Niekontrolowane zgrzytanie zębami – czym jest bruksizm?

Bruksizm to nawykowe, niekontrolowane zgrzytanie i zaciskanie zębów, które może występować zarówno w nocy podczas snu, jak i w ciągu dnia. Dotyka około 8-10% populacji ogólnej, najczęściej osoby między 25. a 45. rokiem życia, ze szczególną predylekcją do kobiet po 30. roku życia. Jest to złożony problem, który wykracza daleko poza jamę ustną – może powodować nie tylko uszkodzenia zębów i dziąseł, ale również bóle głowy, karku, pleców, a nawet zaburzenia stawów skroniowo-żuchwowych. Chorzy często nie są świadomi swojego problemu, dopóki nie pojawią się poważne powikłania lub ktoś z otoczenia nie zwróci uwagi na charakterystyczne odgłosy zgrzytania zębami podczas snu. Nieleczony bruksizm prowadzi do stopniowej degradacji uzębienia oraz licznych dolegliwości bólowych, które mogą znacząco obniżyć jakość życia. Współczesna medycyna postrzega to schorzenie jako wieloprzyczynowe, wymagające kompleksowego podejścia terapeutycznego, obejmującego nie tylko interwencje stomatologiczne, ale również techniki redukujące stres oraz fizjoterapię.

Rodzaje bruksizmu

Bruksizm możemy podzielić na dwa główne typy:

1. Bruksizm dzienny (obręczowy) – charakteryzuje się brakiem zgrzytania zębami, ale mimowolnym napinaniem i zaciskaniem szczęk. Występuje zwykle w stanie czuwania, często jako nieświadoma reakcja na stres lub silne skupienie. Jest około dwukrotnie częstszy niż nocny.
2. Bruksizm nocny (senny) – pojawia się podczas snu i obejmuje zarówno zaciskanie szczęk, jak i charakterystyczne zgrzytanie zębami. Jest klasyfikowany jako zaburzenie snu (parasomnię) i może być powiązany z innymi problemami, takimi jak bezdech senny.

Z perspektywy przyczyn bruksizm dzielimy na:

• Pierwotny (idiopatyczny) – występuje bez wyraźnej przyczyny medycznej
• Wtórny – wywołany przez czynniki zewnętrzne, choroby lub leki

Mechanizm i konsekwencje bruksizmu

Podczas epizodu bruksizmu siła zaciskania szczęk może być nawet 10-krotnie większa niż przy normalnym żuciu. Ta ogromna siła prowadzi nie tylko do uszkodzeń zębów, ale również wywołuje kaskadę zmian w całym organizmie.

Nadmierne napięcie mięśni żucia przenosi się poprzez system szlaków powięziowych na inne partie ciała. Ta transmisja napięć obejmuje mięśnie podpotyliczne, obręcz barkową, mięśnie przykręgosłupowe, obręcz biodrową, sięgając nawet do okolic stawów skokowych. Ten mechanizm wyjaśnia, dlaczego bruksizm często współwystępuje z wadami postawy i dolegliwościami bólowymi odległych części ciała.

Zmiany w mięśniach twarzy mogą być tak znaczące, że prowadzą do „kwadratowego” kształtu twarzy spowodowanego przerostem mięśni żwaczy. Dysfunkcje stawów skroniowo-żuchwowych mogą z kolei prowadzić do trzasków i przeskakiwania podczas ruchów żuchwy.

Przyczyny bruksizmu

Etiologia bruksizmu jest złożona i wieloczynnikowa. Do najważniejszych przyczyn należą:

1. Czynniki psychologiczne:
   • Przewlekły i długotrwały stres
   • Zaburzenia lękowe
   • Depresja
   • Napięcie emocjonalne
   • Nadwrażliwość emocjonalna
2. Czynniki fizjologiczne:
   • Wady zgryzu i nieprawidłowości anatomiczne szczęki
   • Nieprawidłowe wypełnienia zębów lub źle dopasowane protezy
   • Zwyrodnienia stawów skroniowo-żuchwowych
   • Zaburzenia snu (np. bezdech senny)
   • Zaburzenia hormonalne
3. Czynniki biochemiczne:
   • Niedobór magnezu
   • Zaburzenia gospodarki magnezowej
   • Palenie tytoniu
   • Nadmierne spożycie alkoholu
   • Nadużywanie kofeiny
4. Czynniki farmakologiczne:
   • Niektóre leki przeciwdepresyjne (szczególnie SSRI i SNRI)
   • Leki przeciwpsychotyczne
   • Niektóre leki na chorobę Parkinsona
   • Substancje psychoaktywne (np. amfetamina, ekstazy, kokaina)
5. Inne czynniki:
   • Częste żucie gumy
   • Czynniki dziedziczne
   • Pasożyty (szczególnie u dzieci)
   • Refluks żołądkowo-przełykowy

