Choroba Alzheimera to postępująca, neurodegeneracyjna choroba mózgu, prowadząca do zaburzeń pamięci, myślenia i zachowania, a z czasem do całkowitej niezdolności do samodzielnego funkcjonowania. Jest najczęstszą przyczyną otępienia, stanowiąc 50-60% wszystkich przypadków demencji. W Polsce choruje na nią obecnie około 300-500 tysięcy osób, a ze względu na starzenie się społeczeństwa, liczba ta może wzrosnąć w ciągu najbliższych kilkudziesięciu lat nawet trzykrotnie. Choroba Alzheimera rozwija się podstępnie, a jej pierwsze objawy mogą być subtelne i często bagatelizowane. Jednak zrozumienie mechanizmów choroby, wczesne rozpoznanie oraz odpowiednie leczenie mogą znacząco poprawić jakość życia zarówno chorych, jak i ich opiekunów.
Spis treści
Przyczyny choroby Alzheimera
Choroba Alzheimera ma charakter wieloczynnikowy i nie została dotychczas w pełni wyjaśniona. W przebiegu choroby dochodzi do odkładania się w mózgu nieprawidłowych białek – beta-amyloidu oraz białka tau, co prowadzi do zaniku komórek nerwowych i zmniejszenia ilości substancji przekaźnikowych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania mózgu.
Czynniki ryzyka zachorowania na chorobę Alzheimera można podzielić na:
Czynniki niemodyfikowalne:
- Wiek – jest najsilniejszym czynnikiem ryzyka; zachorowalność wzrasta znacząco po 65. roku życia i podwaja się co około 5 lat
- Płeć żeńska – kobiety chorują częściej niż mężczyźni
- Obciążenie genetyczne – posiadanie krewnego pierwszego stopnia z chorobą Alzheimera zwiększa ryzyko zachorowania około dwukrotnie
- Mutacje genetyczne – w około 1,5-5% przypadków choroba występuje rodzinnie, z wczesnym początkiem (przed 60. rokiem życia)
Czynniki modyfikowalne:
- Choroby układu sercowo-naczyniowego – nadciśnienie tętnicze, niewydolność serca, miażdżyca
- Cukrzyca typu 2
- Depresja
- Przebyte urazy głowy
- Brak aktywności fizycznej i umysłowej
- Brak kontaktów społecznych
- Niedosłuch
Osoby z wyższym wykształceniem mają takie samo ryzyko rozwoju zmian patologicznych w mózgu, jednak dzięki tzw. rezerwie poznawczej mogą lepiej kompensować objawy choroby, co sprawia, że pojawiają się one później i mają łagodniejszy przebieg.
Sprawdź ulotki i opinie pacjentów o przykładowych lekach stosowanych w neurologii: przykładowe leki na padaczkę (Egzysta, Orfiril, Pragiola, Lacosamide Teva, Mizodin, Linefor, Lamotrix, Neurotop retard), leki stosowane w leczeniu choroby Parkinsona (Aropilo, Rasagiline Vipharm, Polpix SR), na stwardnienie rozsiane (Sativex, Ocrevus, Aubagio), ADHD (Symkinet MR), choroba Ménière’a (Betahistin-ratiopharm, Polvertic), choroba Alzheimera (Cogiton, Donepex), napięcie mięśni szkieletowych (Methocarbamol Espefa).
