Dziurawiec – właściwości i zastosowanie w medycynie

Dziurawiec zwyczajny (Hypericum perforatum) to roślina lecznicza o wyjątkowych właściwościach terapeutycznych, ceniona zarówno w medycynie ludowej, jak i współczesnej farmakoterapii. Jej nazwa wywodzi się od charakterystycznych prześwitujących gruczołków na liściach, które pod światło wyglądają jak małe dziurki. Dziurawiec kwitnie od czerwca do sierpnia, a jego złoto-żółte kwiaty po roztarciu wydzielają czerwony sok – stąd też ludowe nazwy takie jak „krewka Matki Boskiej” czy „ziele świętojańskie” (okres kwitnienia przypada na święto Jana Chrzciciela). Bogactwo związków biologicznie czynnych zawartych w dziurawcu sprawia, że roślina ta znalazła zastosowanie w leczeniu wielu dolegliwości – od problemów trawiennych, poprzez schorzenia skórne, aż po zaburzenia nastroju. Obecnie dziurawiec jest jednym z najlepiej przebadanych ziół, a jego działanie przeciwdepresyjne zostało potwierdzone licznymi badaniami klinicznymi.

Bogactwo składników aktywnych

Działanie lecznicze dziurawca zwyczajnego wynika z obecności wielu cennych związków biologicznie aktywnych. Najważniejsze z nich to:

Naftodiantrony

Są to charakterystyczne dla rodzaju Hypericum czerwone barwniki, wśród których najważniejsza jest hyperycyna i jej pochodne (pseudohyperycyna, protohyperycyna, protopseudohyperycyna). Związki te odpowiadają za czerwoną barwę soku wydzielanego z kwiatów. Wykazują działanie przeciwdepresyjne i fotouczulające.

Pochodne floroglucyny

Najważniejsze z nich to hyperforyna i adhyperforyna, które odgrywają kluczową rolę w działaniu przeciwdepresyjnym dziurawca. Hyperforyna wpływa na zwiększenie stężenia neuroprzekaźników (serotoniny, noradrenaliny, dopaminy) w szczelinie synaptycznej poprzez hamowanie ich wychwytu zwrotnego. Związki te wykazują również działanie przeciwbakteryjne.

Flawonoidy

W zielu dziurawca występują liczne flawonoidy (hiperozyd, rutyna, kwercetyna, kwercytryna i izokwercytryna) stanowiące około 2-5% składu. Przyczyniają się one do działania przeciwzapalnego, antyoksydacyjnego oraz uszczelniającego naczynia krwionośne.

Inne składniki

Dziurawiec zawiera również:

• Proantocyjanidyny o działaniu przeciwzapalnym
• Garbniki katechinowe (około 12%) działające ściągająco i przeciwzapalnie
• Kwasy fenolowe (kawowy, chlorogenowy) o właściwościach antyoksydacyjnych
• Olejki eteryczne (0,05-1,0%) z charakterystycznym 2-metylooktanem
• Fitosterole
• Witaminy (A, C, B3, B4)

Właściwości lecznicze i zastosowanie

Dziurawiec wykazuje szeroki zakres działania leczniczego, co czyni go wszechstronnym środkiem terapeutycznym. Kluczowe obszary zastosowania obejmują:

Działanie przeciwdepresyjne

Najlepiej udokumentowanym działaniem dziurawca jest jego skuteczność w leczeniu łagodnej i umiarkowanej depresji. Liczne badania kliniczne potwierdzają, że standaryzowane ekstrakty z dziurawca mogą być równie skuteczne jak konwencjonalne leki przeciwdepresyjne, przy jednoczesnym wywoływaniu mniejszej liczby działań niepożądanych.

Mechanizm przeciwdepresyjnego działania jest złożony i obejmuje:

• Hamowanie wychwytu zwrotnego neuroprzekaźników (serotoniny, noradrenaliny, dopaminy)
• Modulację receptorów serotoninowych
• Wpływ na układ GABA-ergiczny
• Hamowanie wydzielania interleukin prozapalnych

Ekstrakty z dziurawca są rekomendowane jako opcja leczenia drugiego lub trzeciego rzutu u pacjentów z łagodną lub umiarkowaną depresją, szczególnie u tych, którzy nie tolerują standardowych leków przeciwdepresyjnych lub preferują preparaty pochodzenia roślinnego.

