Co o grypie powinien wiedzieć każdy?

Grypa to ostra choroba zakaźna układu oddechowego wywoływana przez wirusy grypy. Jest jedną z najczęstszych chorób infekcyjnych, która dotyka miliony osób na całym świecie każdego roku. Szczególnie niebezpieczna jest dla osób z grup ryzyka, takich jak dzieci, osoby starsze, kobiety w ciąży oraz osoby z obniżoną odpornością lub chorobami przewlekłymi. Choroba ta charakteryzuje się gwałtownym początkiem, wysoką gorączką, bólami mięśni, głowy oraz objawami ze strony dróg oddechowych. Właściwa profilaktyka, w tym szczepienia ochronne, oraz odpowiednie leczenie są kluczowe dla minimalizacji ryzyka poważnych powikłań pogrypowych, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia i życia.

Czym jest grypa?

Grypa jest ostrą chorobą zakaźną układu oddechowego, wywoływaną przez wirusy grypy należące do rodziny Orthomyxoviridae. Charakteryzuje się wysoką zakaźnością oraz sezonowym występowaniem, z nasileniem zachorowań w okresie jesienno-zimowym. W Polsce sezon grypowy rozpoczyna się zwykle w październiku i trwa do kwietnia następnego roku, przy czym szczyt zachorowań przypada między styczniem a marcem.

Wirusy grypy dzielą się na trzy główne typy, które wywołują zakażenia u ludzi:

• Grypa typu A – najbardziej niebezpieczna, zdolna do wywoływania epidemii i pandemii, charakteryzuje się dużą zmiennością genetyczną, co utrudnia nabywanie odporności. Wirus ten może infekować zarówno ludzi, jak i zwierzęta (np. ptaki, świnie), co zwiększa ryzyko wymiany materiału genetycznego między gatunkami i powstawania nowych, potencjalnie groźnych szczepów. W obrębie wirusa typu A wyróżnia się podtypy, np. H1N1 (odpowiedzialny za „świńską grypę”), H3N2 czy H5N1 („ptasia grypa”).
• Grypa typu B – dotyczy głównie ludzi, rzadziej powoduje epidemie, ale może wywoływać lokalne ogniska zakażeń, szczególnie w zamkniętych społecznościach, jak szkoły czy domy opieki. Ma mniejszą zmienność genetyczną niż typ A.
• Grypa typu C – wykazuje najniższą zjadliwość, rzadko wywołuje objawy kliniczne, a jeśli już, to przypominają one łagodne przeziębienie. Nie powoduje epidemii.

Drogi zakażenia wirusem grypy

Wirus grypy przenosi się przede wszystkim drogą kropelkową. Podczas kaszlu, kichania, a nawet mówienia, osoba zakażona wydala do otoczenia drobne kropelki śliny i wydzieliny z dróg oddechowych, które zawierają cząstki wirusa. Kropelki te mogą być wdychane przez osoby znajdujące się w pobliżu, prowadząc do zakażenia.

Zakażenie może również nastąpić przez kontakt pośredni – poprzez dotykanie powierzchni zanieczyszczonych wydzieliną osoby chorej, a następnie przeniesienie wirusa na błony śluzowe dróg oddechowych, np. przez dotknięcie ust, nosa czy oczu nieumytymi rękami.

Okres wylęgania grypy wynosi zazwyczaj od 1 do 4 dni, najczęściej 1-2 dni. Osoba zakażona może zarażać innych już na 24 godziny przed pojawieniem się pierwszych objawów, co znacznie utrudnia kontrolę rozprzestrzeniania się choroby. Zakaźność utrzymuje się przez 3-5 dni od początku objawów u dorosłych, natomiast u dzieci może trwać nawet do 7 dni.

