Pneumokoki – wszystko, co musisz wiedzieć o szczepieniu ochronnym

Pneumokoki (Streptococcus pneumoniae) to jedne z najgroźniejszych bakterii atakujących organizm człowieka, będące główną przyczyną poważnych zakażeń bakteryjnych układu oddechowego. Każdego roku na całym świecie z powodu chorób wywołanych przez pneumokoki zapadają na zdrowiu miliony osób, z czego około 1,6 miliona to dzieci poniżej 5. roku życia oraz 1 milion to dorośli. Szczególnie narażone są dzieci do 2. roku życia oraz osoby powyżej 65. roku życia, u których zakażenia pneumokokowe mogą prowadzić do ciężkich powikłań, a nawet śmierci. Najskuteczniejszą metodą zapobiegania tym infekcjom są szczepienia ochronne, które znacząco zmniejszają ryzyko zachorowania i rozwoju powikłań. W ostatnich latach obserwuje się rosnącą oporność pneumokoków na antybiotyki, co sprawia, że profilaktyka poprzez szczepienia staje się jeszcze ważniejsza w walce z tymi groźnymi bakteriami.

Czym są pneumokoki i jakie choroby wywołują?

Pneumokoki, nazywane fachowo dwoinkami zapalenia płuc (Streptococcus pneumoniae), to bakterie należące do rodzaju paciorkowców alpha-hemolizujących. Mają kulisty kształt i zwykle występują w parach. Bakterie te posiadają zdolność przylegania do nabłonka dróg oddechowych, co ułatwia im kolonizację i rozwój infekcji.

Pneumokoki najczęściej kolonizują błony śluzowe nosa i gardła, tworząc tzw. nosicielstwo. Nosicielami może być nawet 20-60% dzieci i 5-10% dorosłych. Co istotne, nosiciele stanowią główne źródło zakażenia zarówno dla siebie samych (w okresie obniżonej odporności), jak i dla osób w swoim otoczeniu.

Zakażenie pneumokokami może prowadzić do dwóch głównych rodzajów chorób:

Zakażenia nieinwazyjne

To najczęstsza forma infekcji pneumokokowych, obejmująca:

• Zapalenie ucha środkowego (otitis media)
• Zapalenie zatok przynosowych
• Zapalenie spojówek
• Zapalenie oskrzeli
• Zapalenie gardła

Zakażenia inwazyjne (inwazyjna choroba pneumokokowa – IChP)

Te groźniejsze formy zakażeń występują, gdy bakterie przedostają się do krwi lub innych, normalnie jałowych, płynów ustrojowych:

• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
• Zapalenie płuc z bakteriemią (obecność bakterii we krwi)
• Sepsa (posocznica) – najbardziej niebezpieczna postać zakażenia
• Zapalenie wsierdzia
• Zapalenie stawów
• Zapalenie otrzewnej

Poważne powikłania po zakażeniu pneumokokami mogą obejmować:

• Zapalenie kości szczękowej
• Trudności w koncentracji
• Padaczkę
• Niedosłuch lub całkowitą głuchotę
• Zaburzenia rozwoju psychicznego i motorycznego
• Porażenie nerwów twarzowych
• Ostrą niewydolność oddechową lub krążeniową

Kto jest najbardziej narażony na zakażenia pneumokokowe?

Ryzyko ciężkiego przebiegu infekcji pneumokokowej jest szczególnie wysokie w następujących grupach:

1. Małe dzieci do 2. roku życia – ich układ odpornościowy nie jest jeszcze w pełni rozwinięty, co utrudnia walkę z infekcją
2. Seniorzy powyżej 65. roku życia – z wiekiem układ odpornościowy słabnie
3. Osoby z chorobami przewlekłymi:
   • Cukrzyca
   • Przewlekłe choroby serca
   • Przewlekłe choroby płuc (POChP, astma)
   • Przewlekłe choroby nerek
   • Przewlekłe choroby wątroby
   • Choroby układu krwiotwórczego
4. Osoby z obniżoną odpornością:
   • Pacjenci po przeszczepach narządów
   • Osoby zakażone HIV
   • Pacjenci onkologiczni w trakcie leczenia
   • Osoby po usunięciu śledziony lub z tzw. czynnościową asplenią
5. Dzieci uczęszczające do żłobków i przedszkoli – przebywanie w dużych skupiskach zwiększa ryzyko transmisji zakażenia
6. Palacze tytoniu
7. Osoby nadużywające alkoholu

Jak dochodzi do zakażenia pneumokokami?

