Erozja szkliwa – niebezpieczny proces niszczenia zębów i skuteczne sposoby ochrony

Erozja szkliwa to przewlekły, rozciągnięty w czasie proces polegający na utracie twardych tkanek zęba, głównie szkliwa, w następstwie działania kwasów. W przeciwieństwie do próchnicy, która jest wywoływana przez bakterie, erozja szkliwa powstaje na skutek bezpośredniego działania kwasów pochodzenia zewnętrznego (dieta) lub wewnętrznego (refluksowe cofanie treści żołądkowej, zaburzenia odżywiania). Choć problem ten nie jest tak powszechnie znany jak próchnica, erozja szkliwa dotyka coraz większą część społeczeństwa i może prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, takich jak nadwrażliwość zębów, problemy estetyczne, a nawet utrata zębów. Wczesne rozpoznanie objawów oraz wdrożenie odpowiednich nawyków dietetycznych i higienicznych jest kluczowe dla zapobiegania erozji szkliwa i zachowania zdrowego uśmiechu.

Czym jest erozja szkliwa?

Erozja szkliwa to proces, w którym twarde tkanki zęba ulegają rozpuszczeniu pod wpływem kwasów, bez udziału bakterii próchnicotwórczych. Szkliwo, będące najtwardszą tkanką w organizmie człowieka, składa się głównie z hydroksyapatytu – minerału, który ulega rozpuszczeniu w środowisku o niskim pH (poniżej 5,5, a w szczególności poniżej 4,5). W przeciwieństwie do próchnicy, która rozpoczyna się w podpowierzchniowej warstwie szkliwa, erozja atakuje bezpośrednio powierzchnię zęba, prowadząc do stopniowej, warstwowej utraty tkanki.

Erozja szkliwa charakteryzuje się początkowo wypolerowanym wyglądem powierzchni zęba, która z czasem przechodzi w wyraźny ubytek o charakterystycznym kształcie. Ubytki erozyjne mają zazwyczaj formę płytkich, półkolistych wgłębień rozszerzających się ku obwodowi, przypominających kształtem literę „U”. Co ważne, nigdy nie obejmują one swoim zasięgiem brzegu zęba, a ich powierzchnia pozostaje twarda i lśniąca, co pozwala odróżnić je od ubytków próchnicowych.

Pod mikroskopem szkliwo dotknięte erozją przypomina plaster miodu – kwasy rozpuszczają szkliwo pryzmatyczne, podczas gdy szkliwo międzypryzmatyczne pozostaje stosunkowo nienaruszone. W miarę postępu erozji dochodzi do zaokrąglania guzków zębów oraz ścieńczenia krawędzi brzegów siecznych. W przypadku wypełnień, mogą one z czasem wystawać ponad powierzchnię zęba, ponieważ materiały wypełnień są odporne na działanie kwasów.

Przyczyny erozji szkliwa

Przyczyny erozji szkliwa można podzielić na dwie główne kategorie: czynniki zewnątrzpochodne i wewnątrzpochodne.

Kwasy zewnątrzpochodne

Kwasy zewnątrzpochodne dostarczane są do jamy ustnej głównie z dietą. Częste spożywanie produktów o niskim pH stanowi główne zagrożenie dla szkliwa zębów. Do najważniejszych źródeł kwasów zewnątrzpochodnych należą:

• Napoje gazowane (np. Coca-Cola o pH około 2,5, Pepsi o pH około 2,7)
• Soki owocowe, szczególnie cytrusowe (sok cytrynowy o pH 1,8-2,4, sok pomarańczowy o pH 2,8-4,0)
• Napoje energetyczne i sportowe (najczęściej o pH poniżej 4,0)
• Owoce cytrusowe i inne owoce o kwaśnym smaku (jabłka, wiśnie, porzeczki, maliny)
• Ocet i potrawy przyrządzane na jego bazie (ocet winny o pH 2,9-3,3)
• Wino, szczególnie białe (pH 3,0-3,5)
• Herbaty owocowe (mają pięciokrotnie większy potencjał erozyjny niż herbaty czarne)
• Warzywa o kwaśnym charakterze (szczaw, pomidory)

Warto podkreślić, że nie tylko sama kwasowość produktów ma znaczenie, ale również częstotliwość ich spożywania. Przy częstym kontakcie zębów z kwaśnymi produktami, ślina nie nadąża neutralizować niskiego pH, co prowadzi do przewlekłego utrzymywania się kwaśnego środowiska w jamie ustnej i przyspieszonej erozji szkliwa.

