Pasożyty u ludzi – objawy, przyczyny, leczenie i profilaktyka
Pasożyty to organizmy, które do swojego życia i rozmnażania wykorzystują inne organizmy, w tym przypadku – człowieka. Choroby pasożytnicze dotykają miliony ludzi na całym świecie, a w Polsce najczęściej występują owsica, giardioza, świerzb czy wszawica. Zakażenia pasożytami mogą prowadzić do poważnych konsekwencji zdrowotnych, szczególnie jeśli nie zostaną odpowiednio zdiagnozowane i leczone. Objawy zakażenia pasożytami są często niespecyficzne i mogą obejmować problemy ze strony układu pokarmowego, zmiany skórne, osłabienie, problemy ze snem czy obniżoną odporność. Współczesna medycyna dysponuje skutecznymi metodami diagnostyki i leczenia chorób pasożytniczych, a stosowanie odpowiednich zasad higieny oraz profilaktyki pozwala znacząco zmniejszyć ryzyko zakażenia.

Czym są pasożyty?
Pasożyty to organizmy, które do życia i pozyskiwania składników odżywczych wykorzystują inne organizmy, nazywane żywicielami. Relacja między pasożytem a żywicielem jest jednostronna – pasożyt czerpie korzyści kosztem żywiciela, często powodując u niego choroby lub dolegliwości.
Pasożyty atakujące człowieka możemy podzielić na dwie główne grupy:
- Pasożyty wewnętrzne – organizmy, które bytują wewnątrz ciała człowieka, najczęściej w przewodzie pokarmowym, ale również w innych narządach i tkankach. Do tej grupy należą:
- Pierwotniaki (np. lamblie, pełzaki)
- Robaki obłe/nicienie (np. owsiki, glista ludzka, włosień kręty)
- Płazińce (np. tasiemce, przywry)
- Pasożyty zewnętrzne – organizmy żyjące na powierzchni ciała żywiciela, odżywiające się jego płynami ustrojowymi lub tkankami. W tej grupie znajdują się:
- Świerzbowce
- Wszy
- Kleszcze
- Komary (jako wektory przenoszące inne patogeny)
Pasożyty dostają się do organizmu człowieka różnymi drogami – przez usta (wraz z zanieczyszczoną żywnością lub wodą), przez skórę, poprzez kontakt z zakażoną osobą lub za pośrednictwem wektorów, takich jak komary czy kleszcze.
Objawy zakażenia pasożytami
Symptomy zakażenia pasożytami są często niespecyficzne i mogą przypominać inne schorzenia, co utrudnia diagnozę. Objawy mogą różnić się w zależności od rodzaju pasożyta, lokalizacji zakażenia oraz reakcji organizmu żywiciela.
Najczęstsze objawy zakażenia pasożytami obejmują:
Objawy ze strony układu pokarmowego:
- Nawracające bóle brzucha
- Nudności i wymioty
- Biegunka lub zaparcia
- Wzdęcia i gazy
- Niestrawność
- Brak apetytu i nieuzasadniona utrata wagi
Objawy ogólne:
- Przewlekłe zmęczenie i osłabienie
- Ospałość lub przeciwnie – nadpobudliwość i nerwowość
- Zaburzenia snu (bezsenność lub nadmierna senność)
- Trudności z koncentracją
- Bóle głowy
- Obniżona odporność i częste infekcje
Objawy skórne:
- Wysypki i wypryski
- Pokrzywka
- Suchość skóry
- Bladość skóry
- Charakterystyczne cienie pod oczami
- Świąd skóry, szczególnie w okolicy odbytu (typowy dla owsicy)
Inne objawy:
- Niedobór żelaza i anemia
- Problemy z oddychaniem (w przypadku pasożytów migrujących do płuc)
- Powiększone węzły chłonne
- Bóle mięśni i stawów
- U dzieci – opóźnienie rozwoju i wzrostu
Warto podkreślić, że niektóre zakażenia pasożytnicze mogą przebiegać bezobjawowo, szczególnie w początkowej fazie, lub objawy mogą być na tyle łagodne, że łatwo je zignorować lub przypisać innym przyczynom.
