Antybiotyki – skuteczna terapia wymaga przestrzegania zasad

Antybiotyki to niezwykle istotna grupa leków stosowanych w leczeniu zakażeń bakteryjnych. Od momentu odkrycia penicyliny przez Alexandra Fleminga w 1928 roku, antybiotyki stały się jednym z najważniejszych osiągnięć współczesnej medycyny, ratując miliony istnień ludzkich. Skuteczność antybiotykoterapii zależy jednak nie tylko od właściwego doboru leku przez lekarza, ale również od odpowiedniego stosowania go przez pacjenta. Nieprawidłowe przyjmowanie antybiotyków może prowadzić nie tylko do nieskuteczności leczenia, ale również do poważnego problemu, jakim jest antybiotykooporność, czyli powstawanie szczepów bakterii niewrażliwych na działanie tych leków. Aby maksymalnie zwiększyć skuteczność terapii antybiotykowej oraz zminimalizować ryzyko działań niepożądanych i powstawania oporności, warto przestrzegać kilku kluczowych zasad dotyczących ich stosowania.

Rodzaje antybiotyków i ich działanie

Zanim przejdziemy do reguł stosowania antybiotyków, warto poznać ich główne rodzaje i mechanizmy działania. Antybiotyki to substancje, które albo zabijają bakterie (działanie bakteriobójcze), albo hamują ich wzrost i namnażanie (działanie bakteriostatyczne). Działają one poprzez zakłócanie procesów życiowych bakterii, takich jak synteza ściany komórkowej, białek czy materiału genetycznego.

Do najważniejszych grup antybiotyków należą:

Beta-laktamy

Są to jedne z najstarszych i najczęściej stosowanych antybiotyków. Działają poprzez hamowanie syntezy ściany komórkowej bakterii. Do tej grupy należą:

• Penicyliny (np. penicylina G, ampicylina, amoksycylina)
• Cefalosporyny (np. cefaleksyna, cefuroksym, ceftriakson)
• Karbapenemy (np. imipenem, meropenem)
• Monobaktamy (np. aztreonam)

Aminoglikozydy

Działają bakteriobójczo poprzez hamowanie syntezy białek bakteryjnych. Przykłady to:

• Streptomycyna
• Gentamycyna
• Amikacyna
• Tobramycyna

Tetracykliny

Są to szerokospektralne antybiotyki bakteriostatyczne, które blokują syntezę białek bakteryjnych. Należą do nich:

• Doksycyklina
• Tetracyklina
• Minocyklina

Makrolidy

Ta grupa również hamuje syntezę białek bakteryjnych. Przykłady to:

• Erytromycyna
• Klarytromycyna
• Azytromycyna

Linkozamidy

Hamują syntezę białek bakteryjnych. Główni przedstawiciele to:

• Linkomycyna
• Klindamycyna

Chinolony i fluorochinolony

Działają poprzez hamowanie replikacji DNA bakterii. Przykłady to:

• Ciprofloksacyna
• Lewofloksacyna
• Moksyfloksacyna

5 kluczowych zasad stosowania antybiotyków

1. Przyjmuj lek regularnie, w równych odstępach czasu

Skuteczność antybiotyku zależy od utrzymania odpowiedniego stężenia leku we krwi. Aby to osiągnąć, konieczne jest przyjmowanie kolejnych dawek w ściśle określonych odstępach czasu.

Jeśli lekarz zalecił stosowanie antybiotyku raz dziennie, przyjmuj go zawsze o tej samej porze, na przykład o 7 rano. Przy dawkowaniu dwa razy na dobę, odstęp między dawkami powinien wynosić około 12 godzin (np. godz. 8 i 20). Jeśli lek należy stosować trzy razy dziennie, przyjmuj go co około 8 godzin.

Utrzymanie stałego poziomu leku w organizmie jest kluczowe dla eliminacji bakterii. Zbyt niskie stężenie antybiotyku może być niewystarczające do zwalczenia infekcji, a ponadto może sprzyjać powstawaniu szczepów opornych na dany lek.

2. Stosuj lek zgodnie z zaleceniami lekarza, nie przerywaj kuracji

Jednym z najczęstszych błędów popełnianych przez pacjentów jest przedwczesne zakończenie antybiotykoterapii. Wielu chorych przerywa leczenie, gdy poczują się lepiej, zwykle po 2-3 dniach, sądząc, że dalsze przyjmowanie leku nie jest już konieczne.

To bardzo niebezpieczne podejście. Poprawa samopoczucia nie oznacza, że infekcja została całkowicie wyeliminowana. W organizmie mogą nadal pozostawać bakterie, które przy przerwaniu kuracji mogą się namnożyć i doprowadzić do nawrotu choroby. Co gorsza, bakterie te mogą rozwinąć oporność na stosowany antybiotyk.

