Czym jest osocze krwi i kto może je oddać?

Osocze krwi stanowi niezwykle cenny składnik ludzkiego organizmu, pełniący kluczowe funkcje w utrzymaniu homeostazy i zdrowia. To płynny element krwi, który stanowi około 55% jej objętości i odpowiada za transport substancji odżywczych, tlenu, hormonów oraz usuwanie produktów przemiany materii. Szczególna wartość osocza wynika z faktu, że pomimo zaawansowanego rozwoju technologii medycznych, nadal nie potrafimy wyprodukować go w pełni sztucznie w warunkach laboratoryjnych. Współczesna medycyna wykorzystuje osocze i preparaty osoczopochodne w leczeniu wielu poważnych schorzeń, co czyni krwiodawstwo i dawstwo osocza nieocenionym wkładem w ratowanie ludzkiego życia i zdrowia. W obliczu rosnących potrzeb medycznych, zrozumienie znaczenia osocza krwi oraz możliwości jego donacji staje się kwestią o fundamentalnym znaczeniu dla całego systemu opieki zdrowotnej.

Czym jest osocze krwi i jaki ma skład?

Osocze to płynna część krwi, która stanowi środowisko dla elementów morfotycznych – krwinek czerwonych, białych i płytek krwi. W warunkach naturalnych ma charakterystyczną słomkową barwę, choć jej kolor może się zmieniać w zależności od stanu organizmu. U pacjentów z chorobami wątroby może przyjmować barwę brązową, u kobiet stosujących antykoncepcję hormonalną – zielonkawą, a przy nadmiernym spożyciu tłuszczów – intensywnie żółtą.

Pod względem składu, osocze w około 90% składa się z wody. Pozostałe 10% stanowią rozpuszczone w niej substancje:

• Białka osocza (7%) – przede wszystkim:
  • Albuminy (odpowiedzialne za utrzymanie ciśnienia onkotycznego)
  • Globuliny (transportujące różne substancje i uczestniczące w odpowiedzi immunologicznej)
  • Fibrynogen i inne czynniki krzepnięcia (kluczowe dla procesu hemostazy)
  • Przeciwciała (immunoglobuliny) odpowiedzialne za odporność
• Pozostałe związki (3%), w tym:
  • Związki nieorganiczne (elektrolity) – jony sodu, potasu, wapnia, magnezu, chloru
  • Związki organiczne – glukoza, lipidy (cholesterol, trójglicerydy), hormony, witaminy
  • Produkty przemiany materii (mocznik, kwas moczowy, kreatynina)
  • Gazowe produkty przemiany materii (tlen, dwutlenek węgla)

Funkcje osocza w organizmie

Osocze pełni wiele kluczowych funkcji niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Do najważniejszych należą:

1. Transport składników odżywczych do komórek – osocze dostarcza glukozę, aminokwasy, kwasy tłuszczowe i witaminy do wszystkich tkanek organizmu.
2. Transport tlenu i dwutlenku węgla – choć większość tlenu jest transportowana przez hemoglobinę zawartą w erytrocytach, pewna jego część rozpuszcza się w osoczu. Osocze transportuje również dwutlenek węgla do płuc.
3. Transport hormonów – osocze umożliwia krążenie hormonów po organizmie, dzięki czemu mogą one dotrzeć do narządów docelowych.
4. Odprowadzanie produktów przemiany materii – transportuje produkty metabolizmu do organów wydalniczych (nerek, wątroby, płuc), gdzie są one eliminowane z organizmu.
5. Utrzymywanie równowagi wodno-elektrolitowej – białka osocza, zwłaszcza albuminy, pomagają utrzymać odpowiednie ciśnienie onkotyczne, co zapobiega przedostawaniu się wody z naczyń krwionośnych do tkanek.
6. Utrzymywanie równowagi kwasowo-zasadowej – dzięki obecności tzw. buforów osocze pomaga utrzymać pH krwi na stałym poziomie.
7. Udział w procesie krzepnięcia krwi – zawiera czynniki krzepnięcia, które są aktywowane w przypadku uszkodzenia naczyń krwionośnych, zapobiegając nadmiernej utracie krwi.
8. Ochrona przed patogenami – osocze zawiera przeciwciała i inne białka układu odpornościowego, które chronią organizm przed infekcjami.