Najczęstsze choroby pasożytnicze w Polsce
Owsica
Jest to najczęstsza choroba pasożytnicza w naszym kraju, szczególnie rozpowszechniona wśród dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Wywoływana jest przez owsika ludzkiego (Enterobius vermicularis).
Objawy owsicy:
- Intensywny świąd w okolicy odbytu, nasilający się wieczorem i w nocy
- Niepokój i problemy ze snem związane ze świądem
- Brak apetytu
- W ciężkich przypadkach – stan zapalny skóry, bladość
- U dzieci – rozdrażnienie, trudności z koncentracją, pogorszenie wyników w nauce
Giardioza (lamblioza)
Choroba wywoływana przez pierwotniaka Giardia lamblia, który atakuje jelito cienkie.
Objawy giardiozy:
- Biegunka, często przewlekła
- Bóle brzucha
- Wzdęcia
- Nudności
- Utrata wagi
- Reakcje alergiczne
- W ciężkich przypadkach – niedokrwistość, żółtaczka
- U dzieci – opóźnienie rozwoju fizycznego
Świerzb
Choroba pasożytnicza skóry wywoływana przez świerzbowca ludzkiego (Sarcoptes scabiei).
Objawy świerzbu:
- Intensywny świąd, nasilający się w nocy
- Charakterystyczne zmiany skórne – różowe grudki, pęcherzyki
- Widoczne na skórze linijne tunele (nory świerzbowcowe) o szaroczarnym zabarwieniu
- Zmiany najczęściej lokalizują się w okolicy nadgarstków, między palcami, w zgięciach łokciowych, w okolicach pępka i narządów płciowych
Wszawica
Infestacja pasożytnicza wywoływana przez wesz głowową (Pediculus humanus capitis).
Objawy wszawicy:
- Dokuczliwy świąd skóry głowy
- Drobne czerwone plamki na skórze głowy
- Widoczne gnidy (jaja wszy) przyczepione do włosów
- Zadrapania, zmiany wypryskowe i ropne spowodowane drapaniem
Toksoplazmoza
Choroba wywoływana przez pierwotniaka Toxoplasma gondii, szczególnie niebezpieczna dla kobiet w ciąży i osób z obniżoną odpornością.
Objawy toksoplazmozy:
- U osób z prawidłową odpornością często przebiega bezobjawowo
- Powiększenie węzłów chłonnych
- Objawy grypopodobne – gorączka, ból gardła, bóle mięśni
- U osób z obniżoną odpornością – zapalenie mózgu, zapalenie płuc
- U płodu (toksoplazmoza wrodzona) – uszkodzenia układu nerwowego, wady wzroku, opóźnienie rozwoju
Tasiemczyca
Choroba wywoływana przez różne gatunki tasiemców, najczęściej tasiemca uzbrojonego (Taenia solium) i tasiemca nieuzbrojonego (Taenia saginata).
Objawy tasiemczycy:
- Bóle brzucha
- Nudności, wymioty
- Biegunki
- Utrata masy ciała mimo dobrego apetytu
- Niedokrwistość
- W przypadku wągrzycy (zakażenia larwami tasiemca uzbrojonego) – objawy neurologiczne, w tym napady padaczkowe
Diagnostyka zakażeń pasożytniczych
Prawidłowa diagnoza zakażenia pasożytniczego ma kluczowe znaczenie dla skutecznego leczenia. Obejmuje ona:
Wywiad lekarski
Lekarz zbiera informacje dotyczące objawów, historii podróży, nawyków żywieniowych, kontaktu ze zwierzętami oraz ewentualnych przypadków zakażeń w najbliższym otoczeniu pacjenta.