Objawy grypy

Grypa charakteryzuje się gwałtownym początkiem i objawami ogólnoustrojowymi, które zwykle pojawiają się w ciągu kilku godzin. Typowe objawy to:

Objawy ogólne:

• Wysoka gorączka (powyżej 38°C), która może utrzymywać się przez 3-5 dni
• Uczucie zimna, dreszcze
• Bóle mięśni i stawów, często o dużym nasileniu
• Silny ból głowy, szczególnie w okolicy czołowej i zagałkowy (za oczami)
• Uczucie rozbicia i znaczne osłabienie
• Złe ogólne samopoczucie

Objawy ze strony układu oddechowego:

• Suchy, męczący kaszel, który może się utrzymywać przez wiele dni
• Ból gardła i chrypka
• Uczucie zatkania nosa i katar (zwykle o niedużym nasileniu)
• Ból w klatce piersiowej, nasilający się przy kaszlu

Inne możliwe objawy:

• Brak apetytu
• Nudności i wymioty (szczególnie u dzieci)
• Biegunka
• Nadmierna senność lub rozdrażnienie
• Światłowstręt

U osób starszych objawy mogą być nietypowe – zamiast wysokiej gorączki może wystąpić hipotermia (obniżona temperatura ciała), a dominującymi objawami mogą być dezorientacja, zaburzenia świadomości lub nasilenie istniejących chorób przewlekłych.

Objawy grypy zwykle ustępują samoistnie po 3-7 dniach, jednak kaszel, zmęczenie i ogólne osłabienie mogą utrzymywać się nawet do 2-3 tygodni po ustąpieniu innych symptomów.

Jak odróżnić grypę od przeziębienia?

Odróżnienie grypy od przeziębienia może być czasem trudne, ponieważ obie choroby są infekcjami dróg oddechowych i mają pewne wspólne objawy. Istnieją jednak istotne różnice, które pomagają w rozpoznaniu:

Grypa:

• Gwałtowny początek objawów (w ciągu kilku godzin)
• Wysoka gorączka (powyżej 38°C), utrzymująca się przez kilka dni
• Silne bóle mięśni i stawów
• Intensywny ból głowy
• Znaczne osłabienie i uczucie rozbicia
• Objawy ze strony układu oddechowego (kaszel, ból gardła) są obecne, ale mniej nasilone niż objawy ogólne
• Może prowadzić do poważnych powikłań, szczególnie u osób z grup ryzyka

Przeziębienie:

• Stopniowy rozwój objawów (w ciągu kilku dni)
• Gorączka rzadko występuje, a jeśli już, to zwykle niewysoka
• Bóle mięśni i stawów o niewielkim nasileniu lub brak
• Lekki ból głowy lub brak
• Umiarkowane osłabienie
• Dominują objawy ze strony układu oddechowego: katar, zatkany nos, kichanie, ból gardła
• Rzadko prowadzi do poważnych powikłań

Warto podkreślić, że w przypadku grypy objawy ogólne dominują nad objawami ze strony układu oddechowego, podczas gdy przy przeziębieniu jest odwrotnie.

Diagnostyka grypy

Rozpoznanie grypy opiera się głównie na objawach klinicznych, szczególnie w okresie zwiększonej zachorowalności (sezon grypowy). W przypadkach wątpliwych lub gdy istnieje potrzeba potwierdzenia zakażenia (np. u pacjentów z grup ryzyka), można wykonać badania diagnostyczne:

1. Szybkie testy antygenowe (RIDT) – wykrywają białka wirusa w wydzielinie z nosa lub gardła; wynik dostępny jest w ciągu 15-30 minut, ale czułość tych testów jest ograniczona (40-70%)
2. Badanie metodą RT-PCR – najdokładniejsza metoda diagnostyczna, wykrywająca materiał genetyczny wirusa; wynik dostępny w ciągu kilku godzin
3. Izolacja wirusa w hodowli komórkowej – stosowana głównie do celów epidemiologicznych i badawczych
4. Badania serologiczne – wykrywają przeciwciała przeciwko wirusowi grypy w surowicy krwi; rzadko stosowane w rutynowej diagnostyce

U większości pacjentów z niepowikłaną grypą nie ma konieczności wykonywania badań diagnostycznych, a leczenie rozpoczyna się na podstawie obrazu klinicznego.

