Płyn Lugola – właściwości, działanie i zastosowanie w medycynie

Płyn Lugola to wodny roztwór jodu w jodku potasu, który zyskał szeroką rozpoznawalność w Polsce po awarii elektrowni atomowej w Czarnobylu. Preparat ten posiada rozległe zastosowanie w medycynie – od diagnostyki i leczenia chorób tarczycy, przez ochronę przed skażeniem radioaktywnym, aż po działanie dezynfekujące. Jest to środek o złożonych właściwościach farmakologicznych, który w zależności od dawki może zarówno pobudzać, jak i hamować czynność tarczycy. Mimo dostępności bez recepty, jego stosowanie – szczególnie doustne – powinno odbywać się wyłącznie pod kontrolą lekarza, gdyż nieuzasadnione przyjmowanie płynu Lugola może prowadzić do poważnych zaburzeń zdrowotnych, w tym dysfunkcji tarczycy, reakcji alergicznych i problemów z układem krążenia. Poznanie właściwego zastosowania oraz potencjalnych zagrożeń związanych z tym preparatem jest kluczowe dla bezpiecznego korzystania z jego leczniczych właściwości.

Czym jest płyn Lugola?

Płyn Lugola (łac. Iodi solutio aquosa) to wodny roztwór zawierający jod elementarny oraz jodek potasu. Swoją nazwę zawdzięcza francuskiemu lekarzowi Jeanowi Guillaume Auguste Lugolowi, który opracował ten preparat w 1829 roku, pierwotnie z myślą o leczeniu gruźlicy, co później okazało się nieskuteczne.

Specyficzna metoda przygotowania płynu Lugola wynika z faktu, że jod pierwiastkowy bardzo słabo rozpuszcza się w wodzie. Dlatego stosuje się proces solubilizacji – rozpuszcza się najpierw jodek potasu w wodzie, a następnie w powstałym roztworze dodaje się jod, który dzięki obecności jodku potasu łatwiej przechodzi do roztworu.

W zależności od stężenia składników aktywnych, można uzyskać płyn Lugola o różnych stężeniach, najczęściej 1%, 2% lub 5%. Standardowo 1 g płynu Lugola zawiera dwie substancje czynne: 10 mg jodu i 20 mg jodku potasu. Produkt ma charakterystyczną brunatną lub ciemnożółtą barwę i powinien być przechowywany w ciemnych, szklanych butelkach, bez dostępu światła.

Istotną cechą płynu Lugola, odróżniającą go od jodyny, jest brak alkoholu w składzie. Podczas gdy jodyna to spirytusowy roztwór jodu, płyn Lugola zawiera jedynie jod, jodek potasu i wodę destylowaną.

Działanie farmakologiczne płynu Lugola

Działanie płynu Lugola jest wielokierunkowe i zależy od zastosowanej dawki oraz sposobu podania. Podstawowe właściwości farmakologiczne tego preparatu obejmują:

1. Działanie antyseptyczne – jod zawarty w płynie Lugola wykazuje silne właściwości bakteriobójcze, grzybobójcze i wirusobójcze, co czyni go skutecznym środkiem do dezynfekcji skóry, drobnych ran i otarć.
2. Wpływ na tarczycę – w zależności od dawki, płyn Lugola może albo stymulować, albo hamować czynność tarczycy:
   • W małych dawkach stymuluje funkcję tarczycy i produkcję jej hormonów
   • W dużych dawkach blokuje jodochwytność tarczycy i hamuje syntezę hormonów tarczycowych (efekt Wolffa-Chaikoffa)
3. Działanie ochronne przed radioaktywnym jodem – wysycenie tarczycy stabilnym jodem z płynu Lugola zapobiega wchłanianiu radioaktywnego izotopu jodu I-131, co było podstawą jego masowego stosowania po katastrofie w Czarnobylu.
4. Działanie w przewodzie pokarmowym – po podaniu doustnym może działać drażniąco na błonę śluzową żołądka i jelit, dlatego wymaga odpowiedniego rozcieńczenia.

Szczególnie interesujący jest dwufazowy wpływ jodu na tarczycę. Początkowo duże dawki jodu blokują jodochwytność i hamują wydzielanie hormonów tarczycy (efekt Wolffa-Chaikoffa), jednak po kilku dniach mechanizmy adaptacyjne powodują „ucieczkę” od tego efektu i tarczyca ponownie zaczyna funkcjonować normalnie. Dlatego płyn Lugola nie jest odpowiedni do długotrwałego leczenia nadczynności tarczycy.