Dlatego zawsze należy przyjmować antybiotyk dokładnie tak długo, jak zalecił lekarz – zazwyczaj przez 7-10 dni, a niekiedy dłużej, w zależności od rodzaju i nasilenia infekcji.

3. Nie łącz antybiotyków z alkoholem

Spożywanie alkoholu podczas antybiotykoterapii jest absolutnie przeciwwskazane. Alkohol może znacząco wpływać na skuteczność leczenia oraz bezpieczeństwo terapii z kilku powodów:

• Metabolizm alkoholu obciąża wątrobę, która jednocześnie pracuje nad metabolizmem antybiotyku, co może prowadzić do uszkodzenia tego organu.
• Alkohol może zaburzać wchłanianie antybiotyku, zmniejszając jego stężenie we krwi.
• Połączenie niektórych antybiotyków (np. metronidazolu, ketokonazolu, tinidazolu) z alkoholem może wywołać tzw. reakcję disulfiramową, objawiającą się nudnościami, wymiotami, bólami głowy, zaburzeniami pracy serca oraz zaburzeniami świadomości.
• Alkohol osłabia układ odpornościowy, co dodatkowo utrudnia zwalczanie infekcji.

Abstynencję należy zachować przez cały okres leczenia, a w przypadku niektórych antybiotyków nawet przez kilka dni po zakończeniu terapii.

4. Pamiętaj o ochronie mikroflory jelitowej – stosuj probiotyki

Antybiotyki, zwłaszcza te o szerokim spektrum działania, niszczą nie tylko bakterie chorobotwórcze, ale również korzystną florę bakteryjną, która zamieszkuje nasz przewód pokarmowy. Może to prowadzić do zaburzeń trawienia, biegunek, a nawet do poważniejszych problemów, takich jak zakażenie Clostridioides difficile.

W celu ochrony mikroflory jelitowej podczas antybiotykoterapii zaleca się stosowanie probiotyków – preparatów zawierających żywe kultury bakterii korzystnych dla organizmu. Probiotyki pomagają odbudować naturalną florę bakteryjną jelit i zmniejszyć ryzyko wystąpienia biegunki poantybiotykowej.

Ważne zasady stosowania probiotyków:

• Przyjmuj probiotyk w odstępie 2-3 godzin od antybiotyku (nie dotyczy to probiotyków zawierających Saccharomyces boulardii, które można przyjmować jednocześnie z antybiotykiem).
• Nie przerywaj stosowania probiotyku wraz z zakończeniem antybiotykoterapii – kontynuuj jego przyjmowanie przez co najmniej 7-14 dni po zakończeniu kuracji antybiotykiem.

Do najskuteczniejszych szczepów probiotycznych zalecanych podczas antybiotykoterapii należą: Lactobacillus rhamnosus GG, Saccharomyces boulardii, Lactobacillus acidophilus, Bifidobacterium lactis.

5. Nie nadużywaj antybiotyków – stosuj je tylko w uzasadnionych przypadkach

Antybiotyki są skuteczne wyłącznie w zwalczaniu infekcji bakteryjnych. Nie działają na wirusy, które są najczęstszą przyczyną infekcji górnych dróg oddechowych, takich jak przeziębienie czy grypa.

Statystyki pokazują, że około 90% jesienno-zimowych infekcji ma podłoże wirusowe. Niestety, wielu pacjentów wywiera presję na lekarzy, aby przepisali im antybiotyk, niezależnie od przyczyny ich dolegliwości. To prowadzi do nadużywania tych leków i przyczynia się do narastania problemu antybiotykooporności.

W przypadku wątpliwości co do charakteru infekcji, warto wykonać badanie CRP (białko C-reaktywne) – podwyższony poziom CRP może wskazywać na infekcję bakteryjną. Stężenie CRP od 11 do 40 mg/l sugeruje infekcję wirusową, natomiast powyżej 40 mg/l – bakteryjną.

Pamiętaj, że decyzję o rozpoczęciu antybiotykoterapii powinien zawsze podejmować lekarz na podstawie dokładnego wywiadu i badania. Nie stosuj antybiotyków na własną rękę, nie używaj leków pozostałych po poprzedniej kuracji i nie dziel się nimi z innymi osobami.

Jak poprawnie przyjmować antybiotyki?