Leczenie grypy

Leczenie grypy u większości pacjentów ma charakter objawowy i polega na łagodzeniu dolegliwości do czasu, aż organizm sam zwalczy infekcję. Obejmuje ono:

Leczenie objawowe:

• Odpoczynek w łóżku
• Właściwe nawodnienie organizmu (przyjmowanie zwiększonej ilości płynów)
• Leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe (paracetamol, ibuprofen)
• Leki zmniejszające przekrwienie błony śluzowej nosa
• Leki przeciwkaszlowe lub wykrztuśne (w zależności od rodzaju kaszlu)
• Preparaty do stosowania miejscowego w gardle (tabletki do ssania, spraye)
• Zwiększona podaż witaminy C oraz cynku, które mogą wspierać układ odpornościowy

Leczenie przeciwwirusowe:

Leki przeciwwirusowe mogą być zalecane przez lekarza, szczególnie u pacjentów z grup ryzyka ciężkiego przebiegu grypy lub powikłań. Najczęściej stosowane leki to:

• Inhibitory neuraminidazy (oseltamiwir, zanamiwir) – hamują namnażanie wirusa i skracają czas trwania choroby, najskuteczniejsze gdy podane w ciągu 48 godzin od wystąpienia pierwszych objawów
• Inhibitory białka M2 (amantadyna, rymantadyna) – skuteczne tylko wobec niektórych szczepów wirusa typu A

Leczenie przeciwwirusowe jest szczególnie zalecane dla:

• Osób hospitalizowanych z powodu ciężkiej grypy
• Pacjentów z grup wysokiego ryzyka powikłań
• Kobiet w ciąży
• Osób z ciężkim, postępującym przebiegiem choroby

Należy pamiętać, że antybiotyki nie są skuteczne w leczeniu grypy, ponieważ nie działają na wirusy. Mogą być jednak potrzebne w przypadku rozwoju wtórnego zakażenia bakteryjnego jako powikłania pogrypowego.

Powikłania grypy

Grypa, choć zwykle jest chorobą samoograniczającą się, może prowadzić do poważnych powikłań, szczególnie u osób z grup ryzyka. Do najczęstszych powikłań należą:

Powikłania ze strony układu oddechowego:

• Zapalenie płuc (wirusowe, bakteryjne lub mieszane) – najczęstsze poważne powikłanie
• Zapalenie oskrzeli
• Zapalenie krtani, tchawicy
• Zaostrzenie przewlekłych chorób układu oddechowego (astma, POChP)

Powikłania ze strony układu sercowo-naczyniowego:

• Zapalenie mięśnia sercowego
• Zapalenie osierdzia
• Zawał serca (zwiększone ryzyko w trakcie zakażenia)
• Niewydolność serca

Powikłania ze strony układu nerwowego:

• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
• Encefalopatia
• Zespół Guillaina-Barrégo (autoimmunologiczne uszkodzenie nerwów obwodowych)
• Drgawki gorączkowe u dzieci

Inne powikłania:

• Zapalenie ucha środkowego (szczególnie u dzieci)
• Zapalenie zatok przynosowych
• Odwodnienie
• Rabdomioliza (rozpad mięśni prążkowanych)
• Niewydolność nerek
• Posocznica (sepsa)

Szczególnie narażone na ciężki przebieg grypy i powikłania są:

• Osoby powyżej 65 roku życia
• Dzieci poniżej 5 roku życia, a zwłaszcza poniżej 2 lat
• Kobiety w ciąży (szczególnie w II i III trymestrze)
• Osoby z chorobami przewlekłymi: chorobami serca, płuc, nerek, wątroby, chorobami neurologicznymi, metabolicznymi (w tym cukrzycą), otyłością znacznego stopnia
• Osoby z upośledzoną odpornością (np. zakażeni HIV, chorzy na nowotwory, przyjmujący leki immunosupresyjne)

Warto podkreślić, że grypa może także prowadzić do zaostrzenia istniejących chorób przewlekłych, co znacząco pogarsza rokowanie.