Kwasy wewnątrzpochodne

Kwasy wewnątrzpochodne pochodzą z wnętrza organizmu i najczęściej związane są z cofaniem się treści żołądkowej do jamy ustnej. Główne czynniki wewnątrzpochodne to:

• Refluks żołądkowo-przełykowy (GERD) – choroba, w której kwaśna treść żołądkowa cofa się do przełyku i może docierać do jamy ustnej
• Zaburzenia odżywiania związane z wymiotami (bulimia, anoreksja typu wymiotnego)
• Ciąża, której towarzyszą wymioty
• Choroby przewlekłe, takie jak cukrzyca czy choroby wątroby
• Przewlekły alkoholizm (prowadzi do wymiotów, refluksu oraz odwodnienia)
• Kserostomia (suchość jamy ustnej) – zmniejszone wydzielanie śliny ogranicza jej ochronne działanie
• Przyjmowanie niektórych leków, które zmniejszają wydzielanie śliny lub zwiększają kwasowość w jamie ustnej

Lokalizacja zmian erozyjnych często wskazuje na źródło kwasów. Erozja spowodowana kwasami zewnątrzpochodnymi najczęściej występuje na powierzchniach wargowych przednich zębów szczęki. Natomiast erozja wywołana kwasami wewnątrzpochodnymi typowo pojawia się na powierzchniach podniebiennych zębów szczęki oraz powierzchniach żujących i policzkowych zębów żuchwy.

Objawy erozji szkliwa

Rozpoznanie wczesnych objawów erozji szkliwa może być trudne, ponieważ początkowe zmiany są subtelne i bezbolesne. Z czasem pojawiają się następujące objawy:

• Utrata naturalnego połysku szkliwa – zęby stają się matowe
• Zaokrąglenie powierzchni żujących zębów
• Przeźroczystość brzegów siecznych zębów przednich
• Wypełnienia wyraźnie wystające ponad powierzchnię zęba (tzw. „wyspowe” wypełnienia)
• Wzrost wrażliwości zębów na bodźce termiczne (zimno, ciepło) oraz słodkie i kwaśne pokarmy
• Żółtawe zabarwienie zębów spowodowane prześwitywaniem zębiny przez ścieńczone szkliwo
• W zaawansowanych przypadkach – zmiana kształtu zębów, wyraźne wklęsłości na powierzchni szkliwa
• Całkowite zatarcie morfologii powierzchni żującej zębów
• Odsłonięcie zębiny lub miazgi, prowadzące do dolegliwości bólowych

Diagnostyka erozji szkliwa

Diagnostyka erozji szkliwa opiera się przede wszystkim na dokładnym badaniu klinicznym oraz wywiadzie z pacjentem. Lekarz dentysta może zastosować następujące metody diagnostyczne:

• Badanie wizualno-dotykowe z użyciem lusterka dentystycznego i sondy
• Ocena stanu szkliwa przy użyciu wskaźnika BEWE (Basic Erosive Wear Examination) – pozwala na ocenę zaawansowania erozji i zaplanowanie odpowiedniego leczenia
• Dokumentacja fotograficzna, która umożliwia śledzenie postępu zmian w czasie
• Modele gipsowe i skany wewnątrzustne, pozwalające na precyzyjną ocenę ubytków
• Wywiad dietetyczny – analiza nawyków żywieniowych pacjenta
• W uzasadnionych przypadkach kierowanie pacjenta na dodatkowe badania, np. gastroskopię, w celu wykluczenia refluksu żołądkowo-przełykowego

Wskaźnik BEWE, opracowany przez Bartletta w 2008 roku, jest szczególnie przydatny w ocenie erozyjnego starcia zębów. Polega on na badaniu sekstantów uzębienia i przypisywaniu im wartości od 0 do 3 w zależności od stopnia zaawansowania erozji (0 – brak erozji, 3 – znaczna utrata twardych tkanek obejmująca ponad 50% powierzchni zęba).

Zapobieganie erozji szkliwa

Profilaktyka erozji szkliwa koncentruje się na ograniczeniu kontaktu zębów z kwasami oraz wzmocnieniu odporności szkliwa na działanie kwasów. Oto najważniejsze zalecenia:

Modyfikacja diety

• Ograniczenie spożycia produktów o wysokim potencjale erozyjnym (napoje gazowane, soki, cytrusy)
• Jeśli spożywamy kwaśne napoje, warto pić je przez słomkę, aby zminimalizować kontakt z zębami
• Unikanie przetrzymywania kwaśnych napojów w jamie ustnej
• Kończenie posiłku produktem neutralizującym kwasy, np. serem, mlekiem, jogurtem naturalnym
• Przeplatanie produktów kwaśnych z neutralnymi dla zrównoważenia pH w jamie ustnej
• Unikanie spożywania kwaśnych pokarmów bezpośrednio przed snem (w nocy wydzielanie śliny jest ograniczone)

