozpoznanie. W przypadku gruźlicy płucnej, główne objawy to:
- Przewlekły kaszel, trwający ponad 3 tygodnie, początkowo suchy, z czasem stający się produktywny z odkrztuszaniem śluzowej lub ropnej wydzieliny
- Krwioplucie – pojawia się w bardziej zaawansowanych stadiach choroby
- Ból w klatce piersiowej, związany z oddychaniem
- Duszność, zwłaszcza w rozległych zmianach płucnych
- Objawy ogólne, które mogą towarzyszyć różnym postaciom gruźlicy:
- Przewlekłe stany podgorączkowe lub gorączka, szczególnie nasilające się w godzinach popołudniowych
- Nocne poty, często tak nasilone, że wymagają zmiany bielizny
- Postępująca utrata masy ciała i spadek apetytu
- Ogólne osłabienie, zmęczenie, obniżenie sprawności fizycznej
- Bladość skóry
Objawy gruźlicy pozapłucnej zależą od lokalizacji zmian i mogą obejmować:
- W gruźlicy opłucnej: ostry ból w klatce piersiowej nasilający się przy oddychaniu, duszność, gorączka.
- W gruźlicy węzłów chłonnych: niebolesne powiększenie węzłów, głównie szyjnych, z tendencją do tworzenia przetok skórnych.
- W gruźlicy kostno-stawowej: przewlekły ból zajętego odcinka kręgosłupa lub stawu, ograniczenie ruchomości, deformacje.
- W gruźliczym zapaleniu opon mózgowo-rdzeniowych: ból głowy, sztywność karku, zaburzenia świadomości, wymioty, drgawki.
- W gruźlicy układu moczowo-płciowego: częste i bolesne oddawanie moczu, krwiomocz, zaburzenia miesiączkowania u kobiet.
Czynniki ryzyka
Istnieje wiele czynników, które zwiększają podatność na zakażenie prątkami gruźlicy i rozwój objawowej choroby:
- Zakażenie HIV – jest najsilniejszym czynnikiem ryzyka rozwoju gruźlicy, zwiększając ryzyko 20-37 razy
- Niedawne zakażenie prątkiem (w ciągu ostatnich 2 lat)
- Niedożywienie i niedowaga
- Choroby przewlekłe osłabiające odporność: cukrzyca, przewlekła choroba nerek, nowotwory układu krwiotwórczego
- Leczenie immunosupresyjne, długotrwałe stosowanie kortykosteroidów
- Palenie tytoniu – zwiększa ryzyko zachorowania i zgonu z powodu gruźlicy
- Nadużywanie alkoholu i narkotyków
- Wiek – największe ryzyko dotyczy dzieci poniżej 5 roku życia oraz osób starszych (powyżej 65 lat)
- Złe warunki socjalno-bytowe, przeludnienie, bezdomność
- Praca w opiece zdrowotnej – zwiększone narażenie na kontakt z chorymi
Diagnostyka gruźlicy
Rozpoznanie gruźlicy opiera się na kompleksowej ocenie objawów klinicznych, badaniach obrazowych i laboratoryjnych. Podstawowe metody diagnostyczne obejmują:
Badania obrazowe
Radiogram klatki piersiowej jest podstawowym badaniem w diagnostyce gruźlicy płucnej. Typowe zmiany obejmują:
- Nacieki w górnych częściach płuc
- Jamy gruźlicze
- Zwapnienia – ślady po przebytej gruźlicy
- Powiększenie węzłów chłonnych śródpiersia
W niektórych przypadkach konieczne jest wykonanie tomografii komputerowej (TK) klatki piersiowej, która pozwala na dokładniejszą ocenę zmian trudnych do uwidocznienia w RTG.