Wspomaganie układu pokarmowego

Tradycyjnie dziurawiec był stosowany przede wszystkim w dolegliwościach trawiennych, co znajduje uzasadnienie w jego faktycznym działaniu:

• Wyciągi wodne z dziurawca działają rozkurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, co łagodzi skurczowe bóle brzucha i wzdęcia
• Działa żółciopędnie i żółciotwórczo, wspierając pracę wątroby i woreczka żółciowego
• Garbniki zawarte w zielu wykazują działanie ściągające, pomocne przy łagodnych biegunkach
• Wykazuje działanie przeciwzapalne na błonę śluzową przewodu pokarmowego

Dziurawiec jest szczególnie polecany przy niestrawności, braku apetytu, wzdęciach, zgadze oraz stanach zapalnych błony śluzowej żołądka i jelit. Napary z dziurawca spożyte przed posiłkiem pobudzają układ trawienny, a po posiłku działają rozkurczowo, co pomaga uniknąć nieprzyjemnych objawów związanych z niestrawnością.

Działanie na układ moczowy

Dziurawiec wykazuje działanie moczopędne i jednocześnie rozkurczowe na mięśnie gładkie dróg moczowych, co czyni go pomocnym w:

• Kamicy nerkowej
• Łagodnych infekcjach dróg moczowych
• Stanach zapalnych układu moczowego

Zastosowanie zewnętrzne

Preparaty z dziurawca stosowane zewnętrznie wykazują działanie:

• Przeciwzapalne
• Antyseptyczne (przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe)
• Ściągające
• Przyspieszające gojenie ran

Olej z dziurawca (macerat olejowy) jest szczególnie ceniony w leczeniu:

• Drobnych ran i otarć skóry
• Oparzeń I i II stopnia
• Odmrożeń
• Stanów zapalnych skóry
• Owrzodzeń żylakowych
• Bólów mięśniowych i stawowych

Inne zastosowania

Dziurawiec jest również stosowany w:

• Łagodzeniu objawów menopauzy
• Terapii bielactwa i innych zaburzeń pigmentacji skóry
• Płukankach do jamy ustnej przy stanach zapalnych dziąseł i śluzówki
• Wspomaganiu terapii przeciwnowotworowej (badania dotyczące właściwości hyperycyny w terapii fotodynamicznej)

Formy stosowania dziurawca

W zależności od celu terapeutycznego dziurawiec może być stosowany w różnych formach:

Napary z suszonego ziela

Przygotowanie: 1-2 łyżeczki suszonego ziela zalać szklanką wrzącej wody, przykryć i odstawić na 10-15 minut, po czym przecedzić.

Zastosowanie:

• W problemach trawiennych – pić 2-3 razy dziennie, przed lub po posiłkach
• Przy zaburzeniach nastroju – 2-3 razy dziennie, najlepiej ostatnią porcję wieczorem

Wyciągi alkoholowe (nalewki)

Nalewki zawierają większe stężenie hyperycyny i hyperforyny niż napary wodne, dzięki czemu wykazują silniejsze działanie na układ nerwowy.

Zastosowanie:

• Przy zaburzeniach nastroju, stresie, niepokoju
• W wyczerpaniu psychicznym
• Przy problemach ze snem

Olej dziurawcowy

Przygotowywany przez macerację kwiatów dziurawca w oleju roślinnym (najczęściej oliwie z oliwek), który pod wpływem związków zawartych w roślinie przybiera charakterystyczną czerwoną barwę.

Zastosowanie:

• Do smarowania drobnych ran, oparzeń, odmrożeń
• Na stany zapalne skóry
• Przy bólach mięśniowych i stawowych
• Na hemoroidy

Suche ekstrakty w tabletkach i kapsułkach

Zawierają standaryzowane ilości głównych składników aktywnych (hyperycyny, hyperforyny) i są najczęściej stosowane w leczeniu zaburzeń nastroju.

Interakcje, działania niepożądane i przeciwwskazania

Pomimo swych licznych właściwości leczniczych, dziurawiec musi być stosowany z ostrożnością ze względu na potencjalne interakcje i działania niepożądane.