Objawy choroby Alzheimera
Choroba Alzheimera ma charakter postępujący, a jej objawy nasilają się wraz z upływem czasu. W zależności od stadium zaawansowania choroby, objawy mogą obejmować:
Etap wczesny (łagodne otępienie):
- Zaburzenia pamięci świeżej – problemy z zapamiętywaniem nowych informacji
- Gubienie przedmiotów, często odkładanie ich w nietypowych miejscach
- Trudności w planowaniu i rozwiązywaniu problemów
- Problemy z wykonywaniem zadań, które wcześniej nie sprawiały trudności
- Dezorientacja w czasie lub miejscu
- Trudności w znajdowaniu właściwych słów
- Osłabienie zdolności oceny sytuacji
- Zmiany nastroju i osobowości – apatia, przygnębienie, drażliwość
- Wycofywanie się z życia społecznego i zawodowego
Etap umiarkowany:
- Narastające zaburzenia pamięci, także długotrwałej
- Trudności w rozpoznawaniu bliskich osób
- Nasilające się problemy językowe
- Bezcelowe wędrowanie, błądzenie
- Napady niepokoju i agresji
- Urojenia i omamy
- Zaburzenia rytmu snu i czuwania
- Problemy z samodzielnym wykonywaniem codziennych czynności (ubieranie, jedzenie, higiena)
Etap zaawansowany:
- Całkowita utrata pamięci
- Brak kontaktu słownego
- Niemożność rozpoznania bliskich osób ani samego siebie
- Zaburzenia ruchowe – spowolnienie, sztywność
- Trudności z chodzeniem, a następnie siedzeniem
- Nietrzymanie moczu i stolca
- Problemy z połykaniem
- Wyniszczenie organizmu
Diagnostyka choroby Alzheimera
Diagnostyka choroby Alzheimera jest procesem wieloetapowym i obejmuje:
Wywiad lekarski
Dokładny wywiad od pacjenta i jego rodziny dotyczący zgłaszanych dolegliwości, ich początku i nasilenia, a także historii chorób występujących w rodzinie.
Badanie stanu psychicznego
Obejmuje ocenę funkcji poznawczych za pomocą standardowych testów, takich jak:
- Mini-Mental State Examination (MMSE)
- Test rysowania zegara
- Montrealska Ocena Funkcji Poznawczych (MoCA)
Badanie neurologiczne
Ocena stanu neurologicznego pacjenta w celu wykluczenia innych schorzeń.
Badania obrazowe mózgu
- Tomografia komputerowa (TK)
- Rezonans magnetyczny (MRI) – pozwala ocenić zmiany strukturalne w mózgu, szczególnie zanik hipokampa charakterystyczny dla choroby Alzheimera
- Pozytonowa tomografia emisyjna (PET) – umożliwia wykrycie zmian metabolicznych i obecności złogów amyloidu w mózgu
Badania laboratoryjne
Wykonywane w celu wykluczenia innych przyczyn zaburzeń poznawczych, takich jak:
- Niedoczynność tarczycy
- Niedobór witaminy B12
- Zaburzenia elektrolitowe
- Choroby wątroby i nerek
Badania płynu mózgowo-rdzeniowego
Poziom białek beta-amyloidu i tau w płynie mózgowo-rdzeniowym może wskazywać na chorobę Alzheimera.
Leczenie choroby Alzheimera
Obecnie nie istnieje leczenie przyczynowe choroby Alzheimera. Dostępne metody terapeutyczne koncentrują się na łagodzeniu objawów i spowolnieniu postępu choroby.
Leczenie farmakologiczne
Główne grupy leków stosowane w chorobie Alzheimera to:
Inhibitory acetylocholinesterazy
- Donepezil – stosowany od łagodnej do ciężkiej postaci choroby
- Rywastygmina – dostępna w postaci doustnej i plastrów, stosowana w łagodnej do umiarkowanej postaci
- Galantamina – stosowana w łagodnej do umiarkowanej postaci
Działanie: zwiększają stężenie acetylocholiny w mózgu, co poprawia przekaźnictwo między neuronami.
Antagoniści receptora NMDA
- Memantyna – stosowana w umiarkowanej do ciężkiej postaci choroby
Działanie: reguluje aktywność glutaminianu, który w nadmiarze może uszkadzać komórki nerwowe.
Leczenie farmakologiczne powinno być wprowadzone jak najwcześniej i prowadzone pod ścisłą kontrolą lekarza. Choć nie prowadzi do wyleczenia, regularnie przyjmowane leki mogą opóźnić występowanie niektórych objawów i spowolnić przebieg choroby.
