Półpasiec – co to takiego, jak się objawia i czy jest zaraźliwy?

Półpasiec to choroba zakaźna wywoływana przez wirusa ospy wietrznej i półpaśca (Varicella zoster virus, VZV), który po pierwotnym zakażeniu i przechorowaniu ospy wietrznej pozostaje w organizmie człowieka w stanie uśpienia w zwojach nerwowych. W sprzyjających okolicznościach, najczęściej przy obniżonej odporności, wirus ulega reaktywacji, powodując charakterystyczną, jednostronną wysypkę i dotkliwy ból. Półpasiec dotyka głównie osób starszych oraz pacjentów z osłabionym układem odpornościowym, ale może wystąpić u każdego, kto przebył wcześniej ospę wietrzną. Zapadalność na półpasiec wzrasta z wiekiem – szacuje się, że około połowa wszystkich przypadków występuje po 60. roku życia, a ryzyko zachorowania po 85. roku życia wynosi nawet 50%.

Czy półpasiec jest zaraźliwy?

Kwestia zaraźliwości półpaśca jest nieco złożona i warto ją dokładnie wyjaśnić:

• Sam półpasiec nie jest bezpośrednio zaraźliwy – nie można „zarazić się półpaścem” od osoby chorej na półpasiec.
• Wirus VZV jest jednak zakaźny – osoba z aktywnym półpaścem może przenosić wirusa ospy wietrznej i półpaśca.
• Osoba, która nigdy nie chorowała na ospę wietrzną ani nie była szczepiona, może zarazić się wirusem VZV od chorego na półpasiec i rozwinąć ospę wietrzną (nie półpasiec).
• Zaraźliwość istnieje wyłącznie w okresie aktywnych zmian skórnych – od momentu pojawienia się pęcherzyków do czasu ich wyschnięcia i powstania strupów.
• Przenoszenie wirusa następuje poprzez bezpośredni kontakt z płynem surowiczym znajdującym się w pęcherzykach, rzadziej drogą kropelkową.
• Zakrywanie wysypki odzieżą znacząco zmniejsza ryzyko zarażenia.

Osoby, które już przebyły ospę wietrzną lub zostały przeciwko niej zaszczepione, mają zazwyczaj wystarczającą odporność, by uniknąć zakażenia. Jednak w przypadku poważnego osłabienia układu odpornościowego, teoretycznie możliwe jest ponowne zakażenie.

Jak dochodzi do rozwoju półpaśca?

Półpasiec pojawia się w wyniku reaktywacji uśpionego wirusa VZV. Po przebytej ospie wietrznej wirus nie zostaje całkowicie wyeliminowany z organizmu, lecz pozostaje w stanie latencji w zwojach nerwowych czuciowych, głównie w grzbietowych zwojach czuciowych rdzenia kręgowego lub zwojach nerwów czaszkowych.

Czynniki, które mogą prowadzić do reaktywacji wirusa i rozwoju półpaśca:

• Wiek – najsilniejszy czynnik ryzyka, związany z naturalnym osłabieniem odporności
• Choroby osłabiające układ odpornościowy – HIV/AIDS, chłoniaki, białaczki, nowotwory
• Leczenie immunosupresyjne – leki po przeszczepach, chemioterapia, sterydy
• Stres fizyczny i psychiczny – przewlekły stres, urazy, przepracowanie
• Inne choroby przewlekłe – cukrzyca, choroby autoimmunologiczne
• Uwarunkowania genetyczne – zwiększona podatność u niektórych osób

U dzieci półpasiec występuje rzadko, choć możliwy jest u tych, których matki przechodziły ospę wietrzną podczas ciąży (po 20. tygodniu) lub u dzieci, które przebyły ospę wietrzną we wczesnym dzieciństwie.

Objawy półpaśca – jak go rozpoznać?