Badania laboratoryjne
Najczęściej stosowane badania laboratoryjne w diagnostyce zakażeń pasożytniczych to:
- Badanie kału:
- Badanie parazytologiczne kału – bezpośrednie poszukiwanie pasożytów, ich jaj lub cyst
- Test na obecność krwi utajonej w kale
- Badania immunoenzymatyczne wykrywające antygeny pasożytów
- Badania krwi:
- Morfologia (często wykazuje eozynofilię – zwiększoną liczbę eozynofilów)
- Badania serologiczne wykrywające przeciwciała przeciwko określonym pasożytom
- Badania molekularne (PCR) wykrywające materiał genetyczny pasożytów
- Inne materiały biologiczne:
- Test z taśmą celofanową (test Graham’a) – stosowany w diagnostyce owsicy
- Badanie wydzieliny z pochwy – w przypadku rzęsistkowicy
- Badanie moczu – w przypadku schistosomatozy
Badania obrazowe
W przypadku niektórych zakażeń pasożytniczych, zwłaszcza tych obejmujących narządy wewnętrzne, stosuje się:
- USG
- Tomografię komputerową (TK)
- Rezonans magnetyczny (MRI)
Leczenie zakażeń pasożytniczych
Leczenie zakażeń pasożytniczych opiera się przede wszystkim na farmakoterapii przy użyciu leków przeciwpasożytniczych, których wybór zależy od rodzaju pasożyta, lokalizacji zakażenia oraz stanu ogólnego pacjenta.
Leki przeciwpasożytnicze
Leki stosowane w zakażeniach pasożytniczych można podzielić na kilka głównych grup:
Leki przeciwrobacze (przeciwhelminty):
Benzimidazole:
- Albendazol – skuteczny w leczeniu wielu zakażeń robakami obłymi (nicieniami) i tasiemcami
- Mebendazol – stosowany głównie w zakażeniach nicieniami (owsica, glistnica)
Pochodne tetrahydropirymidyny:
- Pyrantel – stosowany w owsicy i glistnicy
Awermektyny:
- Iwermektyna – skuteczna w leczeniu świerzbu i niektórych zakażeń nicieniami
Inne leki przeciwrobacze:
- Prazykwantel – skuteczny w zakażeniach przywrami i tasiemcami
- Niklozamid – stosowany w tasiemczycy
- Dietylkarbamazyna – stosowana w filariozach
Leki przeciwpierwotniakowe:
Pochodne nitroimidazolu:
- Metronidazol – stosowany w zakażeniach pierwotniakowych jak giardioza, rzęsistkowica, pełzakowica
- Tynidazol – podobne zastosowanie jak metronidazol, ale o dłuższym okresie półtrwania
Leki przeciwmalaryczne:
- Chlorochina – stosowana w niektórych postaciach malarii i pełzakowicy
- Atowakwon/proguanil – skuteczny w zapobieganiu i leczeniu malarii
Inne leki przeciwpierwotniakowe:
- Paromomycyna – stosowana w pełzakowicy i giardiozie
- Nitazoksanid – szerokospektrowy lek przeciwpasożytniczy
Mechanizm działania leków przeciwpasożytniczych
Leki przeciwpasożytnicze działają na różne sposoby:
- Zaburzenie metabolizmu pasożyta – niektóre leki zakłócają przemianę materii pasożyta, uniemożliwiając mu wchłanianie glukozy, co prowadzi do jego śmierci
- Porażenie układu nerwowo-mięśniowego – inne leki powodują paraliż mięśni pasożyta, co uniemożliwia mu poruszanie się i utrzymanie w organizmie żywiciela
- Blokowanie replikacji DNA – niektóre leki uniemożliwiają pasożytowi namnażanie się
- Uszkodzenie błony komórkowej – prowadzi to do śmierci pasożyta
Leczenie wspomagające
Oprócz farmakoterapii, w leczeniu zakażeń pasożytniczych stosuje się również:
- Nawodnienie i wyrównanie elektrolitów – szczególnie istotne w przypadku zakażeń powodujących biegunkę
- Suplementacja witamin i minerałów – szczególnie przy długotrwałych zakażeniach powodujących niedożywienie
- Probiotyki – wspomagające odbudowę prawidłowej flory bakteryjnej jelit po leczeniu
- Leczenie objawowe – łagodzenie bólu, gorączki, świądu i innych dokuczliwych objawów
Leczenie naturalne i preparaty ziołowe
Niektóre naturalne preparaty mogą wspomagać leczenie zakażeń pasożytniczych, jednak nie powinny być stosowane jako jedyna metoda terapii. Do popularnych naturalnych środków o działaniu przeciwpasożytniczym należą:
- Napar z ziela piołunu
- Czosnek
- Oregano
- Goździki
- Nasiona dyni
- Olej z oregano
- Tymianek
- Ekstrakt z grejpfruta
Warto pamiętać, że stosowanie preparatów ziołowych wymaga ostrożności i konsultacji z lekarzem. Podczas picia naparów ziołowych istnieje możliwość przemieszczenia się pasożyta z układu pokarmowego w inne miejsce, co może stanowić zagrożenie dla zdrowia.