Do zakażenia pneumokokami dochodzi głównie:

• Drogą kropelkową – przy bezpośrednim kontakcie z osobą zakażoną poprzez kaszel, kichanie lub rozmowę
• Przez kontakt z przedmiotami zanieczyszczonymi wydzielinami z dróg oddechowych osoby zakażonej

Okres wylęgania choroby wynosi około 1-3 dni. Największe rozprzestrzenianie się zakażeń pneumokokowych obserwuje się w miesiącach jesienno-zimowych, szczególnie w dużych skupiskach ludzi. Infekcje pneumokokowe często współwystępują z zakażeniami wirusowymi, takimi jak grypa czy zakażenia adenowirusami i rynowirusami.

Objawy zakażenia pneumokokowego

Objawy zakażenia pneumokokami zależą od miejsca infekcji:

Pneumokokowe zapalenie płuc

• Gorączka
• Dreszcze
• Kaszel (często z odkrztuszaniem)
• Duszność
• Ogólne osłabienie
• Ból w klatce piersiowej

Zapalenie ucha środkowego

• Silny ból ucha
• Gorączka
• Brak apetytu
• Wycieki z ucha (w przypadku przebicia błony bębenkowej)

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych

• Gorączka
• Silne bóle głowy
• Nudności i wymioty
• Światłowstręt
• Sztywność karku
• Lęk i niepokój
• Pulsowanie ciemiączka (u niemowląt)

Sepsa (posocznica)

• Nagłe i dramatyczne pogorszenie stanu ogólnego
• Wysoka gorączka lub hipotermia
• Przyspieszona czynność serca
• Przyspieszone oddychanie
• Zaburzenia świadomości
• Spadek ciśnienia tętniczego
• Niewydolność narządów wewnętrznych

Szczepionki przeciwko pneumokokom

Szczepienia ochronne są najskuteczniejszą metodą zapobiegania zakażeniom pneumokokowym. W Polsce dostępne są różne rodzaje szczepionek przeciwko pneumokokom:

1. Szczepionki skoniugowane (PCV)

Zawierają polisacharydy otoczkowe połączone z białkiem nośnikowym, co wzmacnia odpowiedź immunologiczną. W Polsce dostępne są:

• Prevenar 13 (13-walentna) – chroni przed 13 serotypami pneumokoków: 1, 3, 4, 5, 6A, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19A, 19F, 23F
• Prevenar 20 (20-walentna) – najnowsza szczepionka, chroniąca przed 20 różnymi typami pneumokoków
• Synflorix (10-walentna) – chroni przed 10 serotypami: 1, 4, 5, 6B, 7F, 9V, 14, 18C, 19F, 23F

Szczepionki skoniugowane mogą być stosowane u niemowląt od 6. tygodnia życia, dzieci, młodzieży i dorosłych.

2. Szczepionka polisacharydowa (PPSV)

• Pneumovax 23 (23-walentna) – zawiera oczyszczone polisacharydy 23 serotypów pneumokoków: 1, 2, 3, 4, 5, 6B, 7F, 8, 9N, 9V, 10A, 11A, 12F, 14, 15B, 17F, 18C, 19F, 19A, 20, 22F, 23F, 33F

Szczepionka polisacharydowa jest zalecana osobom powyżej 2. roku życia, szczególnie seniorom i osobom z grup ryzyka.