Przebieg kliniczny półpaśca zwykle obejmuje kilka charakterystycznych etapów:

Faza prodromalna (zwiastunowa)

Przed pojawieniem się wysypki, przez 2-4 dni, mogą występować:

• Ból, pieczenie, mrowienie lub swędzenie skóry w określonym obszarze
• Ogólne osłabienie i złe samopoczucie
• Bóle głowy
• Stan podgorączkowy lub gorączka
• Nadwrażliwość na światło

Faza ostra (wysypkowa)

• Charakterystyczna jednostronna wysypka – pojawia się na obszarze unerwionym przez zajęty nerw czuciowy (dermatom), zwykle nie przekraczając linii środkowej ciała
• Ewolucja zmian skórnych:
  1. Czerwone plamy i grudki
  2. Pęcherzyki wypełnione przezroczystym płynem
  3. Pęknięcie pęcherzyków i powstanie nadżerek/owrzodzeń
  4. Tworzenie się strupów
• Lokalizacja – najczęściej na tułowiu wzdłuż przebiegu nerwów międzyżebrowych, ale może występować na twarzy, głowie, szyi czy kończynach
• Dotkliwy ból – często nieproporcjonalnie silny w stosunku do zmian skórnych, opisywany jako piekący, kłujący, pulsujący

Faza zdrowienia

• Wysychanie pęcherzyków i tworzenie strupów (7-10 dni od pojawienia się wysypki)
• Stopniowe odpadanie strupów (2-4 tygodnie)
• Możliwe pozostawienie blizn lub przebarwień

Odmiany kliniczne półpaśca

W zależności od lokalizacji i przebiegu, półpasiec może mieć kilka szczególnych postaci:

1. Półpasiec oczny – zajmuje pierwszą gałąź nerwu trójdzielnego, co może prowadzić do zapalenia rogówki, spojówek, a nawet trwałego uszkodzenia wzroku. Wymaga natychmiastowej interwencji lekarskiej.
2. Półpasiec uszny (zespół Ramsaya Hunta) – zajmuje nerw słuchowy i twarzowy, powodując wysypkę w okolicy ucha, zaburzenia słuchu, zawroty głowy i porażenie twarzy.
3. Półpasiec rozsiany – zmiany skórne występują w wielu dermatomach, często u osób z poważnym niedoborem odporności. Przypomina ospę wietrzną.
4. Półpasiec zgorzelinowy – ciężka postać z martwicą tkanek i tworzeniem się owrzodzeń.
5. Półpasiec krwotoczny – z wylewami krwi do skóry.

Leczenie półpaśca

Skuteczne leczenie półpaśca wymaga kompleksowego podejścia:

Leczenie przeciwwirusowe

• Acyklowir, walacyklowir, famcyklowir – leki hamujące namnażanie wirusa
• Najskuteczniejsze gdy zastosowane w ciągu pierwszych 72 godzin od pojawienia się wysypki
• Typowy czas leczenia: 7-10 dni
• Mogą skrócić czas trwania choroby i złagodzić jej przebieg

Leczenie bólu

• Leki przeciwbólowe (paracetamol, niesteroidowe leki przeciwzapalne)
• W przypadku silnego bólu – opioidy, leki przeciwdepresyjne (np. amitryptylina), przeciwpadaczkowe (gabapentyna, pregabalina)
• W ciężkich przypadkach – glikokortykosteroidy

Pielęgnacja zmian skórnych

• Utrzymywanie wysypki w czystości
• Łagodne, chłodzące okłady
• Delikatne środki odkażające (np. oktenidyna)
• Unikanie drażniących substancji, pudru czy maści przeciwwirusowych

Leczenie szpitalne

Wskazane w przypadkach:

• Półpaśca ocznego lub usznego
• Ciężkiego przebiegu u osób starszych lub z obniżoną odpornością
• Rozwoju powikłań
• Braku poprawy po leczeniu ambulatoryjnym

Powikłania półpaśca

Półpasiec może prowadzić do różnych powikłań, wśród których najczęstsze to:

1. Neuralgia popółpaścowa – przewlekły ból utrzymujący się miesiącami, a nawet latami po ustąpieniu wysypki. Ryzyko wzrasta z wiekiem – u osób po 70. roku życia występuje nawet u 30% chorych.
2. Powikłania neurologiczne – zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych, mózgu, porażenia nerwów obwodowych i czaszkowych.
3. Powikłania oczne – zapalenie rogówki, owrzodzenie, jaskra, zaburzenia widzenia, w skrajnych przypadkach utrata wzroku.
4. Wtórne zakażenia bakteryjne – zwykle wywoływane przez gronkowce i paciorkowce.
5. Zaburzenia słuchu – w przypadku zajęcia nerwu słuchowego.
6. Porażenie nerwu twarzowego – prowadzące do asymetrii twarzy.