Profilaktyka chorób pasożytniczych
Zapobieganie zakażeniom pasożytniczym opiera się na kilku podstawowych zasadach:
Higiena osobista
- Dokładne mycie rąk przed posiłkami, po korzystaniu z toalety, po kontakcie ze zwierzętami
- Regularne obcinanie i czyszczenie paznokci (pod paznokciami mogą gromadzić się jaja pasożytów)
- Częsta zmiana i pranie bielizny osobistej i pościeli (w wysokiej temperaturze)
- Używanie wyłącznie osobistych przyborów toaletowych
Higiena żywności
- Dokładne mycie owoców i warzyw przed spożyciem
- Odpowiednia obróbka termiczna mięsa, ryb i owoców morza
- Unikanie spożywania surowego lub niedogotowanego mięsa
- Przechowywanie żywności w odpowiednich warunkach
- Picie wyłącznie przegotowanej lub butelkowanej wody w rejonach o wysokim ryzyku zakażeń
Profilaktyka podczas podróży
- Stosowanie środków odstraszających owady
- Spanie pod moskitierami w rejonach występowania malarii
- Unikanie kąpieli w wodach stojących i wolno płynących rzekach w rejonach tropikalnych
- Stosowanie profilaktyki przeciwmalarycznej zgodnie z zaleceniami
Regularne odrobaczanie zwierząt domowych
Zwierzęta domowe, szczególnie psy i koty, mogą być nosicielami pasożytów, które mogą zainfekować człowieka. Regularne odrobaczanie zwierząt jest istotnym elementem profilaktyki chorób pasożytniczych.
Profilaktyczne badania
Osoby z grup ryzyka (np. personel placówek opiekuńczo-wychowawczych, pracownicy gastronomii) powinny regularnie poddawać się badaniom w kierunku zakażeń pasożytniczych.
Pasożyty u dzieci
Dzieci są szczególnie narażone na zakażenia pasożytnicze ze względu na niedojrzały układ odpornościowy, bliski kontakt z innymi dziećmi oraz tendencję do wkładania brudnych rąk i przedmiotów do ust.
Najczęstsze pasożyty u dzieci
- Owsiki – najczęstszy pasożyt wieku dziecięcego, szczególnie wśród dzieci przedszkolnych i wczesnoszkolnych
- Wesz głowowa – szerzy się łatwo w placówkach edukacyjnych
- Giardia lamblia – pierwotniaki powodujące biegunki i zaburzenia wchłaniania
- Glista ludzka – zakażenie następuje przez połknięcie jaj glista z zanieczyszczoną żywnością lub wodą
Leczenie zakażeń pasożytniczych u dzieci
Leki przeciwpasożytnicze dla dzieci są dostępne w formie zawiesin, syropów lub tabletek. Dawkowanie jest dostosowane do wieku i masy ciała dziecka. Kluczowa jest konsultacja z lekarzem przed rozpoczęciem terapii.