Badania mikrobiologiczne
Są kluczowe dla ostatecznego rozpoznania gruźlicy. Obejmują:
- Badanie mikroskopowe rozmazu plwociny – szybka metoda wykrywania prątków kwasoopornych, pozwalająca na wstępne rozpoznanie i ocenę zakaźności chorego
- Posiew bakteriologiczny na specjalnych podłożach (np. Löwensteina-Jensena) – złoty standard diagnostyki, ale wynik dostępny jest dopiero po 3-8 tygodniach ze względu na powolny wzrost prątków
- Hodowla na podłożach płynnych (np. system BACTEC) – skraca czas oczekiwania na wynik do 1-2 tygodni
- Badania molekularne, takie jak GeneXpert MTB/RIF – wykrywają materiał genetyczny prątków w ciągu kilku godzin, jednocześnie określając oporność na ryfampicynę
Testy immunologiczne
- Próba tuberkulinowa (odczyn Mantoux) – polega na śródskórnym podaniu tuberkuliny i ocenie reakcji skórnej po 48-72 godzinach. Dodatni wynik świadczy o przebytym kontakcie z prątkami, ale nie różnicuje między zakażeniem utajonym a aktywną chorobą
- Testy IGRA (Interferon Gamma Release Assay) – bardziej specyficzne niż próba tuberkulinowa, oparte na pomiarze interferonu gamma wydzielanego przez limfocyty T po stymulacji antygenami prątków. W przeciwieństwie do próby tuberkulinowej, wcześniejsze szczepienie BCG nie wpływa na wynik tych testów
Inne metody diagnostyczne
W przypadku podejrzenia gruźlicy pozapłucnej konieczne może być pobranie materiału z zajętego narządu:
- Bronchoskopia z pobraniem popłuczyn oskrzelowo-pęcherzykowych w gruźlicy płucnej
- Biopsja węzłów chłonnych, opłucnej, otrzewnej lub innych narządów
- Punkcja lędźwiowa z pobraniem płynu mózgowo-rdzeniowego przy podejrzeniu gruźliczego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych
- Badanie histopatologiczne wycinków tkanek, które może wykazać charakterystyczne zmiany – ziarniniaki z serowaceniem
Leczenie gruźlicy
Leczenie gruźlicy jest długotrwałe i wymaga stosowania kilku leków jednocześnie. Główne zasady leczenia przeciwprątkowego to:
Wielolekowa terapia
Ze względu na oporność prątków i zapobieganie rozwojowi szczepów lekoopornych, stosuje się kombinację kilku leków:
- Leki pierwszej linii: ryfampicyna, izoniazyd, etambutol, pirazynamid, streptomycyna
- Leki drugiej linii (stosowane w przypadku lekooporności): fluorochinolony, etionamid, cykloseryna, kapreomycyna, kwas paraaminosalicylowy
Długotrwałe leczenie
Standardowy schemat leczenia gruźlicy wrażliwej na leki składa się z dwóch faz:
- Faza intensywna (2 miesiące) – stosuje się 4 leki: ryfampicynę, izoniazyd, pirazynamid i etambutol
- Faza kontynuacji (4 miesiące) – stosuje się 2 leki: ryfampicynę i izoniazyd
W przypadku gruźlicy opornej na leki, leczenie może trwać znacznie dłużej – nawet 18-24 miesiące.
Monitorowanie leczenia
Podczas terapii konieczne jest regularne monitorowanie:
- Skuteczności leczenia poprzez badania mikrobiologiczne
- Działań niepożądanych leków (ocena funkcji wątroby, nerek, wzroku)
- Interakcji między lekami przeciwprątkowymi a innymi lekami przyjmowanymi przez pacjenta
Leczenie gruźlicy wielolekoopornej (MDR-TB)
Jest szczególnym wyzwaniem, wymagającym indywidualnego doboru schematu leczenia na podstawie wyników lekowrażliwości. Leczenie jest znacznie dłuższe, kosztowniejsze i obarczone większym ryzykiem działań niepożądanych.
Leczenie uzupełniające
Oprócz farmakoterapii, ważne jest:
- Odpowiednie odżywianie – dieta bogata w białko, witaminy i mikroelementy
- Zaprzestanie palenia tytoniu i ograniczenie spożycia alkoholu
- Leczenie chorób współistniejących, które mogą pogarszać przebieg gruźlicy
- Wsparcie psychologiczne – choroba stigmatyzująca, długotrwała
Działania niepożądane leków przeciwprątkowych
Leczenie gruźlicy może wiązać się z licznymi działaniami niepożądanymi. Najczęstsze z nich to:
Ryfampicyna: uszkodzenie wątroby, zaburzenia żołądkowo-jelitowe, reakcje alergiczne, zabarwienie płynów ustrojowych (mocz, pot, łzy) na kolor pomarańczowo-czerwony, interakcje z wieloma lekami.
Izoniazyd: uszkodzenie wątroby, neuropatia obwodowa (można jej zapobiegać podając witaminę B6), reakcje alergiczne, zaburzenia psychiczne.
Etambutol: zaburzenia widzenia (pogorszenie ostrości, zaburzenia rozpoznawania barw – głównie zielonej i czerwonej), dlatego konieczne są okresowe kontrole okulistyczne.
Pirazynamid: uszkodzenie wątroby, bóle stawów, zwiększenie stężenia kwasu moczowego, reakcje alergiczne.
Streptomycyna: uszkodzenie słuchu i układu równowagi, uszkodzenie nerek, reakcje alergiczne.