Kto może zostać dawcą osocza?

Dawcą osocza może zostać każda zdrowa osoba dorosła, która spełnia określone kryteria. Podstawowe wymagania dla potencjalnych dawców to:

1. Wiek między 18 a 65 lat
2. Waga minimum 50 kg
3. Dobry ogólny stan zdrowia
4. Brak przewlekłych chorób wymagających stałego leczenia
5. Odpowiedni poziom hemoglobiny (badany w dniu oddania)
6. Brak czynników ryzyka chorób zakaźnych

Osoby, które chcą oddać osocze, powinny przed wizytą w centrum krwiodawstwa:

• Być wypoczęte i wyspane
• Zjeść lekki posiłek i wypić ok. 1,5 litra płynów
• Unikać spożywania alkoholu przez co najmniej 24 godziny przed oddaniem
• Nie palić papierosów przez co najmniej godzinę przed zabiegiem
• Nie przyjmować leków przeciwbólowych zawierających kwas acetylosalicylowy (np. aspiryna) przez 5 dni przed oddaniem

Przeciwwskazaniami do oddania osocza są:

• Świeże tatuaże lub przekłucia ciała (do 6 miesięcy)
• Przebyte zabiegi chirurgiczne, endoskopowe lub transfuzje krwi (okres karencji zależy od rodzaju zabiegu)
• Ciąża, okres 6 miesięcy po porodzie lub podczas karmienia piersią
• Okres menstruacji i do 3 dni po jej zakończeniu
• Aktywne infekcje i stany zapalne
• Choroby przewlekłe, zwłaszcza autoimmunologiczne, nowotworowe czy metaboliczne
• Ryzykowne zachowania seksualne

Metody pobierania osocza

Osocze można pozyskać na dwa sposoby:

1. Plazmafereza automatyczna

Jest to metoda dedykowana do pobierania samego osocza, zdecydowanie bardziej wydajna i preferowana. Podczas zabiegu:

• Krew pobierana jest z żyły dawcy do specjalnego urządzenia zwanego separatorem osoczowym
• W separatorze następuje oddzielenie osocza od elementów komórkowych krwi
• Krwinki zostają zwrócone do organizmu dawcy przez to samo wkłucie
• Na koniec zabiegu podawany jest roztwór soli fizjologicznej w celu wyrównania bilansu płynów

Zalety plazmaferezy:

• Jednorazowo można pobrać 650-750 ml osocza
• Krótszy czas regeneracji organizmu dawcy
• Możliwość częstszego oddawania osocza (nawet co 2 tygodnie)
• Większa wydajność pozyskiwania osocza

Cały zabieg trwa około 30-40 minut i jest całkowicie bezpieczny dla dawcy.

2. Z krwi pełnej

Osocze można również uzyskać przez odwirowanie krwi pełnej pobranej metodą konwencjonalną:

• Od dawcy pobiera się standardowo około 450 ml krwi pełnej
• Krew zostaje odwirowana w celu oddzielenia osocza od elementów komórkowych
• Z jednej donacji uzyskuje się około 200-250 ml osocza

Ta metoda jest mniej wydajna, ale pozwala na jednoczesne pozyskanie innych składników krwi (koncentratu krwinek czerwonych i płytek krwi).

Zastosowanie osocza w medycynie

Osocze i produkty osoczopochodne mają szerokie zastosowanie w wielu dziedzinach medycyny:

1. Świeżo mrożone osocze (FFP)

Jest to osocze pobrane od dawcy i natychmiast zamrożone. Zawiera wszystkie czynniki krzepnięcia i białka osocza w postaci funkcjonalnej. Stosuje się je w:

• Masywnych krwotokach i koagulopatiach z zużycia
• Zaburzeniach krzepnięcia związanych z chorobami wątroby
• Pilnym odwróceniu działania doustnych antykoagulantów
• Niedoborach konkretnych czynników krzepnięcia, gdy nie są dostępne koncentraty tych czynników
• Zakrzepowej plamicy małopłytkowej (TTP)