Zastosowanie płynu Lugola w medycynie

Płyn Lugola jest preparatem o szerokim spektrum zastosowań medycznych. Najważniejsze z nich to:

Zastosowanie zewnętrzne

1. Dezynfekcja skóry i drobnych ran – nierozcieńczony płyn Lugola stosuje się do odkażania nieuszkodzonej skóry, drobnych zadrapań i otarć naskórka. Należy nasączyć jałowy gazik i delikatnie przemyć miejsce wymagające odkażenia. Ważne jest, aby nie stosować go na otwarte rany, oparzenia oraz rozległe uszkodzenia skóry.
2. Płukanie gardła i pędzlowanie migdałków – po odpowiednim rozcieńczeniu (zazwyczaj kilka kropli na 100 ml przegotowanej wody) płyn Lugola może być stosowany do płukania gardła przy stanach zapalnych. Dla pędzlowania migdałków preparatu używa się po rozcieńczeniu gliceryną (około 10 kropli na 50 ml gliceryny).

Zastosowanie w chorobach tarczycy

1. Przygotowanie do operacji tarczycy – płyn Lugola stosowany jest przez kilka dni przed planowaną tyreoidektomią (usunięciem tarczycy) w celu zmniejszenia ukrwienia gruczołu, co ułatwia przeprowadzenie zabiegu chirurgicznego.
2. Terapia nadczynności tarczycy – w stanach nagłego przełomu tarczycowego płyn Lugola może być stosowany jako element terapii, szybko hamując uwalnianie hormonów z tarczycy. Ze względu na krótkotrwały efekt nie jest to jednak metoda długoterminowego leczenia.
3. Diagnostyka chorób tarczycy – płyn Lugola używany jest w badaniach scyntygraficznych tarczycy, pozwalając na ocenę funkcji tego gruczołu.

Ochrona przed skażeniem radioaktywnym

1. Blokowanie wychwytu radioaktywnego jodu – w sytuacji uwolnienia do atmosfery radioaktywnego izotopu jodu I-131 (np. przy awarii elektrowni jądrowej), płyn Lugola może być stosowany do wysycenia tarczycy stabilnym jodem, co uniemożliwia wbudowanie radioaktywnego jodu w strukturę hormonów tarczycy. Obecnie jednak w przypadku zagrożenia radioaktywnego zaleca się stosowanie tabletek jodku potasu, które mają precyzyjnie określoną dawkę dla różnych grup wiekowych.

Inne zastosowania

1. Diagnostyczne – płyn Lugola jest wykorzystywany w wykrywaniu skrobi (zmienia kolor na granatowofioletowy w jej obecności), co znajduje zastosowanie w przemyśle spożywczym do wykrywania fałszerstw produktów mlecznych.
2. Odkażanie wody – w sytuacjach awaryjnych może służyć do dezynfekcji wody pitnej, choć obecnie istnieją skuteczniejsze i bezpieczniejsze metody.

Dawkowanie i sposób stosowania

Dawkowanie płynu Lugola jest ściśle zależne od celu terapeutycznego i powinno być zawsze określone przez lekarza. Poniżej przedstawione są ogólne wytyczne, które jednak nie zastępują indywidualnych zaleceń medycznych:

Stosowanie zewnętrzne

• Odkażanie skóry: stosować nierozcieńczony płyn Lugola na jałowy gazik i delikatnie przemywać miejsce wymagające dezynfekcji.
• Płukanie gardła: rozcieńczyć kilka kropli (4-5) płynu Lugola w 100 ml przegotowanej wody i płukać gardło kilka razy dziennie.
• Pędzlowanie migdałków: rozcieńczyć płyn Lugola z gliceryną w proporcji 10 kropli na 50 ml gliceryny.

Stosowanie doustne (wyłącznie pod nadzorem lekarza)

• W przygotowaniu do operacji tarczycy: zazwyczaj 3-5 kropli (0,1-0,3 ml) dziennie przez 10 dni przed operacją, podawane razem z przepisanymi lekami na tarczycę.
• W nadczynności tarczycy: dawkowanie ustala lekarz, najczęściej 0,1-0,3 ml, 3-4 razy dziennie.
• W ochronie przed skażeniem radioaktywnym: jednorazowa dawka dla dorosłych i nastolatków wynosi około 130 mg jodku potasu (2 ml roztworu), dla dzieci powyżej 3 lat – 65 mg (1 ml), dla młodszych dzieci – od 0,25 do 0,5 ml. Taką dawkę stosuje się tylko raz na 10 dni.

Ważne jest, aby nigdy nie przyjmować płynu Lugola doustnie bez rozcieńczenia. Zwykle stosuje się rozcieńczenie 10 kropli płynu na około 200 ml przegotowanej wody, mleka lub soku owocowego. Roztwór przyjmuje się po posiłkach, co zmniejsza ryzyko podrażnienia żołądka.

