COVID-19 – informacje na temat szczepionki firmy AstraZeneca

AstraZeneca to powstały w 1999 roku międzynarodowy koncern farmaceutyczny z siedzibą w Londynie, utworzony poprzez fuzję szwedzkiej firmy Astra AB i brytyjskiej Zeneca. Jako globalny potentat farmaceutyczny, AstraZeneca posiada fabryki w 18 krajach, w tym oddział w Polsce zatrudniający blisko 2000 pracowników. W styczniu 2021 roku Komisja Europejska wydała warunkowe pozwolenie na dopuszczenie do obrotu szczepionki przeciwko COVID-19 opracowanej przez AstraZenecę. Jest to jedna z pierwszych zatwierdzonych szczepionek na europejskim rynku stosowanych w walce z globalną pandemią koronawirusa. Z uwagi na swój mechanizm działania, skuteczność oraz profil bezpieczeństwa, szczepionka ta odgrywa znaczącą rolę w strategiach szczepień w wielu krajach, choć jej wprowadzenie wiązało się również z pewnymi kontrowersjami i wyzwaniami medycznymi.

Mechanizm działania szczepionki AstraZeneca

Szczepionka AstraZeneca, znana również pod nazwą Vaxzevria, wykorzystuje zaawansowaną technologię wektorową. Jest to zupełnie inny mechanizm działania niż w przypadku szczepionek mRNA, takich jak preparaty firm Pfizer-BioNTech czy Moderna. Głównym składnikiem szczepionki AstraZeneca jest rekombinowany, pojedynczy, pozbawiony zdolności namnażania się szympansi wektor adenowirusowy (ChAdOx1).

Wektor ten został zmodyfikowany genetycznie w taki sposób, aby kodował glikoproteinę S (spike) wirusa SARS-CoV-2. W praktyce oznacza to, że po wstrzyknięciu szczepionki do organizmu, wektor adenowirusowy dostaje się do komórek, gdzie wykorzystuje ich maszynerię komórkową do produkcji białka kolca koronawirusa. Białko to nie jest w stanie wywołać choroby COVID-19, ale jest rozpoznawane przez układ odpornościowy jako obce.

W odpowiedzi na pojawienie się tego białka, organizm uruchamia dwutorową reakcję immunologiczną:

1. Wytwarzane są przeciwciała neutralizujące, które mogą rozpoznawać i wiązać się z białkiem kolca wirusa SARS-CoV-2
2. Stymulowana jest komórkowa odpowiedź immunologiczna, w tym aktywacja limfocytów T

Dzięki temu, gdy organizm zaszczepionej osoby zetknie się z prawdziwym wirusem SARS-CoV-2, układ odpornościowy jest już przygotowany do walki z zakażeniem. Rozpoznaje białko kolca na powierzchni wirusa i uruchamia szybką odpowiedź obronną, zanim wirus zdąży się namnożyć i wywołać chorobę.

Szczepionka AstraZeneca podawana jest w dwóch dawkach, w odstępie od 4 do 12 tygodni. Badania wykazały, że dłuższy odstęp między dawkami (około 12 tygodni) skutkuje wyższą skutecznością szczepionki.

Skuteczność szczepionki AstraZeneca

Dane dotyczące skuteczności szczepionki AstraZeneca budziły znaczne zainteresowanie środowiska medycznego i opinii publicznej. Wyniki badań klinicznych wskazują na zróżnicowaną skuteczność w zależności od wieku pacjentów oraz odstępu między podawanymi dawkami.

Skuteczność w różnych grupach wiekowych

Dla osób w wieku 18-55 lat:

• Około 60% skuteczności po podaniu 2 dawek (przy średnim odstępie między dawkami od 4 do 12 tygodni) w zapobieganiu objawowej chorobie COVID-19
• Blisko 100% skuteczności w ochronie przed ciężkim przebiegiem choroby, powikłaniami i koniecznością hospitalizacji

W przypadku osób powyżej 55 roku życia, początkowo istniały pewne ograniczenia w danych. Jednak późniejsze badania potwierdziły immunogenność szczepionki (wytwarzanie przeciwciał po szczepieniu) również w tej grupie wiekowej. Na podstawie wyników badań immunogenności, szczepionka AstraZeneca była stosowana w programach szczepień seniorów w wielu krajach, w tym w Wielkiej Brytanii.

Wpływ odstępu między dawkami na skuteczność

Badania wykazały, że odstęp między podaniem pierwszej i drugiej dawki ma istotny wpływ na skuteczność szczepionki:

• 54,9% skuteczności przy odstępie poniżej 6 tygodni
• 82,4% skuteczności przy odstępie około 12 tygodni

Z tego powodu zalecany optymalny odstęp między dawkami wynosi 10-12 tygodni, co prowadzi do maksymalizacji skuteczności szczepionki.

