Badania krwi – kompendium wiedzy dla pacjentów, jak analizować podstawowe wyniki?

Badania krwi stanowią jeden z podstawowych elementów diagnostyki medycznej, dostarczając cennych informacji o stanie zdrowia pacjenta. Pozwalają na wczesne wykrywanie chorób, ocenę funkcjonowania narządów wewnętrznych oraz monitorowanie skuteczności prowadzonego leczenia. Pomimo ich powszechności, wielu pacjentów nie rozumie w pełni znaczenia otrzymywanych wyników, co może utrudniać świadome uczestnictwo w procesie diagnostycznym i terapeutycznym. Niniejszy artykuł ma na celu przybliżenie czytelnikom podstawowych informacji dotyczących badań krwi, ich rodzajów, sposobu przygotowania się do nich oraz interpretacji uzyskiwanych wyników. Wiedza ta pozwoli na lepsze zrozumienie własnego stanu zdrowia oraz ułatwi komunikację z lekarzem prowadzącym.

Czym są badania krwi?

Badania krwi to analizy laboratoryjne, w których jako materiał diagnostyczny wykorzystuje się krew. W zależności od rodzaju badania może być ona użyta w postaci pełnej (zawierającej wszystkie składniki) lub w formie wyizolowanej jako surowica lub osocze.

Krew pobiera się do specjalnych probówek, które mogą zawierać różne dodatki wpływające na jej właściwości. Do niektórych badań stosuje się probówki „czyste”, umożliwiające naturalne wykrzepianie składników krwi, do innych dodaje się substancje przyspieszające lub hamujące krzepnięcie (antykoagulanty).

Poszczególne rodzaje badań wymagają różnych form materiału:

• Badania biochemiczne najczęściej wykorzystują surowicę lub osocze
• Badania hematologiczne zawsze wymagają krwi pełnej
• Badania serologiczne bazują na surowicy i krwi pełnej
• Do badania OB (odczyn Biernackiego) używa się krwi pełnej z dodatkiem cytrynianu lub EDTA-K2

Pobrany materiał powinien być niezwłocznie dostarczony do laboratorium, gdzie jest przechowywany w temperaturze około 4°C.

Jak przebiega pobieranie krwi?

Pobieranie krwi to szybka i stosunkowo mało bolesna procedura. W większości placówek medycznych odbywa się ona w godzinach porannych (zazwyczaj 7:00-9:00), choć niektóre laboratoria pracują dłużej. Zaleca się, aby pacjent był wypoczęty, dlatego preferowane są godziny poranne.

Etapy pobierania krwi:

1. Po wejściu do gabinetu zabiegowego pacjent zajmuje miejsce siedzące.
2. Pielęgniarka wyczuwa palpacyjnie naczynie żylne, z którego będzie pobierać krew.
3. Na kończynę zakładana jest staza (opaska uciskowa), a miejsce wkłucia jest dezynfekowane.
4. W czasie wysychania środka dezynfekującego przygotowywane są odpowiednie probówki (ich kolor zależy od rodzaju badania).
5. Następuje wkłucie igły i pobieranie krwi do probówek w odpowiedniej kolejności.
6. Staza jest zdejmowana zaraz po wkłuciu się w naczynie żylne.
7. Po zakończeniu pobierania igła zostaje usunięta, a na miejsce wkłucia nakłada się jałowy opatrunek.

Pacjent powinien uciskać miejsce wkłucia przez 3-5 minut. Po badaniu nie zaleca się zginania kończyny ani podnoszenia ciężkich przedmiotów. Pobrany materiał zostaje niezwłocznie przekazany do laboratorium.

Najważniejsze rodzaje badań krwi

Morfologia krwi

Morfologia krwi to podstawowe badanie diagnostyczne, które dostarcza informacji o składzie komórkowym krwi. Do jej wykonania pobiera się około 5 ml krwi żylnej z dodatkiem antykoagulantu (EDTA). W ramach morfologii ocenia się:

• Czerwone krwinki (RBC) – odpowiedzialne za transport tlenu do tkanek i odbieranie od nich dwutlenku węgla
• Hemoglobina (HGB) – barwnik w czerwonych krwinkach, do którego przyłączają się cząsteczki tlenu
• Hematokryt (HCT) – stosunek objętości erytrocytów do objętości pełnej krwi
• MCV – średnia objętość krwinki czerwonej
• MCH – średnia zawartość hemoglobiny w krwince
• MCHC – średnie stężenie hemoglobiny w krwince
• RDW – wskaźnik zmienności rozkładu objętości erytrocytów
• Retikulocyty – niedojrzałe erytrocyty
• Leukocyty (WBC) – białe krwinki odpowiedzialne za odporność organizmu
• Płytki krwi (PLT) – komórki biorące udział w krzepnięciu krwi