Profilaktyka u dzieci
- Uczenie dzieci prawidłowych nawyków higienicznych
- Regularne mycie rąk przed jedzeniem i po skorzystaniu z toalety
- Unikanie kontaktu z zanieczyszczoną glebą
- Regularne sprawdzanie włosów pod kątem wszawicy
- Unikanie dzielenia się przyborami osobistymi, czapkami, grzebieniami
Czy można stosować leki przeciwpasożytnicze profilaktycznie?
W ostatnich latach można zaobserwować rosnącą popularność profilaktycznego „odrobaczania” organizmu. Jednak specjaliści odradzają stosowanie leków przeciwpasożytniczych bez wcześniejszej diagnozy potwierdzającej zakażenie.
Leki przeciwpasożytnicze nie są obojętne dla organizmu i mogą wywoływać skutki uboczne, takie jak:
- Zaburzenia żołądkowo-jelitowe
- Bóle głowy
- Zawroty głowy
- Zaburzenia wątrobowe
- Reakcje alergiczne
Ponadto, niektóre leki przeciwpasożytnicze mogą zaburzać naturalną florę bakteryjną przewodu pokarmowego, co może prowadzić do dysbioty jelitowej.
Warto pamiętać, że decyzję o zastosowaniu leków przeciwpasożytniczych powinien zawsze podejmować lekarz na podstawie objawów klinicznych i wyników badań diagnostycznych.
Najczęściej zadawane pytania (FAQ)
Jak odróżnić katar alergiczny od zakażenia pasożytami?
Katar alergiczny charakteryzuje się wodnistą wydzieliną z nosa, kichaniem, świądem nosa i oczu. Zakażenia pasożytnicze rzadko powodują typowe objawy kataru, natomiast często towarzyszą im objawy ze strony przewodu pokarmowego, zmęczenie, świąd skóry (zwłaszcza w okolicy odbytu przy owsicy). Dokładna diagnoza wymaga konsultacji lekarskiej i badań.
Czy pasożyty mogą być przyczyną przewlekłego zmęczenia?
Tak, przewlekłe zakażenia pasożytnicze mogą prowadzić do zespołu przewlekłego zmęczenia. Pasożyty pobierają składniki odżywcze z organizmu żywiciela, co może prowadzić do niedoborów i osłabienia. Ponadto, reakcja immunologiczna organizmu na obecność pasożytów może przyczyniać się do uczucia przewlekłego zmęczenia.
Czy mogę zarazić się pasożytami od zwierząt domowych?
Tak, niektóre pasożyty mogą przenosić się między zwierzętami a ludźmi (choroby odzwierzęce). Do najczęstszych pasożytów przenoszonych przez zwierzęta domowe należą:
- Toxoplasma gondii (od kotów)
- Niektóre gatunki tasiemców (od psów i kotów)
- Toksokara (od psów i kotów)
Aby zmniejszyć ryzyko zakażenia, należy regularnie odrobaczać zwierzęta domowe, myć ręce po kontakcie z nimi oraz utrzymywać czystość w miejscach, gdzie przebywają.
Jakie badania należy wykonać, aby wykluczyć zakażenie pasożytami?
Podstawowym badaniem jest badanie kału w kierunku pasożytów, które powinno być wykonane trzykrotnie w odstępach 2-3 dni. W zależności od podejrzanego pasożyta, lekarz może zlecić również:
- Test z taśmą celofanową (test Grahama) – w przypadku podejrzenia owsicy
- Badania serologiczne krwi
- Badania obrazowe (USG, TK, MRI) – w przypadku podejrzenia pasożytów w narządach wewnętrznych
Czy zakażenia pasożytnicze mogą prowadzić do poważnych powikłań?