Objawy bruksizmu

Objawy bruksizmu są różnorodne i mogą dotyczyć wielu układów organizmu. Najczęściej występują:

Objawy stomatologiczne:

• Ścieranie się zębów nieproporcjonalne do wieku
• Pęknięcia szkliwa
• Ubytki klinowe
• Rozchwianie zębów
• Nadwrażliwość zębów na zimno, ciepło i słodycze
• Przygryzanie języka i policzków
• Krwawienie dziąseł
• Recesje dziąseł (cofanie się dziąseł)
• Uszkodzenia wypełnień i uzupełnień protetycznych

Objawy ze strony układu mięśniowo-stawowego:

• Bolesność w okolicach stawów skroniowych lub kąta żuchwy
• Ograniczona ruchomość żuchwy
• Trzaski i przeskakiwanie żuchwy przy otwieraniu ust
• Przykurcze mięśniowe
• Przerost mięśni żwaczy (charakterystyczna „kwadratowa” twarz)
• Bolesność uciskowa lub samoistna mięśni twarzy i szyi
• Bóle karku i pleców
• Bóle barków

Objawy neurologiczne i sensomotoryczne:

• Napięciowe bóle głowy
• Migreny
• Bolesność okolicy oczodołów
• Suchość oczu
• Szumy w uszach
• Zaburzenia słuchu
• Zaburzenia równowagi
• Problemy ze snem i bezsenność
• Zmęczenie i senność w ciągu dnia
• Trudności z koncentracją

Diagnostyka bruksizmu

Prawidłowa diagnoza bruksizmu opiera się na:

1. Wywiadzie lekarskim – obejmującym pytania o styl życia, poziom stresu, jakość snu, współistniejące choroby i dolegliwości bólowe.
2. Badaniu klinicznym – ocenie stanu zębów, dziąseł, błony śluzowej jamy ustnej, napięcia mięśni żucia, funkcji stawów skroniowo-żuchwowych.
3. Badaniach specjalistycznych:
   • Polisomnografia – badanie rejestrujące czynności organizmu podczas snu, potwierdzające bruksizm nocny
   • Elektromiografia (EMG) – badanie aktywności mięśniowej mięśni żucia
   • Badania obrazowe stawów skroniowo-żuchwowych (np. tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny)
   • Diagnoza molekularna
4. Relacji partnera/partnerki – często to właśnie osoby śpiące w tym samym pomieszczeniu jako pierwsze zauważają charakterystyczne odgłosy zgrzytania zębami.

Nowoczesna diagnostyka coraz częściej korzysta z telemedycyny i przenośnych urządzeń monitorujących parametry fizjologiczne podczas snu.

Skutki nieleczonego bruksizmu

Brak odpowiedniego leczenia może prowadzić do poważnych konsekwencji:

1. Problemy stomatologiczne:
   • Całkowita lub częściowa utrata zębów
   • Zaawansowane starcie zębów prowadzące do nieodwracalnego zapalenia miazgi
   • Zanik kości w szczęce i żuchwie
   • Postęp choroby przyzębia
2. Problemy stawowe:
   • Zwyrodnienie stawu skroniowo-żuchwowego
   • Przewlekły stan zapalny stawu
   • Ograniczenie ruchomości żuchwy
3. Dolegliwości neurologiczne:
   • Przewlekłe, oporne na leczenie bóle głowy
   • Częstsze napady migreny
   • Przewlekły ból twarzy
4. Problemy psychologiczne:
   • Obniżenie jakości życia
   • Problemy ze snem
   • Zwiększony poziom stresu i niepokoju

Kompleksowe leczenie bruksizmu

Skuteczne leczenie bruksizmu wymaga wielokierunkowego podejścia i współpracy specjalistów z różnych dziedzin:

Leczenie stomatologiczne:

1. Szyna relaksacyjna – indywidualnie wykonana nakładka na zęby, zakładana najczęściej na noc, mająca na celu ochronę zębów przed ścieraniem i zmniejszenie napięcia mięśni. Jest to jednak rozwiązanie objawowe, a nie przyczynowe.
2. Odbudowa uszkodzonych zębów – w zależności od stopnia zniszczenia:
   • Licówki – przy mniejszych uszkodzeniach
   • Korony – przy znacznych uszkodzeniach
   • Leczenie endodontyczne (kanałowe) – gdy doszło do odsłonięcia miazgi
3. Leczenie ortodontyczne – korekta wad zgryzu, które mogą być przyczyną lub skutkiem bruksizmu.