Pomiar glukozy

Badanie poziomu glukozy we krwi jest kluczowe w diagnostyce i monitorowaniu cukrzycy. Można je przeprowadzać na kilka sposobów:

• Pomiar glukozy na czczo – wykonywany po 8-12 godzinach od ostatniego posiłku
• Pomiar glukozy przygodny – wykonywany niezależnie od czasu ostatniego posiłku
• Doustny test obciążenia glukozą (OGTT) – polega na pomiarze stężenia glukozy na czczo, podaniu pacjentowi 75 g glukozy i ponownym pomiarze po 2 godzinach

Badania te można wykonywać zarówno w laboratorium (krew żylna), jak i w warunkach domowych za pomocą glukometru (krew włośniczkowa).

Próby wątrobowe

Wątroba pełni w organizmie liczne funkcje, od produkcji czynników krzepnięcia, przez metabolizm lipidów, węglowodanów i białek, po detoksykację. Diagnostyka chorób wątroby obejmuje najczęściej oznaczenia:

• Transaminaz (AspAT i AlAT) – enzymy, których poziom wzrasta przy uszkodzeniu komórek wątrobowych
• Bilirubiny – produkt rozpadu hemoglobiny, podwyższony przy chorobach wątroby i dróg żółciowych
• Fosfatazy alkalicznej – enzym, którego poziom rośnie przy uszkodzeniu dróg żółciowych
• Albuminy – białko produkowane przez wątrobę, obniżone przy jej niewydolności
• Czasu protrombinowego – parametr krzepnięcia zależny od czynników produkowanych przez wątrobę

Hormony tarczycy

Badanie poziomu TSH (hormon stymulujący tarczycę) jest podstawowym testem w diagnostyce chorób tarczycy. TSH to hormon produkowany przez przysadkę mózgową, kontrolujący pracę tarczycy.

W przypadku nieprawidłowego wyniku TSH, zleca się zwykle dodatkowe badania poziomu hormonów tarczycy (T3 i T4), by dokładniej określić przyczynę zaburzenia. Do badania pobiera się krew żylną do probówki bez antykoagulantu.

Lipidogram (profil lipidowy)

Lipidogram obejmuje badania poziomu cholesterolu całkowitego oraz jego frakcji HDL („dobry” cholesterol) i LDL („zły” cholesterol), a także trójglicerydów. Badanie to pomaga ocenić ryzyko rozwoju miażdżycy i chorób sercowo-naczyniowych.

Badania stanu zapalnego

Do oceny obecności stanu zapalnego w organizmie służą:

• OB (odczyn Biernackiego) – badanie szybkości opadania czerwonych krwinek
• CRP (białko C-reaktywne) – białko ostrej fazy, którego poziom wzrasta przy stanach zapalnych

Jak prawidłowo przygotować się do badania krwi?

Właściwe przygotowanie do badania krwi ma kluczowe znaczenie dla uzyskania wiarygodnych wyników. Ogólne zasady przygotowania obejmują:

Morfologia krwi

• Należy być na czczo przez 8-12 godzin przed badaniem
• Unikać intensywnego wysiłku fizycznego
• Minimalizować stres
• Odpocząć około 15 minut przed pobraniem krwi

Pomiar glukozy

• Na badanie glukozy na czczo zgłosić się 8-12 godzin po ostatnim posiłku
• Przed doustnym testem obciążenia glukozą należy przez 3 dni stosować dietę zawierającą co najmniej 150 g węglowodanów dziennie

Próby wątrobowe

• Należy być na czczo (około 12 godzin po ostatnim posiłku)
• Unikać spożywania alkoholu przez co najmniej 24 godziny przed badaniem

TSH i hormony tarczycy

• Pacjenci przyjmujący suplementy zawierające biotynę powinni odstawić je minimum 2 dni przed badaniem
• Badanie najlepiej wykonać w godzinach porannych
• Nie ma konieczności pozostawania na czczo

Lipidogram

• Badanie należy wykonać na czczo (minimum 8-12 godzin po ostatnim posiłku)
• Przez 2 tygodnie przed badaniem utrzymywać stałą dietę
• Przez 24 godziny przed badaniem unikać alkoholu i intensywnego wysiłku fizycznego

Kiedy wykonywać badania krwi?

