Glistnica (askarioza) – choroba pasożytnicza przewodu pokarmowego

Glistnica, zwana również askarozą, jest najbardziej rozpowszechnioną chorobą pasożytniczą przewodu pokarmowego na świecie. Szacuje się, że liczba osób zarażonych Ascaris lumbricoides (glistą ludzką) może przekraczać 1,2 miliarda. Choroba dotyka przede wszystkim mieszkańców regionów o ciepłym, wilgotnym klimacie i niskim poziomie sanitarnym, jednak do zarażenia może dojść wszędzie tam, gdzie dochodzi do kontaktu z glebą zanieczyszczoną jajami pasożyta. Niewidoczne gołym okiem jaja glisty mogą przetrwać w środowisku przez wiele lat, zachowując zdolność do zarażania. Dzięki odpowiedniej diagnostyce i leczeniu farmakologicznemu, glistnica jest chorobą, którą można skutecznie wyleczyć, a przez przestrzeganie podstawowych zasad higieny – także jej zapobiegać.

Czym jest glistnica?

Glistnica jest chorobą pasożytniczą wywoływaną przez glistę ludzką (Ascaris lumbricoides) – nicienia należącego do rodziny glist. Jest to jeden z największych pasożytów jelitowych człowieka. Dorosłe osobniki osiągają imponujące rozmiary – samice mierzą od 20 do 40 cm długości, podczas gdy samce są nieco mniejsze (15-30 cm). Ciało glisty ma obły kształt, jasnoróżowy lub kremowy kolor i charakterystyczne linie biegnące wzdłuż całego organizmu – dwie białe linie (grzbietową i brzuszną) oraz dwie brunatne linie boczne.

Glistnica występuje na całym świecie, jednak najwięcej przypadków notuje się w regionach tropikalnych i subtropikalnych o wilgotnym klimacie, takich jak kraje Afryki, Ameryki Południowej czy Azji Południowo-Wschodniej. W Polsce częstość występowania tej choroby jest stosunkowo niska (poniżej 1% populacji), choć w przeszłości była znacznie wyższa – w 2008 roku odnotowano ponad 5,8 tys. przypadków zachorowań. Obecnie problem dotyka głównie środowiska wiejskie, gdzie kontakt z glebą jest częstszy, a warunki sanitarne mogą być gorsze.

Epidemiologia i czynniki ryzyka

Międzynarodowe dane epidemiologiczne wskazują, że glistnica stanowi istotny problem zdrowotny w skali globalnej. Jej występowanie jest ściśle związane z warunkami sanitarnymi i higienicznymi. Do głównych czynników sprzyjających zarażeniom glistą ludzką należą:

• Niski poziom higieny osobistej, szczególnie brak nawyku mycia rąk po kontakcie z glebą i przed jedzeniem
• Używanie ludzkich odchodów jako nawozu w rolnictwie
• Nieprawidłowa gospodarka ściekami
• Picie nieprzegotowanej wody z niepewnych źródeł
• Spożywanie nieumytych owoców i warzyw
• Zabawy dzieci w zanieczyszczonej glebie
• Ciepły, wilgotny klimat sprzyjający przetrwaniu jaj pasożyta w środowisku

Szczególnie narażone na zarażenie są dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym, które często nie mają jeszcze w pełni wykształconych nawyków higienicznych i podczas zabaw mają bezpośredni kontakt z glebą. Badania wskazują, że przewlekła glistnica u dzieci może prowadzić do zaburzeń w rozwoju fizycznym i intelektualnym.