Przeciwwskazania do stosowania płynu Lugola

Istnieje szereg sytuacji, w których stosowanie płynu Lugola jest przeciwwskazane lub wymaga szczególnej ostrożności:

1. Nadwrażliwość na jod – osoby uczulone na jod lub preparaty zawierające jod nie powinny stosować płynu Lugola.
2. Nadczynność tarczycy – paradoksalnie, mimo że płyn Lugola w dużych dawkach hamuje czynność tarczycy, jego stosowanie u osób z nadczynnością tarczycy bez odpowiedniego przygotowania może prowadzić do zaostrzenia objawów.
3. Gruźlica płuc – jod może nasilać procesy zapalne w płucach, co jest niebezpieczne dla pacjentów z gruźlicą.
4. Niewydolność nerek – zaburzenia wydalania jodu z organizmu mogą prowadzić do jego kumulacji i nasilenia działań niepożądanych.
5. Ciąża i karmienie piersią – jod przenika przez łożysko oraz do mleka matki, co może wpływać na rozwój tarczycy płodu lub noworodka.
6. Noworodki i niemowlęta – stosowanie płynu Lugola u najmłodszych pacjentów może prowadzić do niedoczynności tarczycy, kwasicy metabolicznej i innych poważnych powikłań.
7. Jednoczesne stosowanie ze związkami rtęci – może dochodzić do interakcji między jodem a rtęcią.
8. Choroba Dühringa (opryszczkowate zapalenie skóry) – jod może nasilać objawy tej choroby.
9. Zapalenie opryszczkowe skóry – podobnie jak w przypadku choroby Dühringa, jod może nasilać stany zapalne skóry.
10. Otwarte rany w jamie ustnej lub na skórze – w przypadku stosowania zewnętrznego, płyn Lugola nie powinien być aplikowany na otwarte, jątrzące się rany ani na oparzenia.

Skutki uboczne stosowania płynu Lugola

Płyn Lugola, mimo swoich leczniczych właściwości, może wywoływać różnorodne działania niepożądane, szczególnie przy niewłaściwym stosowaniu lub przedawkowaniu:

Reakcje miejscowe (przy stosowaniu zewnętrznym)

• Podrażnienie i zapalenie skóry
• Świąd i pieczenie
• Pęcherze i nadżerki
• Trądzik jodowy – oporny na leczenie, występujący przy długotrwałym stosowaniu jodu

Objawy ze strony przewodu pokarmowego (przy stosowaniu doustnym)

• Podrażnienie błony śluzowej jamy ustnej
• Metaliczny posmak i pieczenie w ustach
• Nadmierne ślinienie
• Nudności i wymioty
• Biegunka
• Bóle brzucha
• W ciężkich przypadkach – uszkodzenie błony śluzowej przewodu pokarmowego, krwawienia

Reakcje alergiczne

• Wysypka skórna
• Pokrzywka
• Świąd
• W ciężkich przypadkach – obrzęk naczynioruchowy, wstrząs anafilaktyczny

Wpływ na tarczycę

• Zaburzenia czynności tarczycy: nadczynność lub niedoczynność
• U osób predysponowanych – rozwój chorób autoimmunologicznych tarczycy
• U noworodków – trwała niedoczynność tarczycy

Objawy ogólnoustrojowe

• Ból głowy
• Gorączka
• Powiększenie węzłów chłonnych
• Zaburzenia rytmu serca
• Obniżenie ciśnienia tętniczego
• Duszność i obrzęk płuc
• Ostre nieżyty nosa
• Zaburzenia depresyjne
• Problemy ze snem
• Impotencja

W przypadku przedawkowania może dojść do ostrego zatrucia jodem, objawiającego się bólami brzucha, wymiotami, biegunką z krwią, przyspieszoną akcją serca, wstrząsem, hipotensją, gorączką, kwasicą metaboliczną, niewydolnością nerek, a w skrajnych przypadkach nawet śmiercią.

Profilaktyczne stosowanie płynu Lugola – korzyści i zagrożenia

Przyjmowanie płynu Lugola „na wszelki wypadek”, bez faktycznego zagrożenia skażeniem radioaktywnym, jest nie tylko bezzasadne, ale może być wręcz niebezpieczne dla zdrowia. Obecnie w Polsce nie ma zagrożenia skażeniem radiacyjnym, a Państwowa Agencja Atomistyki wyraźnie odradza profilaktyczne przyjmowanie płynu Lugola lub innych preparatów zawierających stabilny jod.