Profilaktyka grypy

Profilaktyka grypy obejmuje szereg działań, które mogą zmniejszyć ryzyko zachorowania lub złagodzić przebieg choroby w przypadku zakażenia:

Szczepienia ochronne:

Szczepienie przeciwko grypie jest najskuteczniejszą metodą zapobiegania zachorowaniu. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) oraz krajowe organy ds. zdrowia publicznego zalecają coroczne szczepienia, szczególnie dla osób z grup ryzyka.

• Szczepionki przeciwko grypie są przygotowywane co roku, aby uwzględnić szczepy wirusa, które według prognoz będą dominować w nadchodzącym sezonie
• Skuteczność szczepionki wynosi 40-90%, w zależności od sezonu i stopnia dopasowania szczepionki do krążących szczepów wirusa
• Nawet jeśli szczepienie nie zapobiegnie całkowicie zachorowaniu, to zwykle łagodzi przebieg choroby i zmniejsza ryzyko powikłań
• Szczepienia są szczególnie zalecane dla:
  • Osób powyżej 65 roku życia
  • Dzieci od 6 miesiąca życia do 5 lat
  • Kobiet w ciąży
  • Osób z chorobami przewlekłymi
  • Personelu medycznego
  • Opiekunów osób z grup ryzyka

Przestrzeganie zasad higieny:

• Częste i dokładne mycie rąk wodą z mydłem przez co najmniej 20 sekund, szczególnie po kontakcie z osobami chorymi lub przebywaniu w miejscach publicznych
• Używanie środków dezynfekujących do rąk na bazie alkoholu, gdy woda i mydło nie są dostępne
• Unikanie dotykania oczu, nosa i ust nieumytymi rękami
• Zasłanianie ust i nosa łokciem lub chusteczką podczas kaszlu i kichania, a następnie natychmiastowe wyrzucenie chusteczki do kosza
• Regularne czyszczenie i dezynfekowanie często dotykanych powierzchni (klamki, telefony, klawiatury)

Ograniczanie kontaktów z osobami chorymi:

• Unikanie bliskiego kontaktu z osobami, które wykazują objawy grypopodobne
• Zachowanie odległości co najmniej 1-2 metrów od osób chorych
• Unikanie dużych skupisk ludzi w okresie zwiększonej zachorowalności na grypę
• Stosowanie maseczek ochronnych w miejscach zatłoczonych lub przy kontakcie z osobami chorymi

Wzmacnianie odporności:

• Prowadzenie zdrowego trybu życia
• Zbilansowana dieta bogata w warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste
• Regularna aktywność fizyczna
• Odpowiednia ilość snu (7-8 godzin dla dorosłych)
• Właściwe nawodnienie organizmu
• Unikanie stresu lub odpowiednie zarządzanie nim
• Unikanie palenia tytoniu i nadmiernego spożycia alkoholu

Postępowanie w przypadku zachorowania:

• Pozostanie w domu, aby uniknąć zarażania innych
• Odpoczynek i regeneracja
• Przyjmowanie zwiększonej ilości płynów
• Stosowanie leków przeciwgorączkowych i przeciwbólowych w razie potrzeby
• Konsultacja z lekarzem, szczególnie w przypadku ciężkiego przebiegu choroby lub przynależności do grupy ryzyka

Grypa w grupach szczególnego ryzyka

Grypa u dzieci:

Dzieci, szczególnie do 5 roku życia, są narażone na ciężki przebieg grypy i powikłania. U najmłodszych pacjentów grypa może przebiegać z:

• Bardzo wysoką gorączką
• Drgawkami gorączkowymi
• Biegunką i wymiotami
• Zaburzeniami świadomości

Najczęstsze powikłania u dzieci to:

• Zapalenie ucha środkowego
• Zapalenie płuc
• Drgawki
• Encefalopatia

Szczepienia przeciwko grypie są zalecane dla dzieci od 6 miesiąca życia. Dzieci, które otrzymują szczepionkę po raz pierwszy, a są młodsze niż 9 lat, powinny otrzymać dwie dawki szczepionki w odstępie co najmniej 4 tygodni.