Powikłania gruźlicy
Nieleczona gruźlica może prowadzić do poważnych powikłań:
- Niewydolność oddechowa w wyniku rozległego zniszczenia miąższu płucnego
- Odma opłucnowa spowodowana przebiciem jamy gruźliczej do opłucnej
- Krwotok płucny – potencjalnie zagrażający życiu
- Włóknienie płuc i przewlekła niewydolność oddechowa
- Utrata sprawności w wyniku zajęcia stawów i kręgosłupa
- Bezpłodność w gruźlicy narządów płciowych
- Powikłania neurologiczne w wyniku zajęcia ośrodkowego układu nerwowego
- Amyloidoza wtórna w wyniku przewlekłego procesu zapalnego
Profilaktyka gruźlicy
Profilaktyka gruźlicy opiera się na kilku filarach:
Szczepienia BCG
Szczepionka BCG (Bacillus Calmette-Guérin) zawiera żywe, ale osłabione prątki bydlęce. W Polsce szczepienie BCG jest obowiązkowe i wykonywane u noworodków przed wypisem ze szpitala. Szczepionka nie zapobiega w pełni zakażeniu prątkami, ale skutecznie chroni przed ciężkimi postaciami gruźlicy, szczególnie gruźliczym zapaleniem opon mózgowo-rdzeniowych i gruźlicą prosówkową u dzieci.
Wczesne wykrywanie i leczenie
Aktywne poszukiwanie i leczenie osób chorych na gruźlicę jest kluczowym elementem zapobiegania szerzeniu się choroby. Szczególnie ważne jest wczesne rozpoznanie i leczenie gruźlicy płucnej prątkującej, która stanowi główne źródło zakażenia.
Badania osób z kontaktu
Osoby, które miały bliski kontakt z chorym na gruźlicę, powinny zostać objęte badaniami w kierunku zakażenia, a w razie potrzeby – profilaktycznym leczeniem.
Chemioprofilaktyka
U osób z utajonym zakażeniem prątkiem gruźlicy, które mają zwiększone ryzyko rozwoju aktywnej choroby, stosuje się profilaktyczne leczenie przeciwprątkowe, najczęściej izoniazydem przez 6-9 miesięcy lub krótszymi schematami zawierającymi ryfampicynę.
Poprawa warunków socjalno-bytowych
Zmniejszenie przeludnienia, poprawa warunków mieszkaniowych i dostępu do opieki zdrowotnej przyczyniają się do ograniczenia transmisji gruźlicy.
Profilaktyka w grupach zwiększonego ryzyka
Szczególną uwagę należy zwrócić na grupy podwyższonego ryzyka: osoby zakażone HIV, pensjonariuszy zakładów opiekuńczych i więzień, bezdomnych, imigrantów z krajów o wysokiej zapadalności na gruźlicę.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Czy gruźlica jest wyleczalna?
Tak, gruźlica jest chorobą w pełni wyleczalną pod warunkiem wczesnego rozpoznania i prawidłowego leczenia. Kluczowe znaczenie ma systematyczne przyjmowanie wszystkich zaleconych leków przez cały okres terapii, który zwykle trwa 6 miesięcy. Przerwanie leczenia lub jego nieregularne stosowanie może prowadzić do rozwoju oporności prątków na leki i znacznie utrudnić wyleczenie.
Jak długo chory na gruźlicę zakaża?
Chory na gruźlicę płucną prątkującą (wydalający prątki z dróg oddechowych) jest zakaźny dla otoczenia. Po rozpoczęciu prawidłowego leczenia zakaźność zwykle szybko maleje – już po 2-3 tygodniach skutecznej terapii większość chorych przestaje być źródłem zakażenia. Dlatego tak ważna jest izolacja chorych w początkowym okresie leczenia.
Czy każdy kontakt z chorym na gruźlicę prowadzi do zakażenia?
Nie każdy kontakt prowadzi do zakażenia. Ryzyko zakażenia zależy od wielu czynników: intensywności prątkowania u chorego, bliskości i czasu trwania kontaktu, warunków otoczenia (wentylacja pomieszczeń) oraz stanu odporności osoby eksponowanej. Największe ryzyko dotyczy osób mieszkających z chorym i mających z nim codzienny, bliski kontakt.
Jaka jest różnica między zakażeniem prątkiem a chorobą gruźliczą?
Zakażenie prątkiem oznacza, że prątki gruźlicy są obecne w organizmie, ale nie wywołują objawów choroby i nie są wydalane na zewnątrz – osoba zakażona nie jest źródłem zakażenia dla innych. Gruźlica jako choroba oznacza, że prątki aktywnie się namnażają, powodując objawy kliniczne i zmiany w narządach. W przypadku gruźlicy płucnej prątkującej chory może zarażać inne osoby.