Leczenie zaburzeń zachowania i nastroju
W przypadku występowania objawów neuropsychiatrycznych, takich jak agresja, pobudzenie, omamy czy depresja, mogą być stosowane:
- Leki przeciwdepresyjne
- Leki przeciwpsychotyczne (z ostrożnością, ze względu na ryzyko działań niepożądanych)
- Leki stabilizujące nastrój
Interwencje niefarmakologiczne
Bardzo istotną częścią terapii są oddziaływania niefarmakologiczne:
- Terapia poznawcza – trening pamięci i orientacji w rzeczywistości
- Terapia reminiscencyjna – wywoływanie wspomnień przy użyciu bodźców, takich jak zdjęcia, listy, pamiątki
- Terapia zajęciowa – podtrzymywanie posiadanych umiejętności i przywracanie tych niedawno utraconych
- Terapia środowiskowa – stworzenie bezpiecznego i przyjaznego otoczenia
Zmiany w stylu życia
Zalecane są:
- Regularna aktywność fizyczna
- Aktywność umysłowa (czytanie, rozwiązywanie łamigłówek, gry planszowe)
- Zbilansowana dieta (zbliżona do śródziemnomorskiej)
- Regularne interakcje społeczne
- Odpowiednia ilość snu
- Kontrola czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych
Wsparcie dla opiekunów
Opieka nad osobą z chorobą Alzheimera jest wyzwaniem i może prowadzić do wypalenia. Ważne jest:
- Edukacja na temat choroby
- Korzystanie z grup wsparcia
- Korzystanie z pomocy instytucjonalnej (opieka dzienna, opieka wytchnieniowa)
- Dbanie o własne zdrowie fizyczne i psychiczne
- Plany opieki długoterminowej
- Rozwiązania prawne i finansowe
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Czy choroba Alzheimera jest dziedziczna?
Większość przypadków choroby Alzheimera (około 95%) to tzw. przypadki sporadyczne, niezwiązane bezpośrednio z dziedziczeniem. Jednak posiadanie krewnego pierwszego stopnia z chorobą Alzheimera zwiększa ryzyko zachorowania około dwukrotnie. Tylko 1,5-5% przypadków stanowią formy rodzinne, związane z konkretnymi mutacjami genetycznymi.
Jakie są różnice między chorobą Alzheimera a zwykłym zapominaniem związanym z wiekiem?
Normalne zapominanie związane z wiekiem obejmuje czasami trudności z przypomnieniem sobie nazwisk, dat czy gdzie położyliśmy klucze, ale nie zaburza codziennego funkcjonowania. W chorobie Alzheimera zapominanie jest bardziej nasilone, postępujące, dotyczy świeżych wydarzeń i informacji, a z czasem uniemożliwia normalne życie.
Czy można zapobiec chorobie Alzheimera?
Nie można całkowicie zapobiec chorobie Alzheimera, ale można zmniejszyć ryzyko jej wystąpienia lub opóźnić pojawienie się objawów poprzez:
- Aktywność fizyczną i umysłową
- Kontrolę czynników ryzyka sercowo-naczyniowego (nadciśnienie, cholesterol, cukrzyca)
- Zdrową dietę
- Utrzymywanie kontaktów społecznych
- Unikanie urazów głowy
Jak długo żyją osoby z chorobą Alzheimera?
Czas przeżycia od momentu diagnozy wynosi średnio 4-8 lat, ale może się znacznie różnić w zależności od wieku zachorowania, płci, współistniejących chorób i dostępu do opieki. Niektórzy pacjenci mogą żyć nawet 15-20 lat od pojawienia się pierwszych objawów.
Czy choroba Alzheimera może dotyczyć młodych osób?
Tak, choć rzadko. Około 5% przypadków to tzw. choroba Alzheimera o wczesnym początku, występująca przed 65. rokiem życia, a niekiedy nawet u osób 30-40-letnich. Ta forma jest częściej związana z określonymi mutacjami genetycznymi.