Morfologia krwi

Zaleca się wykonywanie morfologii krwi raz do roku w ramach badań profilaktycznych. Dodatkowo, lekarz może zalecić to badanie w przypadku:

• Nieuzasadnionych krwawień z nosa
• Przedłużających się krwawień miesiączkowych
• Znacznego osłabienia lub senności
• Nawracających infekcji
• Częstego pojawiania się siniaków
• Wypadających włosów lub łamiących się paznokci
• Występowania spaczonego łaknienia (np. chęci jedzenia kredy, tynku)

Pomiar glukozy

Badanie poziomu glukozy zaleca się:

• Osobom z czynnikami ryzyka cukrzycy (nadwaga, siedzący tryb życia, cukrzyca w rodzinie)
• Pacjentom po 45. roku życia, co 3 lata
• Pacjentom z rozpoznaną cukrzycą, w celu kontroli leczenia

Próby wątrobowe

Wskazania do wykonania prób wątrobowych obejmują:

• Żółtaczkę
• Ciemny mocz, jasne stolce
• Nudności, wymioty, biegunkę
• Utratę apetytu
• Obecność krwi w wymiotach lub stolcu
• Nieuzasadnione zmiany wagi
• Ekspozycję na wirusy zapalenia wątroby
• Rodzinne obciążenie chorobami wątroby
• Nadużywanie alkoholu
• Przyjmowanie leków potencjalnie uszkadzających wątrobę

TSH

Badanie poziomu TSH zaleca się wykonać w przypadku objawów takich jak:

• Zaburzenia miesiączkowania
• Nieuzasadniona utrata lub przyrost masy ciała
• Palpitacje serca
• Rozdrażnienie, zachowania agresywne
• Nadmierne zmęczenie i senność
• Utrata włosów, nadmierna suchość skóry
• Zaparcia lub biegunki

Grupy osób ze zwiększonym ryzykiem chorób tarczycy to:

• Kobiety (niedoczynność tarczycy występuje 10 razy częściej u kobiet)
• Osoby z rodzinnym występowaniem chorób tarczycy lub innych chorób autoimmunologicznych
• Pacjenci z zespołem Downa
• Osoby na diecie ubogiej w jod
• Kobiety w ciąży (ze względu na zwiększone zapotrzebowanie na hormony tarczycy)

Interpretacja wyników badań krwi

Interpretacja wyników badań krwi powinna być zawsze konsultowana z lekarzem, który uwzględni kontekst kliniczny, wiek, płeć i inne czynniki wpływające na wyniki. Poniżej przedstawiono ogólne informacje na temat najczęściej analizowanych parametrów:

Krwinki czerwone, hemoglobina i hematokryt

• Podwyższone wartości mogą wskazywać na odwodnienie, przewlekłe niedotlenienie, niektóre choroby płuc i serca
• Obniżone wartości sugerują niedokrwistość (anemię), która może być spowodowana niedoborem żelaza, witaminy B12, kwasu foliowego, utratą krwi lub chorobami przewlekłymi

Wskaźniki czerwonokrwinkowe (MCV, MCH, MCHC)

• MCV niskie + niedokrwistość: najczęściej niedobór żelaza
• MCV wysokie + niedokrwistość: niedobór witaminy B12 lub kwasu foliowego, choroby wątroby
• MCV prawidłowe + niedokrwistość: choroby przewlekłe, niewydolność nerek, nowotwory

Krwinki białe (leukocyty)

• Podwyższony poziom (leukocytoza): infekcje bakteryjne, stany zapalne, niektóre nowotwory krwi
• Obniżony poziom (leukopenia): niektóre infekcje wirusowe, choroby autoimmunologiczne, uszkodzenie szpiku kostnego

Płytki krwi

• Podwyższony poziom: stany zapalne, niedobór żelaza, po usunięciu śledziony
• Obniżony poziom: choroby autoimmunologiczne, niektóre leki, choroby szpiku kostnego, masywne krwawienia

Glukoza

• Podwyższony poziom: cukrzyca, stres, niektóre leki (np. kortykosteroidy)
• Obniżony poziom: insulinoma, niektóre leki, choroby wątroby, niedożywienie

Lipidy (cholesterol, HDL, LDL, trójglicerydy)

• Podwyższony cholesterol całkowity i LDL: zwiększone ryzyko miażdżycy i chorób sercowo-naczyniowych
• Obniżony HDL: zwiększone ryzyko chorób sercowo-naczyniowych
• Podwyższone trójglicerydy: zwiększone ryzyko zapalenia trzustki, chorób sercowo-naczyniowych

