Badanie ogólne moczu – co warto o nim wiedzieć?

Badanie ogólne moczu należy do najczęściej wykonywanych i najtańszych badań laboratoryjnych. Dostarcza cennych informacji nie tylko o stanie układu moczowego, ale również o funkcjonowaniu wielu innych narządów. Pomimo swojej prostoty, badanie to stanowi niezastąpione narzędzie diagnostyczne pozwalające wykryć wiele chorób we wczesnym stadium rozwoju. Podczas analizy ocenia się szereg właściwości fizycznych i biochemicznych moczu oraz jego mikroskopowy osad, co daje lekarzom kompleksowy obraz stanu zdrowia pacjenta. Warto wiedzieć, jak prawidłowo przygotować się do badania oraz jak interpretować jego wyniki, aby zrozumieć, o czym informuje nas badanie ogólne moczu i jakie nieprawidłowości może wykryć.

Czym jest badanie ogólne moczu?

Badanie ogólne moczu (BOM) jest podstawowym badaniem diagnostycznym i przesiewowym, które pozwala ocenić stan zdrowia pacjenta, szczególnie w kontekście funkcjonowania nerek i dróg moczowych. Mocz to płyn wytwarzany przez nerki w procesie filtracji krwi i wydalany z organizmu. Zawiera on produkty przemiany materii, które są bezużyteczne lub potencjalnie toksyczne dla organizmu.

W skład moczu wchodzi:

• Około 96% wody
• Około 2,5% azotowych produktów przemiany materii (głównie mocznik)
• Około 1,5% soli mineralnych oraz inne substancje, takie jak barwniki żółciowe, które nadają moczowi charakterystyczny kolor i zapach

Zdrowy człowiek wydala w ciągu doby od 600 ml do 2,5 litra moczu, w zależności od wielu czynników, takich jak ilość przyjętych płynów, temperatura otoczenia, aktywność fizyczna oraz indywidualne uwarunkowania hormonalne.

Wskazania do wykonania badania moczu

Badanie ogólne moczu jest zalecane w wielu sytuacjach:

1. Profilaktyka – każdy dorosły powinien wykonać badanie moczu przynajmniej raz w roku w ramach podstawowych badań kontrolnych.
2. Diagnostyka chorób nerek – takich jak kłębuszkowe zapalenie nerek, śródmiąższowe zapalenie nerek, kamica nerkowa czy zespół nerczycowy.
3. Wykrywanie zakażeń układu moczowego – badanie może wskazać na obecność stanu zapalnego w drogach moczowych.
4. Monitorowanie chorób przewlekłych – takich jak cukrzyca, nadciśnienie tętnicze, choroby wątroby, które mogą wpływać na funkcję nerek.
5. Diagnostyka chorób układowych – jak toczeń rumieniowaty układowy czy inne choroby tkanki łącznej.
6. Kontrola w czasie ciąży – aby wykryć ewentualną cukrzycę ciążową, stan przedrzucawkowy czy zakażenia dróg moczowych, które mogą być niebezpieczne dla matki i dziecka.
7. Przy objawach takich jak:
   • Ból lub pieczenie podczas oddawania moczu
   • Częste oddawanie moczu w małych ilościach
   • Trudności w oddawaniu moczu
   • Zmiana koloru moczu (zwłaszcza czerwony lub ciemnobrązowy)
   • Mętny mocz o nieprzyjemnym zapachu
   • Ból w okolicy lędźwiowej lub podbrzuszu

Prawidłowe pobranie próbki moczu do badania

Aby wyniki badania były wiarygodne, próbka moczu powinna być pobrana zgodnie z określonymi zasadami:

1. Wybór odpowiedniego pojemnika – należy używać specjalnych, jałowych pojemników, które można kupić w aptece. Pojemnik powinien być szczelnie zamykany.
2. Czas pobrania – najlepiej pobrać pierwszą poranną porcję moczu, po nocy, gdy jest on najbardziej skoncentrowany.
3. Higiena przed pobraniem – konieczne jest dokładne umycie rąk oraz okolic ujścia cewki moczowej wodą z mydłem:
   • Kobiety powinny rozchylić wargi sromowe i umyć okolice cewki moczowej w kierunku od przodu do tyłu
   • Mężczyźni powinni odciągnąć napletek i umyć okolicę cewki moczowej
4. Technika pobrania z „środkowego strumienia” – pierwszą porcję moczu należy oddać do toalety, następnie, nie przerywając mikcji, pobrać porcję do pojemnika, a resztę moczu ponownie oddać do toalety.
5. Ilość moczu – pojemnik powinien być wypełniony do około 1/2-3/4 objętości (zwykle wystarcza 50-100 ml moczu, minimum to 10-15 ml).
6. Dostarczenie próbki – próbkę należy dostarczyć do laboratorium w ciągu 2 godzin od pobrania. Jeśli to niemożliwe, można ją przechować w lodówce (temperatura 2-8°C) przez maksymalnie 4 godziny.
7. Unikanie zanieczyszczenia – nie należy dotykać wewnętrznej strony pojemnika ani jego nakrętki.

Dodatkowe wskazówki:

• Kobiety nie powinny pobierać moczu do badania w czasie menstruacji oraz 3 dni przed i 3 dni po jej zakończeniu, gdyż krew może zafałszować wyniki.
• Przed badaniem należy unikać intensywnego wysiłku fizycznego.
• Jeśli przyjmowane są leki, które mogą wpływać na wyniki badania, należy poinformować o tym lekarza.
• Pewne pokarmy (buraki, porzeczki, rabarbar, jagody, duże ilości marchwi) mogą zmienić zabarwienie moczu.

Interpretacja wyników badania ogólnego moczu

Badanie ogólne moczu obejmuje ocenę wielu parametrów, które mogą dostarczyć cennych informacji o stanie zdrowia pacjenta. Poniżej przedstawiono najważniejsze z nich wraz z interpretacją wyników.

Badanie fizyczne moczu

Barwa moczu

• Norma: słomkowa, jasnożółta lub żółta
• Nieprawidłowości:
  • Odbarwiony, prawie przezroczysty mocz – może wskazywać na przewodnienie organizmu, chorobę nerek lub źle kontrolowaną cukrzycę
  • Ciemnożółty lub bursztynowy – często oznacza odwodnienie organizmu
  • Czerwony lub brunatny – może świadczyć o obecności krwi (krwiomocz), ale także być wynikiem spożycia buraków, rabarbaru czy przyjmowania niektórych leków
  • Pomarańczowy – może wystąpić po zjedzeniu marchwi i malin, ale jeśli jednocześnie występują bóle w podżebrzu, może to wskazywać na problem z pęcherzykiem żółciowym
  • Zielony – może być spowodowany spożyciem szparagów, ale także może świadczyć o ropnym zakażeniu, zapaleniu pęcherza lub odmiedniczkowym zapaleniu nerek

Przejrzystość moczu

• Norma: przejrzysty, klarowny
• Nieprawidłowości: mętny mocz może wskazywać na obecność leukocytów, grzybów, śluzu lub kryształków (fosforany, moczany). Może być objawem zakażenia lub nieprawidłowego pobrania próbki.

Ciężar właściwy moczu (gęstość względna)

• Norma: 1,003-1,035 g/ml (zależnie od laboratorium)
• Nieprawidłowości:
  • Zbyt niski – może świadczyć o niewydolności nerek, cukrzycy, zwiększonej podaży płynów, przyjmowaniu leków moczopędnych
  • Zbyt wysoki – może wskazywać na odwodnienie, niedostateczną podaż płynów, biegunki, wymioty, gorączkę, intensywny wysiłek fizyczny lub niewydolność serca

Odczyn pH moczu

• Norma: 4,5-8,0 (zwykle lekko kwaśny, około 6,0-6,2)
• Nieprawidłowości:
  • Kwaśny mocz (pH < 6) – może być spowodowany dietą bogatą w białko, odwodnieniem, głodzeniem się, biegunkami, źle leczoną cukrzycą, kwasicą metaboliczną i oddechową
  • Zasadowy mocz (pH > 7) – może wynikać z diety wegetariańskiej, infekcji bakteryjnej, przyjmowania leków na nadkwasotę, nadczynności przytarczyc, niewydolności nerek lub niedotlenienia tkanek

Badanie chemiczne moczu

Białko w moczu

• Norma: nieobecne w moczu lub <150 mg/dobę
• Nieprawidłowości: obecność białka (białkomocz) może wskazywać na choroby nerek (kłębuszkowe zapalenie nerek, cukrzycową chorobę nerek), choroby układowe (toczeń), zakażenia układu moczowego, choroby serca, nadciśnienie tętnicze lub intensywny wysiłek fizyczny