Czy istnieją nowe terapie w leczeniu choroby Alzheimera?
Badania nad nowymi metodami leczenia są prowadzone intensywnie. Obiecujące kierunki to immunoterapia skierowana przeciwko złogom beta-amyloidu, inhibitory enzymów uczestniczących w powstawaniu tych złogów oraz leki wpływające na białko tau. W czerwcu 2021 roku FDA zarejestrowała warunkowo pierwszy lek potencjalnie wpływający na przyczynę choroby – adukanumab, jednak jego skuteczność budzi kontrowersje i nie został on dotychczas zatwierdzony w Europie.
Kiedy należy zgłosić się do lekarza z podejrzeniem choroby Alzheimera?
Do lekarza należy się zgłosić, gdy zauważamy u siebie lub bliskiej osoby:
- Powtarzające się problemy z pamięcią, szczególnie dotyczące niedawnych wydarzeń
- Trudności w wykonywaniu znanych czynności
- Problemy z mową i komunikacją
- Dezorientację w czasie i przestrzeni
- Osłabiony osąd sytuacji
- Zmiany osobowości i nastroju
- Wycofanie się z aktywności zawodowych i społecznych
Jak rozmawiać z osobą chorą na Alzheimera?
- Mówić krótko, prostymi zdaniami
- Utrzymywać kontakt wzrokowy
- Unikać hałaśliwego otoczenia
- Nie poprawiać i nie sprzeczać się
- Używać imienia osoby
- Unikać dziecięcego tonu
- Okazywać cierpliwość
- Dostosować komunikację do stadium choroby
Czy choroba Alzheimera wpływa na sen?
Tak, u wielu chorych występują zaburzenia snu, w tym trudności z zasypianiem, częste wybudzanie się w nocy, odwrócenie rytmu dobowego (czuwanie w nocy, senność w dzień). Zaburzenia te mogą się nasilać wraz z postępem choroby.
Jak przygotować dom dla osoby z chorobą Alzheimera?
- Zapewnić stabilne meble
- Zapewnić dobrze oświetlone pomieszczenia
- Usunąć niebezpieczne przedmioty
- Zabezpieczyć schody
- Zainstalować poręcze w łazience
- Oznakować pomieszczenia
- Usunąć lustra (w zaawansowanym stadium choroby)
- Zainstalować zamki bezpieczeństwa
- Uprościć wystrój wnętrz
Bibliografia
- Scheltens P, De Strooper B, Kivipelto M, et al. Alzheimer’s disease. Lancet. 2021;397(10284):1577-1590. DOI: 10.1016/S0140-6736(20)32205-4. PMID: 33667416
- Livingston G, Huntley J, Sommerlad A, et al. Dementia prevention, intervention, and care: 2020 report of the Lancet Commission. Lancet. 2020;396(10248):413-446. DOI: 10.1016/S0140-6736(20)30367-6. PMID: 32738937
- Jack CR Jr, Bennett DA, Blennow K, et al. NIA-AA Research Framework: Toward a biological definition of Alzheimer’s disease. Alzheimer’s & Dementia. 2018;14(4):535-562. DOI: 10.1016/j.jalz.2018.02.018. PMID: 29653606
- McKhann GM, Knopman DS, Chertkow H, et al. The diagnosis of dementia due to Alzheimer’s disease: recommendations from the National Institute on Aging-Alzheimer’s Association workgroups on diagnostic guidelines for Alzheimer’s disease. Alzheimer’s & Dementia. 2011;7(3):263-269. DOI: 10.1016/j.jalz.2011.03.005. PMID: 21514250
Niniejszy artykuł nie jest poradą medyczną i ma charakter wyłącznie informacyjny.
Zobacz także spis leków stosowanych w neurologii. Znajdziesz tu między innymi wykaz leków na migrenę, leki na chorobę Parkinsona, lekarstwa na padaczkę, a także leki na stwardnienie rozsiane lub leki na chorobę Alzheimera, leki na pamięć i koncentrację.