Tak, nieleczone zakażenia pasożytnicze mogą prowadzić do poważnych komplikacji, takich jak:
- Niedokrwistość (anemia)
- Niedrożność jelit
- Zapalenie wyrostka robaczkowego
- Zapalenie dróg żółciowych
- Uszkodzenie wątroby
- W przypadku niektórych pasożytów (np. wągrzycy) – uszkodzenie mózgu i innych narządów
Jak długo trwa leczenie zakażeń pasożytniczych?
Czas leczenia zależy od rodzaju pasożyta i ciężkości zakażenia. Niektóre zakażenia (np. owsica) mogą wymagać jednorazowej dawki leku, ewentualnie powtórzonej po 2 tygodniach. Inne, bardziej złożone zakażenia, mogą wymagać kilkutygodniowej terapii. W przypadku nawracających zakażeń, leczenie może być dłuższe i bardziej złożone.
Czy można się całkowicie wyleczyć z zakażenia pasożytniczego?
Większość zakażeń pasożytniczych można całkowicie wyleczyć przy zastosowaniu odpowiednich leków i przestrzeganiu zaleceń terapeutycznych. Jednak w niektórych przypadkach (np. przy obniżonej odporności) zakażenia mogą nawracać i wymagać powtórnego leczenia. Kluczowe znaczenie ma również eliminacja źródła zakażenia i stosowanie profilaktyki, aby zapobiec ponownemu zarażeniu.
Bibliografia
- Bethony J, Brooker S, Albonico M, Geiger SM, Loukas A, Diemert D, Hotez PJ. Soil-transmitted helminth infections: ascariasis, trichuriasis, and hookworm. Lancet. 2006;367(9521):1521-1532. DOI: 10.1016/S0140-6736(06)68653-4
- Buonfrate D, Bisanzio D, Giorli G, Odermatt P, Fürst T, Greenaway C, French M, Reithinger R, Gobbi F, Montresor A, Bisoffi Z. The Global Prevalence of Strongyloides stercoralis Infection. Pathogens. 2020;9(6):468. DOI: 10.3390/pathogens9060468
- Chai JY, Darwin Murrell K, Lymbery AJ. Fish-borne parasitic zoonoses: status and issues. International Journal for Parasitology. 2005;35(11-12):1233-1254. DOI: 10.1016/j.ijpara.2005.07.013
- Eckert J, Gemmell MA, Meslin FX, Pawłowski ZS. WHO/OIE Manual on Echinococcosis in Humans and Animals: a Public Health Problem of Global Concern. World Organisation for Animal Health, Paris, France, 2001. DOI: 10.1017/S0031182001001147
- Fürst T, Keiser J, Utzinger J. Global burden of human food-borne trematodiasis: a systematic review and meta-analysis. Lancet Infectious Diseases. 2012;12(3):210-221. DOI: 10.1016/S1473-3099(11)70294-8
- Hotez PJ, Brindley PJ, Bethony JM, King CH, Pearce EJ, Jacobson J. Helminth infections: the great neglected tropical diseases. Journal of Clinical Investigation. 2008;118(4):1311-1321. DOI: 10.1172/JCI34261
- Mas-Coma S, Valero MA, Bargues MD. Climate change effects on trematodiases, with emphasis on zoonotic fascioliasis and schistosomiasis. Veterinary Parasitology. 2009;163(4):264-280. DOI: 10.1016/j.vetpar.2009.03.024
- Montresor A, Crompton DW, Hall A, Bundy DA, Savioli L. Guidelines for the evaluation of soil-transmitted helminthiasis and schistosomiasis at community level. World Health Organization, Geneva, 1998. WHO/CTD/SIP/98.1.
- Stanley SL Jr. Amoebiasis. Lancet. 2003;361(9362):1025-1034. DOI: 10.1016/S0140-6736(03)12830-9
- Utzinger J, Becker SL, Knopp S, Blum J, Neumayr AL, Keiser J, Hatz CF. Neglected tropical diseases: diagnosis, clinical management, treatment and control. Swiss Medical Weekly. 2012;142:w13727. DOI: 10.4414/smw.2012.13727