Czy można się zaszczepić przeciwko gruźlicy w wieku dorosłym?
Szczepienie BCG w Polsce jest obowiązkowe tylko dla noworodków. U dorosłych szczepionka ta ma ograniczoną skuteczność i nie jest rutynowo zalecana. W niektórych przypadkach może być rozważana u osób z wysokim ryzykiem ekspozycji na gruźlicę (np. pracownicy ochrony zdrowia), które nie były wcześniej szczepione i mają ujemny wynik próby tuberkulinowej.
Czy gruźlica może nawrócić po wyleczeniu?
Tak, nawet po skutecznym leczeniu gruźlica może nawrócić. Ryzyko nawrotu jest największe w ciągu pierwszych 2-5 lat po zakończeniu leczenia i wynosi około 5%. Czynniki zwiększające ryzyko nawrotu to: nieregularne przyjmowanie leków podczas leczenia, zakażenie HIV, niedożywienie, cukrzyca, palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu.
Jakie są najnowsze metody diagnostyki gruźlicy?
W ostatnich latach nastąpił znaczny postęp w diagnostyce gruźlicy. Wprowadzono szybkie testy molekularne (np. GeneXpert MTB/RIF), które pozwalają na wykrycie materiału genetycznego prątków w ciągu kilku godzin, jednocześnie określając oporność na ryfampicynę. Rozwija się również diagnostyka molekularna służąca wykrywaniu lekooporności na inne leki przeciwprątkowe oraz badania proteomiczne i metabolomiczne.
Czy istnieje związek między gruźlicą a zakażeniem HIV?
Tak, istnieje silna zależność między zakażeniem HIV a gruźlicą. HIV osłabia układ odpornościowy, co znacząco zwiększa ryzyko zarówno rozwoju aktywnej gruźlicy u osób zakażonych prątkiem, jak i ponownego zachorowania u osób wcześniej leczonych. Z drugiej strony, gruźlica może przyspieszać progresję zakażenia HIV do AIDS. Dlatego u każdej osoby z nowo rozpoznaną gruźlicą zaleca się wykonanie testu w kierunku HIV.
Czy gruźlica występuje tylko u ludzi?
Nie, gruźlica może występować także u wielu gatunków zwierząt. Prątek bydlęcy (M. bovis) może zakażać bydło domowe, a także dzikie przeżuwacze, dziki i inne gatunki. Zwierzęta chore mogą być źródłem zakażenia dla ludzi, choć obecnie w krajach rozwiniętych ta droga transmisji została znacznie ograniczona dzięki badaniom bydła i pasteryzacji mleka.
Jak zapobiegać gruźlicy w codziennym życiu?
Poza szczepieniami i leczeniem osób chorych, ważne są podstawowe zasady higieny: zakrywanie ust podczas kaszlu i kichania, częste wietrzenie pomieszczeń, unikanie przebywania w zatłoczonych, słabo wentylowanych miejscach. Istotne jest też wzmacnianie odporności poprzez zdrowy styl życia: właściwe odżywianie, aktywność fizyczną, unikanie używek i stresu, a także regularne badania profilaktyczne, szczególnie dla osób z grup zwiększonego ryzyka.
Bibliografia
- World Health Organization. Global tuberculosis report 2019. Geneva: World Health Organization; 2019. ISBN: 978-92-4-156571-4
- Pai M, Behr MA, Dowdy D, et al. Tuberculosis. Nature Reviews Disease Primers. 2016;2:16076. DOI: 10.1038/nrdp.2016.76. PMID: 27784885
- Dheda K, Barry CE 3rd, Maartens G. Tuberculosis. Lancet. 2016;387(10024):1211-1226. DOI: 10.1016/S0140-6736(15)00151-8 PMID: 26377143
- Nahid P, Dorman SE, Alipanah N, et al. Official American Thoracic Society/Centers for Disease Control and Prevention/Infectious Diseases Society of America Clinical Practice Guidelines: Treatment of Drug-Susceptible Tuberculosis. Clin Infect Dis. 2016;63(7):e147-e195. DOI: 10.1093/cid/ciw376 PMID: 27516382
Niniejszy artykuł nie jest poradą medyczną i ma charakter wyłącznie informacyjny.
Zobacz także spis leków stosowanych w leczeniu chorób dolnych dróg oddechowych. Znajdziesz w nim między innymi leki stosowane w leczeniu astmy, lekarstwa na POChP, a także produkty wspomagające rzucenie palenia papierosów.