Cykl rozwojowy glisty ludzkiej

Zrozumienie cyklu rozwojowego glisty ludzkiej jest kluczowe dla zrozumienia patogenezy choroby i jej objawów. Cykl ten obejmuje kilka etapów:

1. Zarażenie – Do zarażenia dochodzi drogą pokarmową, poprzez spożycie inwazyjnych jaj glisty obecnych w zanieczyszczonej glebie, na niemytych owocach i warzywach lub w skażonej wodzie. Jaja nie są widoczne gołym okiem i nie wpływają na wygląd, zapach ani smak pokarmów.
2. Uwolnienie larw – W jelicie cienkim z jaj uwalniają się larwy, które przebijają ścianę jelita i przedostają się do układu krwionośnego. Stamtąd trafiają do wątroby, gdzie następuje ich wstępne dojrzewanie.
3. Wędrówka przez płuca – Z wątroby, poprzez żyłę główną dolną i serce, larwy trafiają do płuc. W pęcherzykach płucnych następuje ich podwójne linienie, osiągają wtedy około 2 mm długości. Ta faza trwa około 10-14 dni od zarażenia.
4. Migracja do gardła – Larwy przemieszczają się w górę drzewa oskrzelowego, przez tchawicę do gardła, skąd są połykane wraz ze śliną.
5. Dojrzewanie w jelicie – Po powrocie do przewodu pokarmowego larwy osiedlają się w jelicie cienkim, gdzie dojrzewają do postaci dorosłych. Ten etap trwa około 2-3 miesiące od momentu zarażenia.
6. Rozmnażanie – Dorosłe glisty mogą przeżyć w jelicie 1-2 lata. W tym czasie dochodzi do rozmnażania płciowego. Samice produkują ogromne ilości jaj – do 200 000 dziennie, które są wydalane z kałem zakażonej osoby.
7. Dojrzewanie jaj w środowisku – Jaja wydalane z kałem nie są od razu inwazyjne. Aby stały się zdolne do zarażenia, muszą przebywać w odpowiednich warunkach w glebie (wilgoć, dostęp tlenu, temperatura około 25°C) przez okres 3-6 tygodni. W sprzyjających warunkach jaja mogą zachować zdolność do zarażania przez 7-10 lat.

Cały cykl, od momentu połknięcia jaja do pojawienia się pierwszych jaj w kale osoby zarażonej, trwa około 60-70 dni.

Objawy glistnicy

Objawy glistnicy zależą od etapu rozwoju pasożyta, jego lokalizacji w organizmie oraz liczby pasożytów. Wielu pacjentów może nie mieć żadnych objawów, szczególnie przy niewielkiej inwazji. Symptomy dzielimy na dwie główne kategorie – związane z wędrówką larw oraz z obecnością dorosłych pasożytów w jelicie.

Objawy w fazie wędrówki larw (glistnica płucna)

Ta faza występuje około 9-12 dni po zarażeniu i może trwać do 2 tygodni. Charakterystyczne objawy to:

• Suchy, męczący kaszel, czasem z odkrztuszaniem wydzieliny z domieszką krwi
• Duszność lub uczucie dyskomfortu w klatce piersiowej
• Świszczący oddech, rzężenia słyszalne podczas osłuchiwania płuc
• Stan podgorączkowy lub niewysoka gorączka
• Ogólne osłabienie i złe samopoczucie
• Reakcje alergiczne: wysypka skórna (często typu pokrzywki), obrzęki twarzy i kończyn
• Zapalenie spojówek, łzawienie

W badaniach laboratoryjnych można zaobserwować:

• Eozynofilię (zwiększoną liczbę granulocytów kwasochłonnych we krwi)
• Podwyższony poziom całkowitych przeciwciał klasy IgE
• Na zdjęciu rentgenowskim klatki piersiowej mogą być widoczne tzw. nacieki Löfflera – charakterystyczne, przemijające zagęszczenia miąższowe

Objawy w fazie jelitowej (glistnica jelitowa)

Po osiedleniu się dorosłych glist w jelicie cienkim mogą wystąpić:

• Bóle brzucha o różnym charakterze, często przypominające kolkę
• Nudności i wymioty
• Zaburzenia rytmu wypróżnień – biegunki lub zaparcia
• Utrata apetytu i spadek masy ciała
• Wzdęcia, uczucie pełności w brzuchu
• Zmęczenie i osłabienie
• Zaburzenia snu i problemy z koncentracją
• W ciężkich przypadkach – niedożywienie i zahamowanie wzrostu u dzieci