Grypa u osób starszych:

Osoby powyżej 65 roku życia mają zwiększone ryzyko ciężkiego przebiegu grypy i powikłań ze względu na:

• Osłabioną odpowiedź immunologiczną związaną z wiekiem
• Współistniejące choroby przewlekłe
• Zmniejszone rezerwy fizjologiczne organizmu

U seniorów grypa może przebiegać nietypowo:

• Gorączka może być nieobecna lub niewysoka
• Dominują objawy ze strony układu nerwowego (dezorientacja, zawroty głowy)
• Zaostrzenie istniejących chorób przewlekłych

Szczepienia przeciwko grypie znacząco zmniejszają ryzyko hospitalizacji i zgonu z powodu grypy w tej grupie wiekowej.

Grypa u kobiet w ciąży:

Kobiety ciężarne, szczególnie w II i III trymestrze, są narażone na ciężki przebieg grypy ze względu na:

• Zmiany fizjologiczne w układzie oddechowym i immunologicznym
• Zwiększone obciążenie układu krążenia

Grypa w ciąży zwiększa ryzyko:

• Przedwczesnego porodu
• Niskiej masy urodzeniowej dziecka
• Poronienia
• Powikłań ze strony układu oddechowego, wymagających hospitalizacji

Szczepienie przeciwko grypie jest bezpieczne na każdym etapie ciąży i jest zalecane przez organizacje położnicze oraz organizacje zdrowia publicznego. Chroni ono nie tylko matkę, ale zapewnia także bierną odporność noworodkowi w pierwszych miesiącach życia.

Grypa u osób z chorobami przewlekłymi:

Osoby cierpiące na choroby przewlekłe, takie jak:

• Choroby układu oddechowego (astma, POChP)
• Choroby układu krążenia
• Cukrzyca
• Choroby nerek i wątroby
• Choroby neurologiczne
• Nowotwory

są szczególnie narażone na ciężki przebieg grypy i powikłania. Zakażenie wirusem grypy może prowadzić do znacznego zaostrzenia choroby podstawowej, co zwiększa ryzyko hospitalizacji i zgonu.

Dla tych osób szczepienie przeciwko grypie jest priorytetem w profilaktyce, a w przypadku zachorowania często konieczne jest wczesne wdrożenie leczenia przeciwwirusowego.

Bibliografia

1. Paules C, Subbarao K. Influenza. Lancet. 2017;390(10095):697-708. DOI: 10.1016/S0140-6736(17)30129-0 PMID: 28302313
2. Uyeki TM, Bernstein HH, Bradley JS, et al. Clinical Practice Guidelines by the Infectious Diseases Society of America: 2018 Update on Diagnosis, Treatment, Chemoprophylaxis, and Institutional Outbreak Management of Seasonal Influenza. Clin Infect Dis. 2019;68(6):e1-e47. DOI: 10.1093/cid/ciy866 PMID: 30566567
3. Grohskopf LA, Alyanak E, Broder KR, et al. Prevention and Control of Seasonal Influenza with Vaccines: Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices — United States, 2020–2021 Influenza Season. MMWR Recomm Rep. 2020;69(8):1-24. DOI: 10.15585/mmwr.rr6908a1 PMID: 32820746
4. Mertz D, Kim TH, Johnstone J, et al. Populations at risk for severe or complicated influenza illness: systematic review and meta-analysis. BMJ. 2013;347:f5061. DOI: 10.1136/bmj.f5061 PMID: 23974637