Bezpieczeństwo stosowania leków – jak prawidłowo je przyjmować?
Leki to najczęściej stosowane produkty w terapii różnych schorzeń, zarówno tych poważnych, jak i mniej groźnych dolegliwości. Jednak mimo powszechności ich stosowania, wiele osób nie zdaje sobie sprawy, jak istotne jest ich właściwe przyjmowanie. Bezpieczeństwo farmakoterapii to złożony proces, który obejmuje zarówno działania producentów, instytucji nadzorujących, jak i samych pacjentów. Nieodpowiednie stosowanie leków może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, począwszy od braku skuteczności terapeutycznej, po wystąpienie groźnych działań niepożądanych, a nawet zatruć. Dlatego tak ważne jest, aby każdy pacjent był świadomy zasad bezpiecznego przyjmowania leków i potrafił rozpoznawać potencjalne zagrożenia związane z farmakoterapią. Właściwa edukacja w tym zakresie może znacząco przyczynić się do zwiększenia skuteczności leczenia i minimalizacji ryzyka powikłań.
Jak zapewniane jest bezpieczeństwo leków?
Zanim jakikolwiek lek zostanie dopuszczony do obrotu, przechodzi rygorystyczny proces badań i kontroli. Za nadzór nad bezpieczeństwem leków w Polsce odpowiada Główny Inspektor Farmaceutyczny (GIF), który współpracuje z innymi instytucjami, w tym z Europejską Agencją Leków (EMA) na poziomie międzynarodowym.
Proces wprowadzania nowego leku na rynek jest długotrwały i kosztowny. Każdy nowy preparat musi przejść szereg badań klinicznych, które weryfikują jego skuteczność i bezpieczeństwo. W przypadku leków oryginalnych, proces ten może trwać nawet kilkanaście lat. Natomiast leki generyczne (odpowiedniki), które pojawiają się na rynku po wygaśnięciu 20-letniego patentu na lek oryginalny, również podlegają ścisłym kontrolom jakościowym. Ich skład, postać i działanie muszą być równoważne z lekiem referencyjnym.
Zarówno leki na receptę, jak i te dostępne bez recepty (OTC – Over The Counter) są produkowane zgodnie z najwyższymi standardami jakości, przy użyciu najlepszych surowców i pod stałym nadzorem odpowiednich instytucji. Celem tych działań jest zapewnienie pacjentom jak najwyższego poziomu bezpieczeństwa podczas stosowania farmakoterapii.
Po wprowadzeniu leku na rynek prowadzony jest również stały monitoring jego bezpieczeństwa, określany jako nadzór nad bezpieczeństwem farmakoterapii (pharmacovigilance). System ten pozwala na szybkie wykrywanie ewentualnych problemów związanych ze stosowaniem leku i podejmowanie odpowiednich działań, np. aktualizacji informacji o produkcie czy, w skrajnych przypadkach, jego wycofania z obrotu.
Zasady prawidłowego przyjmowania leków
Prawidłowe przyjmowanie leków to podstawowy element skutecznej i bezpiecznej terapii. Oto najważniejsze zasady, których należy przestrzegać:
Dawkowanie zgodne z zaleceniami
W przypadku leków przepisanych przez lekarza należy bezwzględnie stosować się do jego zaleceń dotyczących dawkowania. Lekarz, przepisując dany lek, bierze pod uwagę indywidualne cechy pacjenta, takie jak wiek, masa ciała, stan zdrowia czy współistniejące choroby. Nie wolno samodzielnie zmieniać dawki leku – zarówno jej zwiększanie, jak i zmniejszanie może prowadzić do poważnych konsekwencji.
Zwiększanie dawki w nadziei na szybszy efekt terapeutyczny może prowadzić do przedawkowania i wystąpienia poważnych działań niepożądanych. Z kolei zmniejszanie dawki może skutkować brakiem skuteczności leczenia lub wystąpieniem zjawiska lekooporności, np. w przypadku antybiotyków.
W przypadku leków dostępnych bez recepty również należy przestrzegać zalecanego dawkowania podanego na ulotce. Jeśli instrukcje są niejasne lub mamy wątpliwości, warto skonsultować się z farmaceutą lub lekarzem.