W przypadku masywnej inwazji (gdy w jelicie bytuje wiele dorosłych osobników) mogą pojawić się:

• Niedrożność jelit – bardzo poważne powikłanie wymagające natychmiastowej interwencji
• Zatkanie dróg żółciowych lub przewodu trzustkowego
• Zapalenie wyrostka robaczkowego
• Perforacja (przedziurawienie) jelita i zapalenie otrzewnej

Czasami dorosłe glisty mogą być wykryte w kale lub wymiocinach, co często wywołuje silny stres psychiczny u pacjenta.

Objawy u dzieci

U dzieci, oprócz wymienionych wyżej objawów, można zaobserwować:

• Zgrzytanie zębami, szczególnie w nocy
• Nadpobudliwość lub rozdrażnienie
• Trudności z koncentracją i problemy w nauce
• Brak przyrostu masy ciała i zahamowanie wzrostu
• Bladość skóry i błon śluzowych
• Ciemne obwódki pod oczami
• W rzadkich przypadkach – objawy przypominające padaczkę

Diagnostyka glistnicy

Rozpoznanie glistnicy opiera się głównie na wykryciu jaj pasożyta w kale. Kluczowe jest przeprowadzenie badania co najmniej trzykrotnie, w odstępach 2-3 dni, co zwiększa szansę na wykrycie zarażenia. Diagnostyka obejmuje:

Badania podstawowe

• Badanie parazytologiczne kału – podstawowa metoda diagnostyczna, polegająca na poszukiwaniu charakterystycznych jaj glisty w kale. Jaja są owalne, mają żółtobrązową barwę i charakterystyczną, pofałdowaną osłonkę.
• Badanie morfologiczne krwi z rozmazem – przy zarażeniu glistą ludzką często obserwuje się eozynofilię, czyli zwiększoną liczbę granulocytów kwasochłonnych. Jest to badanie niespecyficzne, ale może wskazywać na zakażenie pasożytnicze.

Badania dodatkowe

• Badania serologiczne – wykrywanie przeciwciał przeciwko antygenom glisty ludzkiej. Badanie to jest szczególnie przydatne w fazie wędrówki larw, gdy jaja nie są jeszcze wydalane z kałem.
• Badania obrazowe – w przypadku podejrzenia powikłań, takich jak niedrożność jelit, zapalenie wyrostka robaczkowego czy zatkanie dróg żółciowych, wykonuje się badania obrazowe:
  • RTG jamy brzusznej
  • USG jamy brzusznej
  • Tomografię komputerową
  • Wsteczną cholangiopankreatografię (przy podejrzeniu glistnicy dróg żółciowych)
• Badania molekularne – nowoczesne metody diagnostyczne, takie jak PCR, pozwalają na wykrycie DNA glisty w kale, nawet przy niewielkiej inwazji.

W rzadkich przypadkach diagnostyka opiera się na wykryciu larw w plwocinie (w fazie wędrówki) lub dorosłych osobników w kale czy wymiocinach.

Leczenie glistnicy

Leczenie glistnicy opiera się głównie na farmakoterapii lekami przeciwpasożytniczymi. Wybór leku zależy od fazy choroby, jej nasilenia oraz indywidualnych cech pacjenta.

Leczenie farmakologiczne

W leczeniu glistnicy stosuje się:

• Mebendazol – lek z grupy benzimidazoli, który blokuje wchłanianie glukozy przez pasożyta, prowadząc do jego śmierci. Stosowany w dawce 100 mg dwa razy dziennie przez 3 dni lub w jednorazowej dawce 500 mg.
• Albendazol – również należący do benzimidazoli, działa podobnie jak mebendazol. Podawany w jednorazowej dawce 400 mg.
• Pyrantel – lek z wyboru u kobiet w ciąży i karmiących piersią. Powoduje porażenie nerwowo-mięśniowe pasożyta. Stosowany w jednorazowej dawce 10 mg/kg masy ciała.
• Iwermektyna – w niektórych krajach stosowana w leczeniu glistnicy, szczególnie przy zakażeniach mieszanych. W Polsce nie jest rutynowo używana w tej chorobie.