Zalecenia higieniczne

• Unikanie szczotkowania zębów bezpośrednio po spożyciu kwaśnych produktów lub po wymiotach – należy odczekać 30-60 minut, aby ślina mogła zneutralizować kwasy i remineralizować tkanki
• Płukanie jamy ustnej wodą, mlekiem, płukanką fluorową lub roztworem wodorowęglanu sodu (sody oczyszczonej) po spożyciu kwaśnych produktów
• Stosowanie szczoteczek o miękkim włosiu oraz past o niskiej abrazyjności
• Używanie past do zębów zawierających fluor, hydroksyapatyt lub inne składniki remineralizujące
• Żucie bezcukrowej gumy po posiłkach, co stymuluje wydzielanie śliny
• Regularne stosowanie płukanek z fluorem dla wzmocnienia szkliwa
• Szczególnie istotne jest płukanie jamy ustnej wodą po wymiotach, a nie natychmiastowe szczotkowanie

Leczenie chorób predysponujących

• W przypadku refluksu żołądkowo-przełykowego – konsultacja z gastroenterologiem i wdrożenie odpowiedniego leczenia
• Przy zaburzeniach odżywiania – współpraca z psychologiem i psychiatrą
• Leczenie chorób ogólnoustrojowych, które mogą przyczyniać się do erozji szkliwa

Profesjonalna opieka stomatologiczna

• Regularne wizyty kontrolne u dentysty (co 6 miesięcy)
• Profesjonalna aplikacja preparatów fluorowych przez lekarza dentystę
• Monitoring zmian erozyjnych przy pomocy wskaźnika BEWE, modeli gipsowych lub skanów cyfrowych
• Profesjonalne czyszczenie zębów i indywidualne instruktaże higieny

Leczenie erozji szkliwa

Ponieważ erozja szkliwa prowadzi do nieodwracalnych zmian w tkankach twardych zęba, leczenie koncentruje się na zatrzymaniu postępu erozji oraz odbudowie utraconych tkanek. W zależności od stopnia zaawansowania zmian, dentysta może zaproponować:

Leczenie wczesnych zmian erozyjnych

• Profesjonalna aplikacja preparatów fluorowych (lakiery, żele)
• Zalecenia dotyczące stosowania specjalistycznych past remineralizujących
• Kontrola i modyfikacja czynników ryzyka

Leczenie zaawansowanych zmian erozyjnych

• Odbudowa utraconych tkanek za pomocą materiałów kompozytowych (wypełnienia)
• W przypadku znacznego zniszczenia zębów – korony protetyczne, licówki ceramiczne
• W niektórych przypadkach – leczenie endodontyczne (kanałowe) przy obnażeniu miazgi

Leczenie przyczynowe

• Współpraca z gastroenterologiem w przypadku refluksu żołądkowo-przełykowego
• Leczenie zaburzeń odżywiania we współpracy z psychiatrą i psychologiem
• Leczenie innych chorób predysponujących do erozji szkliwa
• W przypadku kserostomii – stosowanie preparatów nawilżających śluzówkę jamy ustnej

Znaczenie śliny w ochronie przed erozją szkliwa

Ślina odgrywa kluczową rolę w ochronie zębów przed erozją szkliwa poprzez kilka mechanizmów:

• Rozcieńczanie i usuwanie kwasów z jamy ustnej
• Neutralizacja i buforowanie kwasów dzięki obecności wodorowęglanów i fosforanów
• Tworzenie błonki nabytej na powierzchni zębów, która stanowi barierę dla kwasów
• Dostarczanie jonów wapnia, fosforanów i fluorków, niezbędnych do remineralizacji szkliwa
• Spowalnianie procesu rozpuszczania szkliwa

Zaburzenia wydzielania śliny mogą znacząco zwiększać ryzyko erozji szkliwa. Czynniki zmniejszające wydzielanie śliny to m.in.:

• Przyjmowanie niektórych leków (np. leki przeciwhistaminowe, antydepresanty, leki na nadciśnienie)
• Choroby ogólnoustrojowe (np. zespół Sjögrena, cukrzyca)
• Radioterapia w obszarze głowy i szyi
• Stres i intensywny wysiłek fizyczny
• Odwodnienie organizmu

Bibliografia

1. Bartlett D, Ganss C, Lussi A. Basic Erosive Wear Examination (BEWE): a new scoring system for scientific and clinical needs. Clinical Oral Investigations. 2008;12(Suppl 1):S65-68. DOI: 10.1007/s00784-007-0181-5 PMID: 18228057
2. Lussi A, Jaeggi T, Zero D. The role of diet in the aetiology of dental erosion. Caries Research. 2004;38(Suppl 1):34-44. DOI: 10.1159/000074360 PMID: 14685022
3. Schlueter N, Luka B. Erosive tooth wear – a review on global prevalence and on its prevalence in risk groups. British Dental Journal. 2018;224(5):364-370. DOI: 10.1038/sj.bdj.2018.167 PMID: 29495027
4. Hara AT, Zero DT. The potential of saliva in protecting against dental erosion. Monographs in Oral Science. 2014;25:197-205. DOI: 10.1159/000360372 PMID: 24993267