Glukoza w moczu

• Norma: nieobecna w moczu (wyjątek: niewielkie ilości u kobiet w ciąży)
• Nieprawidłowości: obecność glukozy może świadczyć o cukrzycy, chorobach nadnerczy, wątroby, nerek lub uszkodzeniu mózgu

Ciała ketonowe w moczu

• Norma: nieobecne w moczu
• Nieprawidłowości: obecność ciał ketonowych (ketonuria) może wynikać z nieleczonej cukrzycy, stosowania diety o niskiej zawartości węglowodanów, głodzenia, zaburzeń odżywiania (anoreksja, bulimia) lub długotrwałego głodu (>18 godzin bez jedzenia)

Urobilinogen i bilirubina w moczu

• Norma: urobilinogen w niewielkich ilościach (do 1 mg/dl), bilirubina nieobecna
• Nieprawidłowości: podwyższone poziomy mogą wskazywać na choroby wątroby (marskość, zapalenie), choroby dróg żółciowych lub żółtaczkę

Azotyny w moczu

• Norma: nieobecne
• Nieprawidłowości: obecność azotynów sugeruje zakażenie układu moczowego bakteriami redukującymi azotany do azotynów

Badanie osadu moczu (mikroskopowe)

Erytrocyty (krwinki czerwone)

• Norma: do 3 erytrocytów w polu widzenia
• Nieprawidłowości: większa liczba (krwinkomocz lub krwiomocz) może świadczyć o uszkodzeniu nerek, kamicy nerkowej, infekcji układu moczowego, kłębuszkowym zapaleniu nerek, nowotworze nerki lub pęcherza, toczniu układowym

Leukocyty (krwinki białe)

• Norma: do 4-5 leukocytów w polu widzenia
• Nieprawidłowości: zwiększona liczba (leukocyturia, ropomocz) może wskazywać na zakażenie układu moczowego, zapalenie pęcherza, prostaty lub nerek, stan zapalny w obrębie nerek lub toczeń układowy

Nabłonki

• Norma: pojedyncze komórki nabłonka
• Nieprawidłowości: duża liczba komórek nabłonka może świadczyć o zanieczyszczeniu próbki

Wałeczki

• Norma: brak lub pojedyncze wałeczki szkliste
• Nieprawidłowości: obecność wałeczków innych typów może wskazywać na uszkodzenie nerek:
  • Wałeczki erytrocytarne – kłębuszkowe zapalenie nerek
  • Wałeczki leukocytarne – śródmiąższowe zapalenie nerek
  • Wałeczki ziarniste – uszkodzenie miąższu nerkowego
  • Wałeczki woskowe – ciężkie uszkodzenie nerek
  • Wałeczki tłuszczowe – zespół nerczycowy

Kryształy

• Norma: mogą występować pojedyncze kryształy
• Nieprawidłowości: duża liczba kryształków lub obecność określonego typu może świadczyć o zaburzeniach metabolizmu, kamicy nerkowej lub uszkodzeniu nerek. Rodzaj kryształów zależy od pH moczu:
  • W moczu kwaśnym – kryształy kwasu moczowego, moczanów, szczawianu wapnia
  • W moczu zasadowym – kryształy fosforanów, węglanów wapnia, fosforanu magnezowo-amonowego

Bakterie, grzyby, pasożyty

• Norma: nieobecne
• Nieprawidłowości: obecność drobnoustrojów wskazuje na infekcję układu moczowego lub zanieczyszczenie próbki. Dokładna identyfikacja bakterii wymaga wykonania posiewu moczu.

Różnica między badaniem ogólnym moczu a posiewem

Badanie ogólne moczu i posiew to dwa różne badania, które się uzupełniają:

• Badanie ogólne moczu – ocenia właściwości fizyczne, chemiczne i mikroskopowe moczu. Może wykazać obecność bakterii, ale nie identyfikuje ich rodzaju ani ilości.
• Posiew moczu – ukierunkowany jest na wykrycie i identyfikację bakterii w moczu. Przeprowadza się go, gdy istnieje podejrzenie zakażenia układu moczowego. Posiew nie tylko potwierdza obecność bakterii, ale także określa ich rodzaj oraz wrażliwość na antybiotyki (antybiogram), co pomaga w doborze odpowiedniego leczenia.