Leczenie objawowe

W fazie płucnej, gdy larwy wędrują przez płuca, stosuje się:

• Leki rozszerzające oskrzela (beta-mimetyki)
• Glikokortykosteroidy – zmniejszają reakcję zapalną
• Leki przeciwkaszlowe i przeciwgorączkowe

Leczenie powikłań

W przypadku wystąpienia powikłań, takich jak niedrożność jelita, zapalenie wyrostka robaczkowego czy zatkanie dróg żółciowych, konieczne może być leczenie chirurgiczne.

Kontrola po leczeniu

Po zakończeniu leczenia farmakologicznego, konieczne jest wykonanie kontrolnego badania kału (trzy próbki w odstępach 2-3 dni), najwcześniej 2 tygodnie po zakończeniu terapii. Jeśli wynik jest pozytywny, leczenie należy powtórzyć.

Profilaktyka glistnicy

Zapobieganie zarażeniu glistą ludzką opiera się głównie na przestrzeganiu zasad higieny osobistej i żywności. Najważniejsze działania profilaktyczne to:

Higiena osobista

• Dokładne mycie rąk wodą z mydłem:
  • Po wyjściu z toalety
  • Przed przygotowywaniem i spożywaniem posiłków
  • Po kontakcie z glebą
  • Po powrocie do domu
• Utrzymywanie czystych paznokci i ich regularne obcinanie
• Nie wkładanie brudnych rąk do ust

Higiena żywności

• Dokładne mycie owoców i warzyw przeznaczonych do spożycia na surowo
• Obieranie owoców i warzyw, jeśli to możliwe
• Picie wody ze sprawdzonego źródła, najlepiej przegotowanej
• Ochrona żywności przed owadami (muchami), które mogą przenosić jaja pasożytów
• Unikanie spożywania posiłków w miejscach o wątpliwym standardzie higienicznym

Higiena środowiska

• Odpowiednia gospodarka ściekami
• Unikanie stosowania ludzkich odchodów jako nawozu
• Regularne czyszczenie i dezynfekcja toalet
• Czystość piaskownic, w których bawią się dzieci
• Unikanie kąpieli w zbiornikach wodnych o wątpliwej czystości

Edukacja

• Uczenie dzieci podstawowych zasad higieny
• Wyjaśnianie im, dlaczego nie powinny wkładać brudnych rąk i przedmiotów do ust
• Nadzorowanie małych dzieci podczas zabawy, szczególnie w piaskownicach

Profilaktyka w podróży

• Szczególna ostrożność podczas podróży do krajów o niskim standardzie sanitarnym
• Unikanie picia nieprzegotowanej wody
• Spożywanie tylko owoców, które można obrać
• Unikanie surowych warzyw w miejscach o wątpliwej higienie

Bibliografia

1. Bethony J, Brooker S, Albonico M, Geiger SM, Loukas A, Diemert D, Hotez PJ. Soil-transmitted helminth infections: ascariasis, trichuriasis, and hookworm. The Lancet. 2006;367(9521):1521-1532. DOI: 10.1016/S0140-6736(06)68653-4 PMID: 16679166
2. Jourdan PM, Lamberton PHL, Fenwick A, Addiss DG. Soil-transmitted helminth infections. The Lancet. 2018;391(10117):252-265. DOI: 10.1016/S0140-6736(17)31930-X PMID: 28882382
3. Dold C, Holland CV. Ascaris and ascariasis. Microbes and Infection. 2011;13(7):632-637. DOI: 10.1016/j.micinf.2010.09.012 PMID: 20934531
4. Khuroo MS, Rather AA, Khuroo NS, Khuroo MS. Hepatobiliary and pancreatic ascariasis. World Journal of Gastroenterology. 2016;22(33):7507-7517. DOI: 10.3748/wjg.v22.i33.7507 PMID: 27672273