Schematy szczepień przeciwko pneumokokom

Dla dzieci:

Zgodnie z Programem Szczepień Ochronnych (PSO) w Polsce szczepienie przeciwko pneumokokom jest obowiązkowe dla wszystkich dzieci urodzonych po 31.12.2016 roku. Schemat szczepienia:

1. Standardowy schemat dla niemowląt (3 dawki):
   • Pierwsza dawka: 2. miesiąc życia
   • Druga dawka: 4. miesiąc życia
   • Trzecia dawka (uzupełniająca): 13-15. miesiąc życia
2. Schemat dla wcześniaków i dzieci z grup ryzyka (4 dawki):
   • Pierwsza dawka: 2. miesiąc życia
   • Druga dawka: 4. miesiąc życia
   • Trzecia dawka: 6. miesiąc życia
   • Czwarta dawka (uzupełniająca): 12-15. miesiąc życia
3. Dla dzieci powyżej 2. roku życia z grupy ryzyka nieszczepionych wcześniej:
   • Pojedyncza dawka szczepionki skoniugowanej

Dla dorosłych:

1. Osoby powyżej 65. roku życia:
   • Jedna dawka szczepionki skoniugowanej (PCV13 lub PCV20)
   • W przypadku PCV13 – po upływie minimum roku można podać szczepionkę polisacharydową PPSV23
2. Dorośli z grup ryzyka (19-64 lata):
   • Jedna dawka szczepionki skoniugowanej, najlepiej PCV20
   • Alternatywnie PCV13, a następnie po upływie co najmniej roku PPSV23

Refundacja szczepień przeciwko pneumokokom

Dla dzieci:

• Szczepienie jest bezpłatne i obowiązkowe dla wszystkich dzieci urodzonych po 31.12.2016 r.
• Obowiązkowe i bezpłatne dla dzieci od 2. miesiąca do 5. roku życia z grup ryzyka (określonych w PSO)
• Zalecane dla dzieci do 5. roku życia urodzonych przed 1.01.2017 r., które nie były wcześniej szczepione

Dla dorosłych:

Od września 2023 roku szczepionka przeciwko pneumokokom (Prevenar 13) jest bezpłatna dla osób powyżej 65. roku życia ze zwiększonym ryzykiem choroby pneumokokowej, u których zdiagnozowano:

• Przewlekłą chorobę serca, płuc lub wątroby
• Cukrzycę
• Implant ślimakowy
• Wyciek płynu mózgowo-rdzeniowego
• Wrodzoną lub nabytą asplenię
• Niedokrwistość sierpowatą i inne hemoglobinopatie
• Przewlekłą niewydolność nerek
• Wrodzony lub nabyty niedobór odporności
• Uogólnioną chorobę nowotworową
• Zakażenie wirusem HIV
• Chorobę Hodgkina
• Jatrogenną immunosupresję
• Białaczkę
• Szpiczaka mnogiego
• Przeszczep narządu litego

Jak skorzystać z refundacji?

1. Zgłosić się do lekarza, który wypisze receptę na refundowaną szczepionkę (z kodem „S”)
2. Odebrać bezpłatną szczepionkę w aptece
3. Umówić się na podanie szczepionki w placówce podstawowej opieki zdrowotnej (POZ)

Pamiętaj, że szczepionkę należy przechowywać w lodówce, a podczas transportu z apteki do przychodni najlepiej umieścić ją w torbie termoizolacyjnej.

Przeciwwskazania do szczepienia przeciwko pneumokokom

Bezwzględne przeciwwskazania:

• Nadwrażliwość na substancje czynne lub pomocnicze szczepionki
• Ciężka reakcja alergiczna po wcześniejszej dawce szczepionki
• Ostra choroba infekcyjna przebiegająca z gorączką (szczepienie należy odroczyć do czasu ustąpienia objawów)

Względne przeciwwskazania:

• Zaburzenia krzepnięcia krwi
• Trombocytopenia (małopłytkowość)

Możliwe działania niepożądane po szczepieniu

Większość działań niepożądanych ma łagodny i przejściowy charakter:

Objawy miejscowe (w miejscu wkłucia):

• Ból
• Zaczerwienienie
• Obrzęk
• Wrażliwość na dotyk

Objawy ogólne:

• Rozdrażnienie
• Senność
• Gorączka (zwykle niewysoka)
• Zmniejszony apetyt
• Bóle mięśni i stawów
• Ból głowy

W przypadku wystąpienia gorączki można zastosować leki przeciwgorączkowe, takie jak paracetamol lub ibuprofen. Przy odczynach miejscowych pomocne mogą być zimne okłady.