2. Preparaty czynników krzepnięcia

Z osocza izoluje się poszczególne czynniki krzepnięcia, które stosuje się w leczeniu:

• Hemofilii typu A (niedobór czynnika VIII)
• Hemofilii typu B (niedobór czynnika IX)
• Choroby von Willebranda
• Innych wrodzonych i nabytych niedoborów czynników krzepnięcia

3. Albuminy

To białka osocza izolowane z puli osocza od wielu dawców. Stosuje się je w:

• Hipoalbuminemii z różnych przyczyn
• Oparzeniach
• Zespole nerczycowym
• Marskości wątroby z wodobrzuszem
• Jako płyn zastępczy w plazmaferezie leczniczej

4. Immunoglobuliny (preparaty przeciwciał)

Immunoglobuliny pozyskiwane z osocza od wielu dawców stosuje się w:

• Pierwotnych i wtórnych niedoborach odporności
• Chorobach autoimmunologicznych
• Zapobieganiu infekcjom u wcześniaków i pacjentów po przeszczepach
• Jako profilaktyka po ekspozycji na określone patogeny (np. wirusa zapalenia wątroby typu B, tężca, wścieklizny)

5. Osocze bogatopłytkowe (PRP)

Jest to osocze zawierające zwiększoną koncentrację płytek krwi. Wykorzystuje się je w:

• Medycynie regeneracyjnej i ortopedii do leczenia urazów ścięgien, więzadeł i stawów
• Chirurgii plastycznej i dermatologii estetycznej (tzw. „wampirzy lifting”)
• Stomatologii przy zabiegach implantologicznych
• Leczeniu trudno gojących się ran i owrzodzeń

6. Osocze ozdrowieńców

Szczególnym rodzajem terapii jest wykorzystanie osocza od osób, które przeszły określone choroby zakaźne i wytworzyły przeciwciała przeciwko patogenowi. Metoda ta była stosowana m.in. podczas pandemii COVID-19, choć najnowsze badania wykazały ograniczoną skuteczność tej terapii w przypadku tej konkretnej choroby.

Proces pobierania i przechowywania osocza

Osocze pobierane jest w centrach krwiodawstwa i krwiolecznictwa przez wykwalifikowany personel medyczny. Cały proces przebiega zgodnie z rygorystycznymi procedurami zapewniającymi bezpieczeństwo zarówno dawcy, jak i potencjalnego biorcy.

Przed pobraniem osocza dawca przechodzi:

1. Wywiad medyczny – wypełnienie szczegółowej ankiety dotyczącej stanu zdrowia i czynników ryzyka
2. Badanie lekarskie – pomiar ciśnienia tętniczego, tętna, temperatury ciała
3. Badanie poziomu hemoglobiny
4. Test na obecność antygenu HBs, przeciwciał anty-HIV, anty-HCV i badanie w kierunku kiły

Po pobraniu osocze podlega dalszym badaniom:

• Oznaczenie grupy krwi
• Badania wirusologiczne metodami biologii molekularnej (PCR)
• Test na obecność przeciwciał nieregularnych u dawców wielokrotnych

Pobrane osocze jest następnie zamrażane w temperaturze poniżej -30°C, co pozwala na jego przechowywanie przez okres do 2 lat. Zamrożenie osocza w ciągu 6-8 godzin od pobrania umożliwia zachowanie aktywności biologicznej wszystkich czynników krzepnięcia i innych białek osocza.

Bibliografia

1. Stroncek DF, Rebulla P. Platelet transfusions. Lancet. 2007;370(9585):427-438. DOI: 10.1016/S0140-6736(07)61198-2 PMID: 17679020
2. Cohn EJ. The separation of blood into fractions of therapeutic value. Ann Intern Med. 1947;26(3):341-352. DOI: 10.7326/0003-4819-26-3-341 PMID: 20295239
3. Stegmayr B, Ptak J, Wikström B. World apheresis registry 2003-2007 data. Transfus Apher Sci. 2008;39(3):247-254. DOI: 10.1016/j.transci.2008.09.003 PMID: 18977177
4. Burnouf T. Modern plasma fractionation. Transfus Med Rev. 2007;21(2):101-117. DOI: 10.1016/j.tmrv.2006.11.001 PMID: 17397761