Zapobieganie półpaścowi

Dostępne są dwa główne sposoby zapobiegania półpaścowi:

1. Szczepienia przeciwko ospie wietrznej – zapobiegają pierwotnej infekcji, a tym samym ryzyku rozwoju półpaśca w przyszłości.
2. Szczepienia przeciwko półpaścowi – dostępne dla osób po 50. roku życia oraz dorosłych z czynnikami ryzyka ciężkiego przebiegu choroby:
   • Szczepionka Shingrix – rekombinowana, nieżywa, o skuteczności około 90%, zalecana jako standard
   • W schemacie podaje się dwie dawki w odstępie 2-6 miesięcy
3. Wzmacnianie odporności – zdrowy styl życia, odpowiednia dieta, aktywność fizyczna, unikanie przewlekłego stresu

Od 1 stycznia 2024 roku w Polsce szczepionka przeciw półpaścowi jest częściowo refundowana (50%) dla pacjentów w wieku ≥65 lat z grupami ryzyka, takimi jak przewlekłe choroby serca, płuc, cukrzyca, niewydolność nerek, niedobory odporności i inne schorzenia.

Bibliografia

1. Johnson RW, Alvarez-Pasquin MJ, Bijl M, Franco E, Gaillat J, Clara JG, et al. Herpes zoster epidemiology, management, and disease and economic burden in Europe: a multidisciplinary perspective. Ther Adv Vaccines. 2015;3(4):109-120. DOI: 10.1177/2051013615599151
2. Cohen JI. Clinical practice: Herpes zoster. N Engl J Med. 2013;369(3):255-263. DOI: 10.1056/NEJMcp1302674
3. Kawai K, Gebremeskel BG, Acosta CJ. Systematic review of incidence and complications of herpes zoster: towards a global perspective. BMJ Open. 2014;4(6):e004833. DOI: 10.1136/bmjopen-2014-004833
4. Yawn BP, Gilden D. The global epidemiology of herpes zoster. Neurology. 2013;81(10):928-930. DOI: 10.1212/WNL.0b013e3182a3516e
5. Dworkin RH, Johnson RW, Breuer J, Gnann JW, Levin MJ, Backonja M, et al. Recommendations for the management of herpes zoster. Clin Infect Dis. 2007;44 Suppl 1:S1-26. DOI: 10.1086/510206
6. Forbes HJ, Thomas SL, Smeeth L, Clayton T, Farmer R, Bhaskaran K, et al. A systematic review and meta-analysis of risk factors for postherpetic neuralgia. Pain. 2016;157(1):30-54. DOI: 10.1097/j.pain.0000000000000307
7. Gagliardi AM, Andriolo BN, Torloni MR, Soares BG, de Oliveira Gomes J, Andriolo RB, et al. Vaccines for preventing herpes zoster in older adults. Cochrane Database Syst Rev. 2019;3(3):CD008858. DOI: 10.1002/14651858.CD008858.pub4
8. Werner RN, Nikkels AF, Marinović B, Schäfer M, Czarnecka-Operacz M, Agius AM, et al. European consensus-based (S2k) Guideline on the Management of Herpes Zoster – guided by the European Dermatology Forum (EDF) in cooperation with the European Academy of Dermatology and Venereology (EADV), Part 1: Diagnosis. J Eur Acad Dermatol Venereol. 2017;31(1):9-19. DOI: 10.1111/jdv.13995
9. Werner RN, Nikkels AF, Marinović B, Schäfer M, Czarnecka-Operacz M, Agius AM, et al. European consensus-based (S2k) Guideline on the Management of Herpes Zoster – guided by the European Dermatology Forum (EDF) in cooperation with the European Academy of Dermatology and Venereology (EADV), Part 2: Treatment. J Eur Acad Dermatol Venereol. 2017;31(1):20-29. DOI: 10.1111/jdv.13957
10. Chen N, Li Q, Yang J, Zhou M, Zhou D, He L. Antiviral treatment for preventing postherpetic neuralgia. Cochrane Database Syst Rev. 2014;(2):CD006866. DOI: 10.1002/14651858.CD006866.pub3
11. Lal H, Cunningham AL, Godeaux O, Chlibek R, Diez-Domingo J, Hwang SJ, et al. Efficacy of an adjuvanted herpes zoster subunit vaccine in older adults. N Engl J Med. 2015;372(22):2087-2096. DOI: 10.1056/NEJMoa1501184
12. Johnson RW, Rice AS. Clinical practice. Postherpetic neuralgia. N Engl J Med. 2014;371(16):1526-1533. DOI: 10.1056/NEJMcp1403062