Posiew moczu jest zalecany, gdy:

• W badaniu ogólnym moczu wykryto zwiększoną liczbę leukocytów lub bakterie
• Pacjent ma objawy zakażenia układu moczowego (ból przy oddawaniu moczu, częstomocz, gorączka)
• Istnieje potrzeba kontroli skuteczności leczenia antybiotykami

Badanie moczu w szczególnych grupach pacjentów

Badanie moczu u kobiet w ciąży

Badanie ogólne moczu jest obowiązkowym elementem opieki prenatalnej i powinno być wykonywane regularnie:

• W pierwszym trymestrze ciąży
• W drugim trymestrze ciąży (około 24-28 tygodnia)
• W trzecim trymestrze ciąży (co około 4 tygodnie)

U kobiet ciężarnych w badaniu moczu zwraca się szczególną uwagę na:

• Obecność białka – może wskazywać na stan przedrzucawkowy (preeklampsję)
• Obecność glukozy – może sugerować cukrzycę ciążową
• Obecność bakterii – zakażenia układu moczowego w ciąży mogą prowadzić do poważnych powikłań i wymagają szybkiego leczenia

Badanie moczu u dzieci

Pobranie próbki moczu u małych dzieci może być trudne. Stosuje się specjalne woreczki do zbiórki moczu lub cewniki. U starszych dzieci metoda pobrania jest taka sama jak u dorosłych.

U dzieci badanie moczu jest szczególnie ważne w diagnostyce:

• Zakażeń układu moczowego (częstych w tej grupie wiekowej)
• Wrodzonych wad układu moczowego
• Chorób nerek
• Cukrzycy typu 1

Najczęstsze nieprawidłowości w badaniu moczu i związane z nimi choroby

Zakażenie układu moczowego

Wskazują na nie:

• Zwiększona liczba leukocytów w moczu
• Obecność bakterii
• Obecność azotynów
• Mętny mocz o nieprzyjemnym zapachu
• Czasem krwiomocz

Kamica nerkowa

Może przejawiać się:

• Krwiomoczem
• Obecnością kryształków w osadzie moczu
• Czasem zwiększoną liczbą leukocytów (przy wtórnym zakażeniu)

Zapalenie nerek

W badaniu moczu:

• Białkomocz
• Krwinkomocz
• Wałeczki (różnego typu, zależnie od rodzaju zapalenia)
• Czasem krwiomocz

Zespół nerczycowy

Charakteryzuje się:

• Masywnym białkomoczem (>3,5 g/dobę)
• Obecnością wałeczków tłuszczowych
• Czasem krwinkomoczem

Cukrzyca

W badaniu moczu może wystąpić:

• Glukozuria (cukier w moczu)
• Ciała ketonowe (w kwasicy ketonowej)
• Zwiększona gęstość moczu

Krwiomocz i krwinkomocz

Mogą wskazywać na:

• Kamicę nerkową
• Nowotwory układu moczowego
• Kłębuszkowe zapalenie nerek
• Urazy układu moczowego
• Niektóre leki i pokarmy (fałszywy krwiomocz)

Niewydolność nerek

W badaniu moczu:

• Małe ciężar właściwy moczu (brak zdolności zagęszczania)
• Białkomocz
• Patologiczne elementy w osadzie moczu

Bibliografia

1. Simerville JA, Maxted WC, Pahira JJ. Urinalysis: a comprehensive review. Am Fam Physician. 2005;71(6):1153-1162. PMID: 15791892
2. Delanghe J, Speeckaert M. Preanalytical requirements of urinalysis. Biochem Med (Zagreb). 2014;24(1):89-104. DOI: 10.11613/BM.2014.011 PMID: 24627718
3. Fogazzi GB, Verdesca S, Garigali G. Urinalysis: core curriculum 2008. Am J Kidney Dis. 2008;51(6):1052-1067. DOI: 10.1053/j.ajkd.2007.11.039 PMID: 18501787
4. Riley RS, McPherson RA. Basic examination of urine. In: McPherson RA, Pincus MR, eds. Henry’s Clinical Diagnosis and Management by Laboratory Methods. 23rd ed. St Louis, MO: Elsevier; 2016:442-480. ISBN: 978-0323295680