Warto pamiętać, że:

1. Płyn Lugola jest skuteczny wyłącznie w przypadku skażenia radioaktywnym jodem (izotopem I-131), a nie chroni przed innymi rodzajami promieniowania czy izotopami promieniotwórczymi.
2. Jego działanie blokujące jodochwytność tarczycy jest krótkotrwałe – utrzymuje się około 24 godzin, po czym tarczyca odzyskuje zdolność wychwytywania jodu.
3. Obecnie w przypadku realnego zagrożenia skażeniem radioaktywnym zaleca się stosowanie tabletek jodku potasu, które mają precyzyjnie określoną dawkę dostosowaną do różnych grup wiekowych.
4. Profilaktyczne, samodzielne przyjmowanie płynu Lugola może prowadzić do:
   • Zaburzeń funkcji tarczycy
   • Wystąpienia chorób autoimmunologicznych
   • Problemów z układem krążenia, w tym migotania przedsionków i udarów niedokrwiennych mózgu
   • Reakcji alergicznych
   • Zaburzeń żołądkowo-jelitowych

Polskie Towarzystwo Endokrynologiczne, Polskie Towarzystwo Endokrynologii Onkologicznej, Polskie Towarzystwo Tyreologiczne oraz Polskie i Europejskie Towarzystwo Medycyny Nuklearnej jednoznacznie odradzają profilaktyczne przyjmowanie preparatów jodu, w tym płynu Lugola, bez rzeczywistych wskazań medycznych.

Różnica między płynem Lugola a innymi preparatami jodu

Na rynku farmaceutycznym dostępnych jest kilka preparatów zawierających jod, które często są mylone przez pacjentów. Warto znać podstawowe różnice między nimi:

Płyn Lugola a jodyna

Najczęstszą konfuzją jest mylenie płynu Lugola z jodyną. Podstawowe różnice to:

• Skład rozpuszczalnika: płyn Lugola zawiera jod i jodek potasu rozpuszczone w wodzie destylowanej, natomiast jodyna to spirytusowy roztwór jodu (zawiera alkohol).
• Zastosowanie: jodyna jest stosowana wyłącznie zewnętrznie do dezynfekcji, podczas gdy płyn Lugola może być w określonych przypadkach stosowany również doustnie.
• Stężenie jodu: jodyna zwykle zawiera wyższe stężenie jodu, co sprawia, że ma silniejsze działanie dezynfekujące, ale jest bardziej drażniąca dla skóry.

Płyn Lugola a tabletki jodku potasu

W kontekście ochrony przed skażeniem radioaktywnym, obecnie zaleca się stosowanie tabletek jodku potasu zamiast płynu Lugola:

• Precyzyjna dawka: tabletki zawierają ściśle określoną ilość jodku potasu, co ułatwia dawkowanie zgodnie z wiekiem i masą ciała.
• Bezpieczeństwo stosowania: tabletki jodku potasu są formą oczyszczoną, pozbawioną zanieczyszczeń, które mogą być obecne w płynie Lugola dostępnym bez recepty.
• Wygoda stosowania: tabletki są łatwiejsze do przechowywania i stosowania w sytuacjach awaryjnych.

Warto podkreślić, że w aptekach dostępny jest płyn Lugola w formie nieoczyszczonej, przeznaczony głównie do stosowania zewnętrznego. Natomiast płyn Lugola do podawania doustnego powinien być przygotowany w aptece na podstawie recepty lekarskiej, co zapewnia jego odpowiednią jakość i czystość.

Bibliografia

1. Leung AM, Braverman LE. Consequences of excess iodine. Nature Reviews Endocrinology. 2014;10(3):136-142. DOI: 10.1038/nrendo.2013.251 PMID: 24342882
2. Pramyothin P, Leung AM, Pearce EN, Malabanan AO, Braverman LE. Clinical problem-solving: A hidden solution. New England Journal of Medicine. 2011;365(22):2123-2127. DOI: 10.1056/NEJMcps1008908 PMID: 22129257
3. Bartalena L, Chiovato L, Vitti P. Management of hyperthyroidism due to Graves’ disease: frequently asked questions and answers (if any). Journal of Endocrinological Investigation. 2016;39(10):1105-1114. DOI: 10.1007/s40618-016-0505-x PMID: 27319009
4. Wolff J, Chaikoff IL. Plasma inorganic iodide as a homeostatic regulator of thyroid function. Journal of Biological Chemistry. 1948;174(2):555-564. PMID: 18865621
5. Zimmermann MB, Boelaert K. Iodine deficiency and thyroid disorders. The Lancet Diabetes & Endocrinology. 2015;3(4):286-295. DOI: 10.1016/S2213-8587(14)70225-6 PMID: 25591468