Choroba Alzheimera – przyczyny, objawy, leczenie

Choroba Alzheimera to postępująca, neurodegeneracyjna choroba mózgu, prowadząca do zaburzeń pamięci, myślenia i zachowania, a z czasem do całkowitej niezdolności do samodzielnego funkcjonowania. Jest najczęstszą przyczyną otępienia, stanowiąc 50-60% wszystkich przypadków demencji. W Polsce choruje na nią obecnie około 300-500 tysięcy osób, a ze względu na starzenie się społeczeństwa, liczba ta może wzrosnąć w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat nawet trzykrotnie. Choroba Alzheimera rozwija się podstępnie, a jej pierwsze objawy mogą być subtelne i często bagatelizowane. Jednak zrozumienie mechanizmów choroby, wczesne rozpoznanie oraz odpowiednie leczenie mogą znacząco poprawić jakość życia zarówno chorych, jak i ich opiekunów.

Przyczyny choroby Alzheimera

Choroba Alzheimera ma charakter wieloczynnikowy i nie została dotychczas w pełni wyjaśniona. W przebiegu choroby dochodzi do odkładania się w mózgu nieprawidłowych białek – beta-amyloidu oraz białka tau, co prowadzi do zaniku komórek nerwowych i zmniejszenia ilości substancji przekaźnikowych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania mózgu.

Czynniki ryzyka zachorowania na chorobę Alzheimera można podzielić na:

Czynniki niemodyfikowalne:

• Wiek – jest najsilniejszym czynnikiem ryzyka; zachorowalność wzrasta znacząco po 65. roku życia i podwaja się co około 5 lat
• Płeć żeńska – kobiety chorują częściej niż mężczyźni
• Obciążenie genetyczne – posiadanie krewnego pierwszego stopnia z chorobą Alzheimera zwiększa ryzyko zachorowania około dwukrotnie
• Mutacje genetyczne – w około 1,5-5% przypadków choroba występuje rodzinnie, z wczesnym początkiem (przed 60. rokiem życia)

Czynniki modyfikowalne:

• Choroby układu sercowo-naczyniowego – nadciśnienie tętnicze, niewydolność serca, miażdżyca
• Cukrzyca typu 2
• Depresja
• Przebyte urazy głowy
• Brak aktywności fizycznej i umysłowej
• Brak kontaktów społecznych
• Niedosłuch

Osoby z wyższym wykształceniem mają takie samo ryzyko rozwoju zmian patologicznych w mózgu, jednak dzięki tzw. rezerwie poznawczej mogą lepiej kompensować objawy choroby, co sprawia, że pojawiają się one później i mają łagodniejszy przebieg.

Objawy choroby Alzheimera

Choroba Alzheimera ma charakter postępujący, a jej objawy nasilają się wraz z upływem czasu. W zależności od stadium zaawansowania choroby, objawy mogą obejmować:

Etap wczesny (łagodne otępienie):

• Zaburzenia pamięci świeżej – problemy z zapamiętywaniem nowych informacji
• Gubienie przedmiotów, często odkładanie ich w nietypowych miejscach
• Trudności w planowaniu i rozwiązywaniu problemów
• Problemy z wykonywaniem zadań, które wcześniej nie sprawiały trudności
• Dezorientacja w czasie lub miejscu
• Trudności w znajdowaniu właściwych słów
• Osłabienie zdolności oceny sytuacji
• Zmiany nastroju i osobowości – apatia, przygnębienie, drażliwość
• Wycofywanie się z życia społecznego i zawodowego

Etap umiarkowany:

• Narastające zaburzenia pamięci, także długotrwałej
• Trudności w rozpoznawaniu bliskich osób
• Nasilające się problemy językowe
• Bezcelowe wędrowanie, błądzenie
• Napady niepokoju i agresji
• Urojenia i omamy
• Zaburzenia rytmu snu i czuwania
• Problemy z samodzielnym wykonywaniem codziennych czynności (ubieranie, jedzenie, higiena)

Etap zaawansowany:

• Całkowita utrata pamięci
• Brak kontaktu słownego
• Niemożność rozpoznania bliskich osób ani samego siebie
• Zaburzenia ruchowe – spowolnienie, sztywność
• Trudności z chodzeniem, a następnie siedzeniem
• Nietrzymanie moczu i stolca
• Problemy z połykaniem
• Wyniszczenie organizmu

Diagnostyka choroby Alzheimera

Diagnostyka choroby Alzheimera jest procesem wieloetapowym i obejmuje:

Wywiad lekarski

Dokładny wywiad od pacjenta i jego rodziny dotyczący zgłaszanych dolegliwości, ich początku i nasilenia, a także historii chorób występujących w rodzinie.