Fizjoterapia stomatologiczna:

1. Terapia manualna – masaż i rozluźnianie mięśni żucia, szyi i karku.
2. Ćwiczenia rozluźniające – pacjent uczy się technik samodzielnego rozluźniania napiętych mięśni.
3. Reedukacja neuro-mięśniowa – nauka prawidłowych wzorców ruchowych, obejmująca:
   • Ćwiczenia oddechowe
   • Ćwiczenia prawidłowego połykania
   • Ćwiczenia pozycji spoczynkowej języka

Leczenie farmakologiczne:

1. Leki rozluźniające mięśnie – pomagają zmniejszyć napięcie mięśni żucia.
2. Leki przeciwlękowe i nasenne – zwłaszcza benzodiazepiny (np. diazepam, klonazepam), które mogą być stosowane krótkoterminowo.
3. Buspiron – lek przeciwlękowy, który może zmniejszać aktywność bruksizmu u osób przyjmujących leki przeciwdepresyjne.
4. Toksyna botulinowa (botoks) – wstrzykiwana w mięśnie żwacze, powoduje ich częściowe zwiotczenie na okres 3-6 miesięcy. Efekt jest tymczasowy i wymaga powtarzania zabiegów.

Psychoterapia i metody relaksacyjne:

1. Psychoterapia – pomaga w radzeniu sobie ze stresem i innymi czynnikami psychologicznymi.
2. Techniki relaksacyjne:
   • Medytacja
   • Trening autogenny Schultza
   • Joga
   • Mindfulness (uważność)
   • Techniki prawidłowego oddychania
3. Higiena snu – wypracowanie zdrowych nawyków związanych ze snem.

Zmiana stylu życia:

1. Ograniczenie stresu – reorganizacja trybu życia, by zminimalizować czynniki stresogenne.
2. Zdrowa dieta – wzbogacona o produkty zawierające magnez.
3. Ograniczenie lub eliminacja:
   • Kofeiny
   • Alkoholu
   • Nikotyny
   • Częstego żucia gumy
4. Regularna aktywność fizyczna – pomaga w redukcji napięcia i stresu.

Podejście do leczenia różnych grup pacjentów

U dzieci:

• Wczesna interwencja w przypadku problemów z oddychaniem
• Podcinanie wędzidełka języka u noworodków jeśli jest to konieczne
• Leczenie ortodontyczne w „złotym okresie” (4-11 lat)
• Terapia logopedyczna i miofunkcjonalna
• Eliminacja pasożytów jeśli jest to przyczyną

U młodych, aktywnych osób:

• Techniki radzenia sobie ze stresem
• Fizjoterapia stomatologiczna
• Szyny relaksacyjne
• Aktywność fizyczna ukierunkowana na redukcję napięcia

U osób z nadwagą i zaburzeniami oddychania:

• Diagnostyka i leczenie bezdechu sennego
• Redukcja masy ciała
• Poprawa drożności dróg oddechowych

Możliwości profilaktyki

W zapobieganiu rozwojowi bruksizmu pomocne są:

1. Regularne kontrole stomatologiczne – wczesne wykrycie oznak ścierania się zębów.
2. Nauka technik relaksacyjnych – systematyczne praktykowanie redukuje poziom napięcia.
3. Ćwiczenia świadomości – zwiększanie uwagi na niekontrolowane zaciskanie zębów w ciągu dnia.
4. Specjalne aplikacje mobilne – przypominające o konieczności kontroli napięcia mięśni żucia.
5. Prawidłowa pozycja języka – „przyklejenie” końca języka do podniebienia za górnymi jedynkami utrudnia zaciskanie zębów.

Bibliografia

1. Lobbezoo F, Ahlberg J, Raphael KG, Wetselaar P, Glaros AG, Kato T, Santiago V, Winocur E, De Laat A, De Leeuw R, Koyano K, Lavigne GJ, Svensson P, Manfredini D. International consensus on the assessment of bruxism: Report of a work in progress. J Oral Rehabil. 2018 Nov;45(11):837-844. DOI: 10.1111/joor.12663 PMID: 29926505
2. Manfredini D, Winocur E, Guarda-Nardini L, Paesani D, Lobbezoo F. Epidemiology of bruxism in adults: a systematic review of the literature. J Orofac Pain. 2013 Spring;27(2):99-110. DOI: 10.11607/jop.921 PMID: 23630682
3. Wieckiewicz M, Paradowska-Stolarz A, Wieckiewicz W. Psychosocial aspects of bruxism: the most paramount factor influencing teeth grinding. Biomed Res Int. 2014;2014:469187. DOI: 10.1155/2014/469187 PMID: 25101306
4. Klasser GD, Rei N, Lavigne GJ. Sleep bruxism etiology: the evolution of a changing paradigm. J Can Dent Assoc. 2015;81. PMID: 25633110