Czas i sposób przyjmowania leków
Dla wielu leków kluczowy jest czas ich przyjmowania w stosunku do posiłków. Niektóre preparaty należy przyjmować na czczo (co najmniej 30 minut przed posiłkiem lub 2 godziny po posiłku), inne podczas posiłku lub bezpośrednio po nim. Ma to związek z procesem wchłaniania leku i jego biodostępnością.
Na przykład, niektóre antybiotyki (np. tetracykliny) wchodzą w interakcje z produktami mlecznymi, co zmniejsza ich wchłanianie. Z kolei leki stosowane w leczeniu refluksu żołądkowo-przełykowego (inhibitory pompy protonowej) najlepiej działają, gdy są przyjmowane przed posiłkiem.
Istotne jest również przestrzeganie zalecanej pory dnia przyjmowania leku. Niektóre leki najlepiej przyjmować rano (np. leki stymulujące, takie jak leki na ADHD), inne wieczorem (np. statyny stosowane w leczeniu hipercholesterolemii czy niektóre leki nasenne).
Sposób przyjmowania leku także ma znaczenie. Większość tabletek i kapsułek należy połykać w całości, popijając odpowiednią ilością wody. Niektórych leków nie wolno kruszyć ani rozgryzać, gdyż może to wpłynąć na ich uwalnianie lub działanie.
Interakcje z innymi lekami i suplementami
Przed rozpoczęciem przyjmowania nowego leku, zarówno na receptę, jak i bez recepty, należy poinformować lekarza lub farmaceutę o wszystkich innych przyjmowanych preparatach, w tym suplementach diety i ziołach. Leki mogą wchodzić ze sobą w interakcje, co może prowadzić do zmniejszenia ich skuteczności lub zwiększenia ryzyka działań niepożądanych.
Na przykład, preparaty zawierające dziurawiec mogą zmniejszać skuteczność wielu leków, w tym doustnych środków antykoncepcyjnych. Z kolei sok grejpfrutowy może zwiększać stężenie niektórych leków we krwi, co może prowadzić do ich toksycznego działania.
Farmaceuta jest doskonałym źródłem informacji na temat potencjalnych interakcji między lekami. Przed zakupem preparatu bez recepty warto zapytać go, czy dany lek może być bezpiecznie stosowany wraz z innymi przyjmowanymi preparatami.
Przestrzeganie czasu trwania terapii
Ważne jest, aby przyjmować leki przez cały zalecany okres, nawet jeśli objawy choroby ustąpią wcześniej. Jest to szczególnie istotne w przypadku antybiotyków – przedwczesne przerwanie kuracji może prowadzić do nawrotu infekcji i rozwoju oporności bakterii na dany antybiotyk.
W przypadku leków stosowanych w terapii chorób przewlekłych (np. nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, padaczki) nie należy przerywać ich przyjmowania bez konsultacji z lekarzem, nawet jeśli czujemy się dobrze. Nagłe odstawienie niektórych leków może prowadzić do tzw. efektu z odbicia (nasilenia objawów choroby) lub innych poważnych konsekwencji zdrowotnych.
Leki a inne czynniki wpływające na bezpieczeństwo ich stosowania
Oprócz podstawowych zasad prawidłowego przyjmowania leków, istnieją inne czynniki, które mogą wpływać na bezpieczeństwo farmakoterapii.
Przechowywanie leków
Niewłaściwe przechowywanie leków może prowadzić do utraty ich właściwości terapeutycznych, a w niektórych przypadkach nawet do powstania toksycznych produktów rozpadu. Każdy lek ma określone warunki przechowywania, które są podane na opakowaniu lub w ulotce.
Większość leków należy przechowywać w suchym, chłodnym miejscu, z dala od bezpośredniego światła słonecznego. Niektóre preparaty wymagają przechowywania w lodówce, natomiast inne mogą być przechowywane w temperaturze pokojowej.
Ważne jest również, aby leki były przechowywane w oryginalnych opakowaniach, z dołączoną ulotką informacyjną, oraz w miejscu niedostępnym dla dzieci. Nie należy przechowywać różnych leków w jednym pojemniku, ponieważ może to prowadzić do pomyłek.