Badanie stanu psychicznego

Obejmuje ocenę funkcji poznawczych za pomocą standardowych testów, takich jak:

• Mini-Mental State Examination (MMSE)
• Test rysowania zegara
• Montrealska Ocena Funkcji Poznawczych (MoCA)

Badanie neurologiczne

Ocena stanu neurologicznego pacjenta w celu wykluczenia innych schorzeń.

Badania obrazowe mózgu

• Tomografia komputerowa (TK)
• Rezonans magnetyczny (MRI) – pozwala ocenić zmiany strukturalne w mózgu, szczególnie zanik hipokampa charakterystyczny dla choroby Alzheimera
• Pozytonowa tomografia emisyjna (PET) – umożliwia wykrycie zmian metabolicznych i obecności złogów amyloidu w mózgu

Badania laboratoryjne

Wykonywane w celu wykluczenia innych przyczyn zaburzeń poznawczych, takich jak:

• Niedoczynność tarczycy
• Niedobór witaminy B12
• Zaburzenia elektrolitowe
• Choroby wątroby i nerek

Badania płynu mózgowo-rdzeniowego

Poziom białek beta-amyloidu i tau w płynie mózgowo-rdzeniowym może wskazywać na chorobę Alzheimera.

Leczenie choroby Alzheimera

Obecnie nie istnieje leczenie przyczynowe choroby Alzheimera. Dostępne metody terapeutyczne koncentrują się na łagodzeniu objawów i spowolnieniu postępu choroby.

Leczenie farmakologiczne

Główne grupy leków stosowane w chorobie Alzheimera to:

Inhibitory acetylocholinesterazy

• Donepezil – stosowany od łagodnej do ciężkiej postaci choroby
• Rywastygmina – dostępna w postaci doustnej i plastrów, stosowana w łagodnej do umiarkowanej postaci
• Galantamina – stosowana w łagodnej do umiarkowanej postaci

Działanie: zwiększają stężenie acetylocholiny w mózgu, co poprawia przekaźnictwo między neuronami.

Antagoniści receptora NMDA

• Memantyna – stosowana w umiarkowanej do ciężkiej postaci choroby

Działanie: reguluje aktywność glutaminianu, który w nadmiarze może uszkadzać komórki nerwowe.

Leczenie farmakologiczne powinno być wprowadzone jak najwcześniej i prowadzone pod ścisłą kontrolą lekarza. Choć nie prowadzi do wyleczenia, regularnie przyjmowane leki mogą opóźnić występowanie niektórych objawów i spowolnić przebieg choroby.

Leczenie zaburzeń zachowania i nastroju

W przypadku występowania objawów neuropsychiatrycznych, takich jak agresja, pobudzenie, omamy czy depresja, mogą być stosowane:

• Leki przeciwdepresyjne
• Leki przeciwpsychotyczne (z ostrożnością, ze względu na ryzyko działań niepożądanych)
• Leki stabilizujące nastrój

Interwencje niefarmakologiczne

Bardzo istotną częścią terapii są oddziaływania niefarmakologiczne:

• Terapia poznawcza – trening pamięci i orientacji w rzeczywistości
• Terapia reminiscencyjna – wywoływanie wspomnień przy użyciu bodźców, takich jak zdjęcia, listy, pamiątki
• Terapia zajęciowa – podtrzymywanie posiadanych umiejętności i przywracanie tych niedawno utraconych
• Terapia środowiskowa – stworzenie bezpiecznego i przyjaznego otoczenia

Zmiany w stylu życia

Zalecane są:

• Regularna aktywność fizyczna
• Aktywność umysłowa (czytanie, rozwiązywanie łamigłówek, gry planszowe)
• Zbilansowana dieta (zbliżona do śródziemnomorskiej)
• Regularne interakcje społeczne
• Odpowiednia ilość snu
• Kontrola czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych

Wsparcie dla opiekunów

Opieka nad osobą z chorobą Alzheimera jest wyzwaniem i może prowadzić do wypalenia. Ważne jest:

• Edukacja na temat choroby
• Korzystanie z grup wsparcia
• Korzystanie z pomocy instytucjonalnej (opieka dzienna, opieka wytchnieniowa)
• Dbanie o własne zdrowie fizyczne i psychiczne
• Plany opieki długoterminowej
• Rozwiązania prawne i finansowe