Skuteczność szczepień przeciwko pneumokokom

Badania wykazują wysoką skuteczność szczepionek przeciwko pneumokokom:

• U dzieci szczepienia zmniejszają ryzyko inwazyjnej choroby pneumokokowej o 80-95%
• Zmniejszają częstość hospitalizacji z powodu pneumokokowego zapalenia płuc o 25-45%
• Redukują częstość zapaleń ucha środkowego o 6-23%, zależnie od serotypu

U osób dorosłych skuteczność szczepionki polisacharydowej w zapobieganiu inwazyjnej chorobie pneumokokowej wynosi 50-70%, zaś szczepionki skoniugowane mogą mieć jeszcze wyższą skuteczność.

Bibliografia

1. Bogaert D, De Groot R, Hermans PW. Streptococcus pneumoniae colonisation: the key to pneumococcal disease. Lancet Infect Dis. 2004;4(3):144-154. doi:10.1016/S1473-3099(04)00938-7
2. O’Brien KL, Wolfson LJ, Watt JP, et al. Burden of disease caused by Streptococcus pneumoniae in children younger than 5 years: global estimates. Lancet. 2009;374(9693):893-902. doi:10.1016/S0140-6736(09)61204-6
3. Drijkoningen JJ, Rohde GG. Pneumococcal infection in adults: burden of disease. Clin Microbiol Infect. 2014;20(Suppl 5):45-51. doi:10.1111/1469-0691.12461
4. Whitney CG, Farley MM, Hadler J, et al. Decline in invasive pneumococcal disease after the introduction of protein-polysaccharide conjugate vaccine. N Engl J Med. 2003;348(18):1737-1746. doi:10.1056/NEJMoa022823
5. Bonten MJ, Huijts SM, Bolkenbaas M, et al. Polysaccharide conjugate vaccine against pneumococcal pneumonia in adults. N Engl J Med. 2015;372(12):1114-1125. doi:10.1056/NEJMoa1408544
6. Czajka H, Wysocki J. Pneumokokowe zapalenie płuc u dzieci – epidemiologia, diagnostyka, leczenie. Pediatr Med Rodz. 2010;6(2):107-115.
7. Skoczyńska A, Kuch A, Sadowy E, et al. Recent trends in epidemiology of invasive pneumococcal disease in Poland. Eur J Clin Microbiol Infect Dis. 2015;34(4):779-787. doi:10.1007/s10096-014-2283-8
8. Kaplan SL, Barson WJ, Lin PL, et al. Serotype 19A is the most common serotype causing invasive pneumococcal infections in children. Pediatrics. 2010;125(3):429-436. doi:10.1542/peds.2008-1702
9. Sulikowska A, Grzesiowski P, Sadowy E, Fiett J, Hryniewicz W. Characteristics of Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, and Moraxella catarrhalis isolated from the nasopharynges of asymptomatic children and molecular analysis of S. pneumoniae and H. influenzae strain replacement in the nasopharynx. J Clin Microbiol. 2004;42(9):3942-3949. doi:10.1128/JCM.42.9.3942-3949.2004
10. Pollard AJ, Perrett KP, Beverley PC. Maintaining protection against invasive bacteria with protein-polysaccharide conjugate vaccines. Nat Rev Immunol. 2009;9(3):213-220. doi:10.1038/nri2494
11. Esposito S, Principi N. Impacts of the 13-valent pneumococcal conjugate vaccine in children. J Immunol Res. 2015;2015:591580. doi:10.1155/2015/591580
12. Paradiso PR. Pneumococcal conjugate vaccine for adults: a new paradigm. Clin Infect Dis. 2012;55(2):259-264. doi:10.1093/cid/cis359