Leki a alkohol
Alkohol może wchodzić w niebezpieczne interakcje z wieloma lekami, zarówno tymi na receptę, jak i dostępnymi bez recepty. Interakcje te mogą prowadzić do:
- Nasilenia działania leku, co może prowadzić do przedawkowania
- Osłabienia działania leku, co może skutkować brakiem efektu terapeutycznego
- Nasilenia działań niepożądanych leku
- Powstawania nowych, nieprzewidywalnych działań niepożądanych
- Wzrostu toksyczności leku dla wątroby i nerek
Szczególnie niebezpieczne jest łączenie alkoholu z lekami działającymi na ośrodkowy układ nerwowy, takimi jak leki przeciwbólowe, przeciwlękowe, nasenne czy przeciwdepresyjne. Może to prowadzić do nadmiernego uspokojenia, zaburzeń oddychania, a nawet śpiączki.
Przed rozpoczęciem przyjmowania nowego leku zawsze warto zapytać lekarza lub farmaceutę o możliwe interakcje z alkoholem i, jeśli to konieczne, powstrzymać się od spożywania alkoholu przez czas trwania terapii.
Leki w ciąży
Stosowanie leków w ciąży wymaga szczególnej ostrożności, ponieważ wiele substancji aktywnych może przenikać przez łożysko i wpływać na rozwój płodu. Dlatego kobiety w ciąży powinny przyjmować leki tylko wtedy, gdy jest to absolutnie konieczne i po konsultacji z lekarzem.
Wszystkie leki są klasyfikowane pod względem bezpieczeństwa stosowania w ciąży. Niektóre preparaty są uznawane za bezpieczne, inne mogą być stosowane tylko w określonych sytuacjach, a jeszcze inne są przeciwwskazane ze względu na ryzyko działania teratogennego (powodującego wady rozwojowe).
Jeśli kobieta w ciąży musi przyjmować leki ze względu na chorobę przewlekłą (np. astmę, padaczkę, nadciśnienie tętnicze), ważne jest, aby nie przerywała terapii bez konsultacji z lekarzem. W takich przypadkach lekarz dobiera leki, które są najbezpieczniejsze dla płodu, a jednocześnie skutecznie kontrolują chorobę matki.
W przypadku przeziębienia lub innych łagodnych dolegliwości, kobiety w ciąży powinny w pierwszej kolejności rozważyć metody niefarmakologiczne. Jeśli konieczne jest zastosowanie leków, należy wybierać te, które mają udokumentowane bezpieczeństwo stosowania w ciąży, po konsultacji z lekarzem lub farmaceutą.
Działania niepożądane leków
Działania niepożądane to niezamierzone i szkodliwe reakcje organizmu na lek, które występują po zastosowaniu dawek normalnie stosowanych u człowieka w celach leczniczych. Mogą one występować z różną częstotliwością:
- Bardzo często – u więcej niż 1 na 10 pacjentów
- Często – u 1 do 10 pacjentów na 100
- Niezbyt często – u 1 do 10 pacjentów na 1000
- Rzadko – u 1 do 10 pacjentów na 10 000
- Bardzo rzadko – u mniej niż 1 pacjenta na 10 000
- Częstość nieznana – częstość nie może być określona na podstawie dostępnych danych
Ważne jest, aby pamiętać, że wystąpienie działań niepożądanych nie oznacza, że lek jest nieskuteczny lub niebezpieczny. Każdy lek może powodować działania niepożądane, ale nie u każdego pacjenta one wystąpią. Ponadto, w większości przypadków korzyści wynikające ze stosowania leku przewyższają ryzyko wystąpienia działań niepożądanych.
Najczęściej występujące działania niepożądane leków to:
- Dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego: nudności, wymioty, biegunka, zaparcia, ból brzucha
- Reakcje skórne: wysypka, świąd, zaczerwienienie
- Bóle głowy i zawroty głowy
- Zmęczenie i senność
- Zaburzenia snu
Mogą występować również poważniejsze działania niepożądane, takie jak:
- Reakcje alergiczne, w tym anafilaksja (ciężka, zagrażająca życiu reakcja alergiczna)
- Zaburzenia rytmu serca
- Uszkodzenie wątroby lub nerek
- Zaburzenia neurologiczne
- Zaburzenia hematologiczne (np. niedokrwistość, trombocytopenia)
W przypadku wystąpienia jakichkolwiek niepokojących objawów po przyjęciu leku, należy skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą. Szczególnie ważne jest natychmiastowe zgłoszenie się do lekarza w przypadku objawów sugerujących ciężką reakcję alergiczną, takich jak:
- Trudności w oddychaniu
- Obrzęk twarzy, warg, języka lub gardła
- Wysypka skórna z czerwonymi, swędzącymi wybrzuszeniami
- Zawroty głowy i omdlenia
Warto też wiedzieć, że pacjenci mogą sami zgłaszać działania niepożądane leków do Urzędu Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych lub do przedstawiciela podmiotu odpowiedzialnego (producenta leku). Takie zgłoszenia przyczyniają się do lepszego poznania profilu bezpieczeństwa leków i mogą prowadzić do wprowadzenia zmian w informacji o leku lub innych działań regulacyjnych.