Bibliografia

1. Scheltens P, De Strooper B, Kivipelto M, Holstege H, Chételat G, Teunissen CE, Cummings J, van der Flier WM. Alzheimer’s disease. Lancet. 2021; 397(10284): 1577-1590. DOI: 10.1016/S0140-6736(20)32205-4
2. Dubois B, Feldman HH, Jacova C, Hampel H, Molinuevo JL, Blennow K, DeKosky ST, Gauthier S, Selkoe D, Bateman R, Cappa S, Crutch S, Engelborghs S, Frisoni GB, Fox NC, Galasko D, Habert MO, Jicha GA, Nordberg A, Pasquier F, Rabinovici G, Robert P, Rowe C, Salloway S, Sarazin M, Epelbaum S, de Souza LC, Vellas B, Visser PJ, Schneider L, Stern Y, Scheltens P, Cummings JL. Advancing research diagnostic criteria for Alzheimer’s disease: the IWG-2 criteria. Lancet Neurology. 2014; 13(6): 614-629. DOI: 10.1016/S1474-4422(14)70090-0
3. Jack CR Jr, Bennett DA, Blennow K, Carrillo MC, Dunn B, Haeberlein SB, Holtzman DM, Jagust W, Jessen F, Karlawish J, Liu E, Molinuevo JL, Montine T, Phelps C, Rankin KP, Rowe CC, Scheltens P, Siemers E, Snyder HM, Sperling R; NIA-AA Research Framework. NIA-AA Research Framework: Toward a biological definition of Alzheimer’s disease. Alzheimer’s & Dementia. 2018; 14(4): 535-562. DOI: 10.1016/j.jalz.2018.02.018
4. Livingston G, Huntley J, Sommerlad A, Ames D, Ballard C, Banerjee S, Brayne C, Burns A, Cohen-Mansfield J, Cooper C, Costafreda SG, Dias A, Fox N, Gitlin LN, Howard R, Kales HC, Kivimäki M, Larson EB, Ogunniyi A, Orgeta V, Ritchie K, Rockwood K, Sampson EL, Samus Q, Schneider LS, Selbæk G, Teri L, Mukadam N. Dementia prevention, intervention, and care: 2020 report of the Lancet Commission. Lancet. 2020; 396(10248): 413-446. DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30367-6
5. McKhann GM, Knopman DS, Chertkow H, Hyman BT, Jack CR Jr, Kawas CH, Klunk WE, Koroshetz WJ, Manly JJ, Mayeux R, Mohs RC, Morris JC, Rossor MN, Scheltens P, Carrillo MC, Thies B, Weintraub S, Phelps CH. The diagnosis of dementia due to Alzheimer’s disease: recommendations from the National Institute on Aging-Alzheimer’s Association workgroups on diagnostic guidelines for Alzheimer’s disease. Alzheimer’s & Dementia. 2011; 7(3): 263-269. DOI: 10.1016/j.jalz.2011.03.005
6. Cummings J, Lee G, Ritter A, Sabbagh M, Zhong K. Alzheimer’s disease drug development pipeline: 2020. Alzheimer’s & Dementia: Translational Research & Clinical Interventions. 2020; 6(1): e12050. DOI: 10.1002/trc2.12050
7. Rascovsky K, Hodges JR, Knopman D, Mendez MF, Kramer JH, Neuhaus J, van Swieten JC, Seelaar H, Dopper EG, Onyike CU, Hillis AE, Josephs KA, Boeve BF, Kertesz A, Seeley WW, Rankin KP, Johnson JK, Gorno-Tempini ML, Rosen H, Prioleau-Latham CE, Lee A, Kipps CM, Lillo P, Piguet O, Rohrer JD, Rossor MN, Warren JD, Fox NC, Galasko D, Salmon DP, Black SE, Mesulam M, Weintraub S, Dickerson BC, Diehl-Schmid J, Pasquier F, Deramecourt V, Lebert F, Pijnenburg Y, Chow TW, Manes F, Grafman J, Cappa SF, Freedman M, Grossman M, Miller BL. Sensitivity of revised diagnostic criteria for the behavioural variant of frontotemporal dementia. Brain. 2011; 134(Pt 9): 2456-2477. DOI: 10.1093/brain/awr179
8. Nasreddine ZS, Phillips NA, Bédirian V, Charbonneau S, Whitehead V, Collin I, Cummings JL, Chertkow H. The Montreal Cognitive Assessment, MoCA: a brief screening tool for mild cognitive impairment. Journal of the American Geriatrics Society. 2005; 53(4): 695-699. DOI: 10.1111/j.1532-5415.2005.53221.x
9. Braak H, Braak E. Neuropathological stageing of Alzheimer-related changes. Acta Neuropathologica. 1991; 82(4): 239-259. DOI: 10.1007/BF00308809
10. van der Flier WM, Scheltens P. Epidemiology and risk factors of dementia. Journal of Neurology, Neurosurgery & Psychiatry. 2005; 76(Suppl 5): v2-v7. DOI: 10.1136/jnnp.2005.082867
11. Selkoe DJ, Hardy J. The amyloid hypothesis of Alzheimer’s disease at 25 years. EMBO Molecular Medicine. 2016; 8(6): 595-608. DOI: 10.15252/emmm.201606210
12. Prince M, Bryce R, Albanese E, Wimo A, Ribeiro W, Ferri CP. The global prevalence of dementia: a systematic review and metaanalysis. Alzheimer’s & Dementia. 2013; 9(1): 63-75.e2. DOI: 10.1016/j.jalz.2012.11.007