Enzymy wątrobowe (AST, ALT, ALP, GGT)

• Podwyższone: uszkodzenie wątroby (np. wirusowe zapalenie wątroby, toksyczne uszkodzenie, choroby autoimmunologiczne), zaburzenia dróg żółciowych

TSH

• Podwyższony poziom: niedoczynność tarczycy
• Obniżony poziom: nadczynność tarczycy

Bibliografia

1. Roberts WL, McMillin GA, Burtis CA, Bruns DE. Reference information for the clinical laboratory. In: Burtis CA, Ashwood ER, Bruns DE, editors. Tietz Textbook of Clinical Chemistry and Molecular Diagnostics. 5th ed. St. Louis: Elsevier Saunders; 2012. p. 2089-2163. doi: 10.1016/B978-1-4160-6164-9.00095-6
2. Hickner J, Thompson PJ, Wilkinson T, Epner P, Sheehan M, Pollock AM, et al. Primary care physicians’ challenges in ordering clinical laboratory tests and interpreting results. J Am Board Fam Med. 2014;27(2):268-274. doi: 10.3122/jabfm.2014.02.130104
3. Ceriotti F, Barhanovic NG, Kostovska I, Kotaska K, Perich Alsina MC. Harmonisation of the laboratory testing process: need for a coordinated approach. Clin Chem Lab Med. 2016;54(12):e361-e363. doi: 10.1515/cclm-2016-0244
4. George-Gay B, Parker K. Understanding the complete blood count with differential. J Perianesth Nurs. 2003;18(2):96-117. doi: 10.1053/jpan.2003.50013
5. Rifai N, Horvath AR, Wittwer CT, editors. Tietz Textbook of Clinical Chemistry and Molecular Diagnostics. 6th ed. St. Louis: Elsevier; 2018. ISBN: 978-0323359214
6. Sorita A, Steinberg Z, Addo M, Plunkett C, Mara K, Erdogan A, et al. Timing of morning blood draws for laboratory tests: a systematic review and meta-analysis. Clin Chem Lab Med. 2021;59(6):1089-1097. doi: 10.1515/cclm-2020-1349
7. Simundic AM, Bölenius K, Cadamuro J, Church S, Cornes MP, van Dongen-Lases EC, et al. Joint EFLM-COLABIOCLI Recommendation for venous blood sampling. Clin Chem Lab Med. 2018;56(12):2015-2038. doi: 10.1515/cclm-2018-0602
8. American Diabetes Association. Classification and diagnosis of diabetes: Standards of Medical Care in Diabetes-2020. Diabetes Care. 2020;43(Suppl 1):S14-S31. doi: 10.2337/dc20-S002
9. Kroll MH, Elin RJ. Interference with clinical laboratory analyses. Clin Chem. 1994;40(11):1996-2005. doi: 10.1093/clinchem/40.11.1996
10. Mach F, Baigent C, Catapano AL, Koskinas KC, Casula M, Badimon L, et al. 2019 ESC/EAS Guidelines for the management of dyslipidaemias: lipid modification to reduce cardiovascular risk. Eur Heart J. 2020;41(1):111-188. doi: 10.1093/eurheartj/ehz455
11. McPherson RA, Pincus MR, editors. Henry’s Clinical Diagnosis and Management by Laboratory Methods. 23rd ed. St. Louis: Elsevier; 2017. ISBN: 978-0323295680
12. Lippi G, Salvagno GL, Montagnana M, Franchini M, Guidi GC. Phlebotomy issues and quality improvement in results of laboratory testing. Clin Lab. 2006;52(5-6):217-230. PMID: 16812947
13. Cornes M, van Dongen-Lases E, Grankvist K, Ibarz M, Kristensen G, Lippi G, et al. Order of blood draw: Opinion Paper by the European Federation for Clinical Chemistry and Laboratory Medicine (EFLM) Working Group for the Preanalytical Phase (WG-PRE). Clin Chem Lab Med. 2017;55(1):27-31. doi: 10.1515/cclm-2016-0426
14. Simundic AM, Lippi G. Preanalytical phase – a continuous challenge for laboratory professionals. Biochem Med (Zagreb). 2012;22(2):145-149. doi: 10.11613/BM.2012.017
15. Sarkar MK, Taylor NS, Su Z, Garinet S, Rey E, Schmit JL, et al. Optimizing laboratory test utilization in medicine: A multi-disciplinary team process. J Healthc Qual. 2019;41(6):369-381. doi: 10.1097/JHQ.0000000000000209