Monitorowanie bezpieczeństwa leków
System monitorowania bezpieczeństwa leków, zwany również nadzorem nad bezpieczeństwem farmakoterapii (pharmacovigilance), odgrywa kluczową rolę w identyfikacji, ocenie i zapobieganiu działaniom niepożądanym oraz innym problemom związanym ze stosowaniem leków.
W Polsce za nadzór nad bezpieczeństwem farmakoterapii odpowiada Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych (URPL). Urząd ten zbiera, analizuje i ocenia zgłoszenia działań niepożądanych leków od pracowników służby zdrowia, pacjentów i podmiotów odpowiedzialnych (producentów leków).
Dzięki systemowi nadzoru nad bezpieczeństwem farmakoterapii możliwe jest:
- Wykrywanie rzadkich działań niepożądanych, które nie zostały zidentyfikowane w badaniach klinicznych
- Identyfikacja czynników ryzyka wystąpienia działań niepożądanych
- Ocena bezpieczeństwa stosowania leków w długim okresie
- Wykrywanie interakcji między lekami
- Monitorowanie stosunku korzyści do ryzyka dla danego leku
Na podstawie danych zgromadzonych w ramach nadzoru nad bezpieczeństwem farmakoterapii mogą być podejmowane różne działania regulacyjne, takie jak:
- Aktualizacja informacji o leku (charakterystyki produktu leczniczego i ulotki dla pacjenta)
- Wprowadzenie ograniczeń w stosowaniu leku
- Dodatkowe badania bezpieczeństwa
- W skrajnych przypadkach, zawieszenie lub cofnięcie pozwolenia na dopuszczenie do obrotu
Zgłaszanie działań niepożądanych leków jest obowiązkiem lekarzy, pielęgniarek, położnych i farmaceutów, ale pacjenci również mogą i powinni zgłaszać zauważone działania niepożądane. Można to zrobić za pomocą formularza dostępnego na stronie internetowej URPL lub bezpośrednio do przedstawiciela podmiotu odpowiedzialnego.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Czy można przyjmować leki po upływie terminu ważności?
Nie zaleca się przyjmowania leków po upływie terminu ważności. Termin ważności oznacza okres, w którym producent gwarantuje pełną skuteczność i bezpieczeństwo leku, pod warunkiem jego prawidłowego przechowywania. Po upływie tego terminu może dojść do zmiany właściwości fizykochemicznych leku, co może skutkować zmniejszoną skutecznością lub zwiększonym ryzykiem działań niepożądanych.
Czy można dzielić tabletki, które nie mają linii podziału?
Generalnie nie zaleca się dzielenia tabletek, które nie posiadają linii podziału. Linia podziału na tabletce oznacza, że została ona zaprojektowana w taki sposób, aby mogła być dzielona na równe części, z zachowaniem odpowiedniej dawki leku w każdej części. Tabletki bez linii podziału mogą zawierać nierównomiernie rozłożoną substancję czynną lub posiadać specjalną powłokę (np. dojelitową), której uszkodzenie może wpłynąć na działanie leku.
Czy można przyjmować kilka różnych leków w tym samym czasie?
Przyjmowanie kilku leków jednocześnie może być bezpieczne, ale tylko pod warunkiem, że zostały one przepisane przez lekarza, który zna wszystkie przyjmowane przez pacjenta preparaty i uwzględnił możliwe interakcje między nimi. Niektóre leki mogą wchodzić ze sobą w interakcje, co może prowadzić do zmniejszenia ich skuteczności lub zwiększenia ryzyka działań niepożądanych. Dlatego zawsze należy informować lekarza lub farmaceutę o wszystkich przyjmowanych lekach, suplementach diety i ziołach.