Interakcje lekowe

Dziurawiec aktywuje enzymy cytochromu P450 odpowiedzialne za metabolizm wielu leków, co może prowadzić do zmniejszenia ich skuteczności. Do najważniejszych interakcji należą:

• Doustne środki antykoncepcyjne – zmniejszenie skuteczności antykoncepcyjnej, ryzyko nieplanowanej ciąży
• Leki przeciwzakrzepowe (warfaryna, acenokumarol) – zmniejszenie działania przeciwzakrzepowego
• Leki immunosupresyjne (cyklosporyna, takrolimus) – ryzyko odrzucenia przeszczepu
• Leki przeciwnowotworowe
• Leki przeciwwirusowe stosowane w leczeniu HIV
• Digoksyna i inne leki kardiologiczne
• Leki przeciwpadaczkowe

Ponadto dziurawiec nie powinien być łączony z lekami przeciwdepresyjnymi (SSRI, TLPD) ze względu na ryzyko wystąpienia zespołu serotoninowego, potencjalnie zagrażającego życiu.

Fotouczulanie

Hyperycyna zawarta w dziurawcu zwiększa wrażliwość skóry na promieniowanie słoneczne, co może prowadzić do:

• Silnych oparzeń słonecznych
• Reakcji fototoksycznych
• Pęcherzy i zmian rumieniowych na skórze

Osoby stosujące preparaty z dziurawcem powinny ograniczyć ekspozycję na słońce i unikać solariów.

Działania niepożądane

Dziurawiec jest zazwyczaj dobrze tolerowany, jednak mogą wystąpić:

• Dolegliwości żołądkowo-jelitowe
• Zmęczenie i senność
• Bóle głowy
• Zawroty głowy
• Suchość w ustach
• Reakcje alergiczne skórne

Przeciwwskazania

Dziurawiec nie powinien być stosowany przez:

• Dzieci poniżej 12 roku życia
• Kobiety w ciąży i karmiące piersią
• Osoby stosujące leki, z którymi dziurawiec wchodzi w interakcje
• Osoby z ciężką depresją (nie jest zalecany jako monoterapia)
• Osoby o jasnej karnacji lub cierpiące na choroby skóry, jeśli planują ekspozycję na słońce

Preparaty z dziurawcem dostępne na rynku

Na rynku dostępnych jest wiele preparatów zawierających dziurawiec w różnych formach:

1. Suche ekstrakty w tabletkach i kapsułkach – najczęściej stosowane w leczeniu łagodnej i umiarkowanej depresji
2. Herbaty ziołowe i mieszanki ziołowe – popularny składnik mieszanek na trawienie i uspokajających
3. Nalewki i płyny doustne – stosowane głównie w zaburzeniach nastroju i problemach trawiennych
4. Preparaty złożone – dziurawiec w połączeniu z innymi ziołami (np. melisą, kozłkiem lekarskim, chmielem) w preparatach uspokajających
5. Oleje i maści – do stosowania zewnętrznego na rany, oparzenia i stany zapalne skóry

Bibliografia

1. Linde K, Ramirez G, Mulrow CD, Pauls A, Weidenhammer W, Melchart D. St John’s wort for depression–an overview and meta-analysis of randomised clinical trials. BMJ. 1996;313(7052):253-258. DOI: 10.1136/bmj.313.7052.253 PMID: 8704532
2. Kasper S, Anghelescu IG, Szegedi A, Dienel A, Kieser M. Superior efficacy of St John’s wort extract WS 5570 compared to placebo in patients with major depression: a randomized, double-blind, placebo-controlled, multi-center trial. BMC Medicine. 2006;4:14. DOI: 10.1186/1741-7015-4-14 PMID: 16796730
3. Szegedi A, Kohnen R, Dienel A, Kieser M. Acute treatment of moderate to severe depression with hypericum extract WS 5570 (St John’s wort): randomised controlled double blind non-inferiority trial versus paroxetine. BMJ. 2005;330(7490):503. DOI: 10.1136/bmj.38356.655266.82 PMID: 15708844
4. Russo E, Scicchitano F, Whalley BJ, Mazzitello C, Ciriaco M, Esposito S, Patanè M, Upton R, Pugliese M, Chimirri S, Mammì M, Palleria C, De Sarro G. Hypericum perforatum: pharmacokinetic, mechanism of action, tolerability, and clinical drug-drug interactions. Phytotherapy Research. 2014;28(5):643-55. DOI: 10.1002/ptr.5050 PMID: 23897801