Skuteczność po podaniu pierwszej dawki

Warto podkreślić, że już po podaniu pierwszej dawki szczepionki AstraZeneca uzyskiwano znaczącą ochronę przed COVID-19:

• 76% skuteczności w ciągu 90 dni po podaniu pierwszej dawki

Ta cecha była szczególnie ważna w początkowej fazie kampanii szczepień, gdy dostępność szczepionek była ograniczona i priorytetem było zapewnienie częściowej ochrony jak największej liczbie osób.

Skuteczność wobec wariantów wirusa

Skuteczność szczepionki wobec różnych wariantów wirusa SARS-CoV-2 była przedmiotem intensywnych badań. Wstępne obawy dotyczyły skuteczności przeciwko wariantowi południowoafrykańskiemu (Beta), ponieważ w początkowych badaniach klinicznych uczestniczyło około 80% osób o białym kolorze skóry. Późniejsze dane sugerowały nieco niższą skuteczność wobec niektórych wariantów, jednak szczepionka nadal zapewniała istotną ochronę przed ciężkim przebiegiem choroby.

Działania niepożądane szczepionki AstraZeneca

Jak każdy lek, szczepionka AstraZeneca może powodować działania niepożądane, choć nie występują one u wszystkich zaszczepionych osób. Większość obserwowanych działań niepożądanych ma charakter łagodny do umiarkowanego i ustępuje w ciągu kilku dni po szczepieniu.

Bardzo częste działania niepożądane (mogą wystąpić u więcej niż 1 na 10 osób):

• Ból, tkliwość, ciepło, swędzenie lub siniaki w miejscu podania
• Uczucie zmęczenia i ogólne złe samopoczucie
• Dreszcze, uczucie gorączki
• Ból głowy
• Mdłości, nudności
• Ból mięśni i stawów

Częste działania niepożądane (mogą wystąpić u maksymalnie 1 na 10 osób):

• Gorączka powyżej 38°C
• Objawy grypopodobne
• Obrzęk lub zaczerwienienie w miejscu podania
• Wymioty lub biegunka

Rzadsze działania niepożądane:

• Zawroty głowy i senność
• Zmniejszony apetyt
• Powiększone węzły chłonne
• Nadmierne pocenie się
• Wysypka skórna

Rzadkie, ale poważne działania niepożądane

Szczególną uwagę zwraca się na rzadkie, ale potencjalnie poważne działania niepożądane związane ze szczepionką AstraZeneca:

1. Zakrzepica z małopłytkowością (VITT/VIPIT) – zespół zakrzepowo-zatorowy z towarzyszącą małopłytkowością. Jest to bardzo rzadkie powikłanie (1-10 przypadków na milion zaszczepionych), które najczęściej obserwowano 4-20 dni po szczepieniu, zwłaszcza u osób poniżej 55 roku życia i częściej u kobiet. Objawy mogą obejmować:
   • Silny, uporczywy ból głowy
   • Zaburzenia widzenia
   • Drgawki
   • Ogniskowe objawy neurologiczne
   • Ból w klatce piersiowej lub jamie brzusznej
   • Obrzęk i/lub asymetryczny ból kończyny dolnej
2. Zespół przesiąkania włośniczek – bardzo rzadkie schorzenie polegające na wycieku płynu z małych naczyń krwionośnych, powodujące obrzęki kończyn i nagły przyrost masy ciała.

Forum Naukowe COVID-19 Naczelnej Izby Lekarskiej w swoim stanowisku podkreśla, że mimo tych rzadkich powikłań, korzyści ze szczepienia preparatem AstraZeneca przewyższają zdecydowanie nad potencjalnym ryzykiem. Dla porównania, ryzyko zagrażającej życiu zakrzepicy u pacjentów chorujących na COVID-19 jest znacznie wyższe.

Przeciwwskazania do szczepienia

Istnieją określone przeciwwskazania do podania szczepionki AstraZeneca:

1. Nadwrażliwość na substancję czynną lub którykolwiek składnik szczepionki
2. Przebyta zakrzepica z małopłytkowością (VITT/VIPIT) po wcześniejszym podaniu szczepionki AstraZeneca
3. Epizody zespołu przesiąkania włośniczek w przeszłości
4. Poważne reakcje alergiczne po wcześniejszych szczepieniach

Ponadto, szczególną ostrożność należy zachować w przypadku:

• Osób, które w przeszłości przebyli zakrzepicę zatok żylnych mózgu
• Pacjentów, którzy przebyli udokumentowany lub prawdopodobny HIT (małopłytkowość indukowaną heparyną)
• Osób z ostrym, ciężkim zakażeniem przebiegającym z wysoką gorączką (powyżej 38°C)
• Osób z zaburzeniami krzepnięcia krwi lub przyjmujących leki przeciwkrzepliwe
• Pacjentów z obniżoną odpornością
• Kobiet w ciąży i karmiących piersią (decyzję podejmuje lekarz indywidualnie)

Stosowanie szczepionki w szczególnych grupach pacjentów

Kobiety w ciąży i karmiące piersią

Początkowe badania kliniczne nie obejmowały kobiet w ciąży, co powodowało ograniczoną ilość danych na temat bezpieczeństwa stosowania szczepionki w tej grupie. Według aktualnych zaleceń:

• Szczepionka może być rozważana u kobiet w ciąży, gdy potencjalne korzyści przewyższają możliwe ryzyko
• Decyzja o szczepieniu powinna być podjęta indywidualnie, po konsultacji z lekarzem
• Późniejsze obserwacje nie wykazały szkodliwego wpływu na przebieg ciąży i rozwój płodu
• Nie ma danych potwierdzających przenikanie składników szczepionki do mleka matki, więc możliwe jest karmienie piersią po szczepieniu

Osoby starsze i z chorobami współistniejącymi

Choć początkowo brakowało wystarczających danych dotyczących skuteczności szczepionki u osób powyżej 55 roku życia, badania potwierdziły jej immunogenność i bezpieczeństwo również w tej grupie wiekowej. Osoby z chorobami współistniejącymi, takimi jak nadciśnienie, cukrzyca czy stabilne choroby przewlekłe, mogą zostać zaszczepione, o ile nie mają przeciwwskazań.

Osoby z obniżoną odpornością

U osób z obniżoną odpornością (np. przyjmujących leki immunosupresyjne) skuteczność szczepionki może być niższa. Jednak szczepienie jest zalecane ze względu na wysokie ryzyko ciężkiego przebiegu COVID-19 w tej grupie pacjentów.

Zalecenia dla zaszczepionych i postępowanie w przypadku działań niepożądanych

Po otrzymaniu szczepionki AstraZeneca zaleca się:

1. Pozostanie pod obserwacją przez około 15-20 minut po szczepieniu, aby monitorować możliwe natychmiastowe reakcje alergiczne
2. Monitorowanie własnego stanu zdrowia przez 20 dni po szczepieniu, ze szczególnym uwzględnieniem objawów mogących wskazywać na rzadkie powikłania:
   • Silny ból głowy, zaburzenia widzenia
   • Duszność, ból w klatce piersiowej
   • Obrzęk lub ból kończyn
   • Utrzymujące się lub nasilające się bóle brzucha
3. Pilny kontakt z lekarzem w przypadku wystąpienia powyższych objawów, zwłaszcza między 4-20 dniem po szczepieniu
4. Unikanie intensywnego wysiłku fizycznego przez 2-3 dni po szczepieniu
5. Odpowiednie nawodnienie i unikanie alkoholu w pierwszych dobach po szczepieniu

W przypadku hospitalizacji z podejrzeniem VITT (zakrzepica z małopłytkowością), Forum Naukowe COVID-19 NIL zaleca specjalistyczne postępowanie obejmujące oznaczenie morfologii krwi, stężenia D-dimeru oraz badania obrazowe. Nie zaleca się stosowania heparyny ani przetoczeń koncentratu krwinek płytkowych w leczeniu, a raczej bezpośrednich doustnych inhibitorów czynnika Xa, fondaparynuksu oraz wlewów dożylnych immunoglobulin i kortykosteroidów.

Bibliografia

1. Voysey M, Clemens SAC, Madhi SA, et al. Safety and efficacy of the ChAdOx1 nCoV-19 vaccine (AZD1222) against SARS-CoV-2: an interim analysis of four randomised controlled trials in Brazil, South Africa, and the UK. Lancet. 2021;397(10269):99-111. DOI: 10.1016/S0140-6736(20)32661-1 PMID: 33306989
2. Ramasamy MN, Minassian AM, Ewer KJ, et al. Safety and immunogenicity of ChAdOx1 nCoV-19 vaccine administered in a prime-boost regimen in young and old adults (COV002): a single-blind, randomised, controlled, phase 2/3 trial. Lancet. 2021;396(10267):1979-1993. DOI: 10.1016/S0140-6736(20)32466-1 PMID: 33220855
3. Greinacher A, Thiele T, Warkentin TE, Weisser K, Kyrle PA, Eichinger S. Thrombotic Thrombocytopenia after ChAdOx1 nCov-19 Vaccination. N Engl J Med. 2021;384(22):2092-2101. DOI: 10.1056/NEJMoa2104840 PMID: 33835769