Jak postępować w przypadku pominięcia dawki leku?
Sposób postępowania zależy od rodzaju leku i czasu, jaki upłynął od planowanej pory przyjęcia leku. Ogólna zasada jest taka, aby przyjąć pominiętą dawkę jak najszybciej po przypomnieniu sobie o niej, chyba że zbliża się pora przyjęcia kolejnej dawki. W takim przypadku nie należy podwajać dawki, tylko kontynuować schemat dawkowania. Szczegółowe instrukcje dotyczące postępowania w przypadku pominięcia dawki znajdują się zazwyczaj w ulotce informacyjnej dołączonej do leku. W razie wątpliwości warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą.
Czy można popijać leki sokami owocowymi lub herbatą?
Większość leków najlepiej popijać wodą. Niektóre napoje, takie jak soki owocowe (szczególnie sok grejpfrutowy), mleko, kawa czy herbata, mogą wchodzić w interakcje z lekami, wpływając na ich wchłanianie lub metabolizm. Na przykład, sok grejpfrutowy może zwiększać stężenie niektórych leków we krwi, co może prowadzić do nasilenia ich działania i zwiększenia ryzyka działań niepożądanych. Informacje na temat odpowiedniego sposobu przyjmowania leku znajdują się w ulotce informacyjnej lub można je uzyskać od lekarza lub farmaceuty.
Czy można przerwać przyjmowanie leku, gdy objawy choroby ustąpią?
Nie należy przerywać przyjmowania leku bez konsultacji z lekarzem, nawet jeśli objawy choroby ustąpią. Jest to szczególnie ważne w przypadku antybiotyków, leków psychotropowych, leków stosowanych w leczeniu chorób przewlekłych (np. nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, padaczki) oraz leków immunosupresyjnych. Przedwczesne przerwanie terapii może prowadzić do nawrotu choroby, rozwoju oporności (w przypadku antybiotyków) lub wystąpienia objawów odstawienia (w przypadku niektórych leków psychotropowych). Zawsze należy przestrzegać zaleceń lekarza dotyczących czasu trwania terapii.
Bibliografia
-
- Kaczyńska M, Krupa R, Sachajko A. Bezpieczeństwo farmakoterapii – jak unikać błędów i zapewnić skuteczność leczenia. Farmacja Polska. 2018;74(5):277-283.
- Woroń J, Wordliczek J, Dobrogowski J. Porady praktyczne jak uniknąć działań niepożądanych i interakcji podczas farmakoterapii bólu. Medycyna po Dyplomie. 2016;3(196):76-83.
- Zimmermann A, Kosikova M, Rogowska A, et al. Zgłaszanie działań niepożądanych leków – stan wiedzy i postawy pacjentów. Farmacja Polska. 2019;75(10):547-551.
- Woroń J, Siwek M. Interakcje leków psychotropowych z alkoholem – implikacje kliniczne. Psychiatria po Dyplomie. 2014;11(6):31-36.
- Podolec P, Kopeć G, Pająk A, et al. Wytyczne Polskiego Forum Profilaktyki dotyczące stosowania leków w profilaktyce chorób układu krążenia. Kardiologia Polska. 2013;71(Suppl III):1-3.
- Krzyżak M, Ochotny R, Merks P. Problemy związane z polipragmazją – jak skutecznie współpracować z pacjentem? Farmacja Współczesna. 2017;10(2):106-111.
- Bergmann K, Olender K, Odrowąż-Sypniewska G. Przestrzeganie zaleceń terapeutycznych przez pacjentów a skuteczność leczenia. Varia Medica. 2018;2(6):442-448.
- Mędrzycka-Dąbrowska W, Bąkowska G, Kwiecień-Jaguś K. Bezpieczeństwo pacjenta w terapii lekowej. Pielęgniarstwo Polskie. 2016;2(60):287-292.
- Wiela-Hojeńska A, Łapiński Ł. Niepożądane działania leków – rodzaje, podział, przyczyny i konsekwencje kliniczne. Farmacja Polska. 2012;68(3):575-580.
- Główny Inspektorat Farmaceutyczny. Nadzór nad bezpieczeństwem farmakoterapii w Polsce i Unii Europejskiej. Biuletyn Informacyjny GIF. 2020;12(2):15-22.