Poza przestrzeganiem wyżej wymienionych zasad, warto zwrócić uwagę na kilka dodatkowych aspektów przyjmowania antybiotyków:

Właściwe popijanie antybiotyku

Antybiotyki należy popijać czystą wodą (około 200 ml). Nie zaleca się popijania ich:

• Mlekiem i produktami mlecznymi – zawierają wapń, który może wiązać się z niektórymi antybiotykami (np. tetracyklinami, fluorochinolonami) i utrudniać ich wchłanianie.
• Sokami owocowymi, zwłaszcza grejpfrutowym – mogą wpływać na metabolizm niektórych leków.
• Napojami zawierającymi kofeinę (kawa, herbata, napoje energetyczne) – mogą zmieniać pH żołądka i wpływać na wchłanianie leku.

Sposób przyjmowania

Niektóre antybiotyki powinny być przyjmowane na czczo (1 godzinę przed lub 2 godziny po posiłku), inne zaś z posiłkiem. Zawsze należy sprawdzić zalecenia dotyczące konkretnego preparatu w ulotce lub zapytać o to lekarza lub farmaceutę.

Tablet lub kapsułek nie należy rozgryzać, dzielić ani otwierać, o ile nie zostało to wyraźnie zalecone. Może to wpłynąć na proces uwalniania leku i zmniejszyć jego skuteczność.

Interakcje z innymi lekami

Antybiotyki mogą wchodzić w interakcje z innymi przyjmowanymi lekami, w tym z doustnymi środkami antykoncepcyjnymi, lekami przeciwzakrzepowymi, lekami na nadciśnienie i wieloma innymi. Zawsze informuj lekarza o wszystkich przyjmowanych przez Ciebie lekach.

Najczęstsze działania niepożądane antybiotyków

Pomimo ogromnych korzyści, jakie przynosi antybiotykoterapia, leki te mogą wywoływać różnorodne działania niepożądane, m.in.:

• Zaburzenia żołądkowo-jelitowe (nudności, wymioty, biegunka)
• Reakcje alergiczne (wysypka, świąd, obrzęk)
• Zaburzenia flory bakteryjnej (kandydoza jamy ustnej lub pochwy)
• Bóle głowy
• Fotowrażliwość (zwiększona wrażliwość skóry na promieniowanie słoneczne)
• Uszkodzenie wątroby lub nerek (rzadko)

W przypadku wystąpienia niepokojących objawów podczas antybiotykoterapii, należy skonsultować się z lekarzem. Nie należy samodzielnie przerywać leczenia bez konsultacji.

Antybiotykooporność – rosnący problem globalny

Antybiotykooporność, czyli zdolność bakterii do przetrwania działania antybiotyku, który wcześniej był skuteczny w ich zwalczaniu, stanowi jedno z największych zagrożeń dla zdrowia publicznego. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) klasyfikuje ją jako jedno z dziesięciu najpoważniejszych zagrożeń dla zdrowia ludzkości.

Oporność bakterii na antybiotyki rozwija się naturalnie w wyniku mutacji genetycznych. Jednak nadużywanie i niewłaściwe stosowanie antybiotyków drastycznie przyspiesza ten proces. Gdy bakterie są narażone na działanie antybiotyku, ale nie wszystkie zostają zabite (np. z powodu zbyt niskiej dawki lub przedwczesnego przerwania kuracji), te, które przetrwały, mogą rozwinąć mechanizmy obronne i przekazać je kolejnym pokoleniom.

Aby przeciwdziałać temu problemowi, konieczne jest racjonalne stosowanie antybiotyków – tylko wtedy, gdy są naprawdę potrzebne i zawsze zgodnie z zaleceniami lekarza.

Bibliografia

1. Ventola CL. The Antibiotic Resistance Crisis: Part 1: Causes and Threats. Pharmacy and Therapeutics. 2015;40(4):277-283. PMID: 25859123
2. Costelloe C, Metcalfe C, Lovering A, Mant D, Hay AD. Effect of antibiotic prescribing in primary care on antimicrobial resistance in individual patients: systematic review and meta-analysis. BMJ. 2010;340:c2096. DOI: 10.1136/bmj.c2096 PMID: 20483949
3. Llor C, Bjerrum L. Antimicrobial resistance: risk associated with antibiotic overuse and initiatives to reduce the problem. Therapeutic Advances in Drug Safety. 2014;5(6):229-241. DOI: 10.1177/2042098614554919 PMID: 25436105
4. Goldenberg JZ, Lytvyn L, Steurich J, Parkin P, Mahant S, Johnston BC. Probiotics for the prevention of pediatric antibiotic-associated diarrhea. Cochrane Database of Systematic Reviews. 2015;(12):CD004827. DOI: 10.1002/14651858.CD004827.pub4 PMID: 26695080