Choroby człowieka wywoływane przez nicienie

Nicienie (robaki obłe) stanowią jedną z najliczniejszych grup pasożytów atakujących organizm człowieka. Szacuje się, że na świecie z infestacją pasożytniczą wywołaną przez nicienie może zmagać się nawet 1,5 miliarda osób. Te podłużne, walcowate organizmy o zaokrąglonym kształcie mogą bytować w różnych częściach naszego ciała, najczęściej w układzie pokarmowym, wywołując szereg nieprzyjemnych objawów. Zakażenie nicieniami często błędnie kojarzone jest wyłącznie z dziećmi, podczas gdy w rzeczywistości każdy człowiek, niezależnie od wieku, może zostać ich żywicielem. Występują one na całym świecie, choć niektóre gatunki są charakterystyczne dla określonych regionów geograficznych. Właściwe rozpoznanie i szybkie leczenie zakażenia nicieniami ma kluczowe znaczenie dla zdrowia pacjenta, gdyż nieleczone mogą prowadzić do poważnych powikłań, a w skrajnych przypadkach nawet do śmierci.

Czym są nicienie?

Nicienie, inaczej nazywane robakami obłymi lub obleńcami, to typ bezkręgowców o charakterystycznym podłużnym, walcowatym ciele. Ich ciało zbudowane jest z oskórka, nabłonka i warstwy mięśniowej, tworząc tzw. szkielet hydrostatyczny wypełniony płynem surowiczym. Oskórek może być gładki lub poprzecznie prążkowany.

Wielkość nicieni jest bardzo zróżnicowana – od mikroskopijnych organizmów mierzących zaledwie 0,3 mm do ogromnych pasożytów osiągających nawet 8 metrów długości. Dla przykładu, owsiki mają od 3 mm do 1 cm długości, natomiast glista ludzka może dorastać nawet do 40 cm.

Nicienie są organizmami rozdzielnopłciowymi, a ich cykl rozwojowy obejmuje: jajo, cztery stadia larwalne i postać dojrzałą. Szacuje się, że na świecie żyje od 400 tysięcy do 10 milionów różnych gatunków tych zwierząt. Około 300 z nich może wywoływać infestacje pasożytnicze u człowieka.

Środowiskiem życia nicieni jest głównie woda i gleba, choć wiele gatunków pasożytuje na roślinach, zwierzętach i ludziach. Najczęściej występują w krajach o ciepłym i wilgotnym klimacie (Azja, Afryka, Ameryka Południowa i Środkowa), choć niektóre gatunki występują na całym świecie, w tym również w Polsce.

Najczęstsze gatunki nicieni pasożytujących u człowieka

W zależności od miejsca bytowania w organizmie żywiciela, nicienie można podzielić na dwie główne grupy:

1. Nicienie pasożytujące w jelitach

• Glista ludzka (Ascaris lumbricoides) – wywołuje glistnicę
• Owsik ludzki (Enterobius vermicularis) – wywołuje owsicę
• Włosogłówka ludzka (Trichuris trichiura) – wywołuje włosogłówczycę
• Tęgoryjec dwunastnicy (Ancylostoma duodenale) – wywołuje ankylostomozę
• Węgorek jelitowy (Strongyloides stercoralis) – wywołuje węgorczycę

2. Nicienie pasożytujące w tkankach

• Włosień kręty (Trichinella spiralis) – wywołuje włośnicę
• Robak medyński (Dracunculus medinensis) – wywołuje drakunkulozę
• Toxocara canis i Toxocara cati – wywołują toksokarozę
• Filarie (różne gatunki) – wywołują filariozy

Drogi zakażenia nicieniami

Sposób, w jaki człowiek może zarazić się nicieniami, zależy od gatunku pasożyta:

1. Droga pokarmowa – najczęstsza droga zakażenia:
   • Spożycie jaj lub larw pasożyta wraz z zanieczyszczoną wodą lub żywnością (zwłaszcza niedokładnie umytymi warzywami i owocami)
   • Spożycie surowego lub niedogotowanego mięsa zawierającego larwy (np. wieprzowiny lub dziczyzny w przypadku włośnia krętego)
2. Droga przezskórna:
   • Bezpośredni kontakt skóry (zwykle stóp) z zanieczyszczoną glebą lub wodą, zawierającą larwy inwazyjne
   • Aktywne wnikanie larw przez nieuszkodzoną skórę (np. w przypadku tęgoryjców)
3. Droga kontaktowa:
   • Przeniesienie jaj pasożytów z zanieczyszczonych powierzchni, zabawek lub z okolicy odbytu na ręce, a następnie do ust
   • Samozarażenie (np. w przypadku owsików, gdy dziecko drapie swędzącą okolicę odbytu i przenosi jaja na ręce)
4. Przez wektory (owady):
   • Ukąszenia owadów przenoszących larwy pasożytów (np. komary w przypadku filarioz)

Objawy zakażenia nicieniami

Objawy zakażenia nicieniami zależą od gatunku pasożyta, jego lokalizacji w organizmie, intensywności inwazji oraz indywidualnej odpowiedzi immunologicznej żywiciela. Oto charakterystyczne objawy najczęstszych chorób wywoływanych przez nicienie:

Owsica (wywołana przez owsika ludzkiego)

Owsica jest jedną z najczęstszych chorób pasożytniczych, szczególnie wśród dzieci. Objawy owsicy obejmują:

• Intensywny świąd okolicy odbytu, nasilający się wieczorem i w nocy
• Niepokój, drażliwość i problemy ze snem
• Trudności z koncentracją u dzieci
• Zgrzytanie zębami podczas snu
• Obgryzanie paznokci
• Bladość skóry i cienie pod oczami
• Utrata apetytu i spadek masy ciała
• Podrażnienie i zmiany skórne w okolicy odbytu (wynik drapania)

U dorosłych zakażenie może przebiegać bezobjawowo lub z mniejszym nasileniem objawów. W przypadku intensywnej inwazji może dojść do zapalenia wyrostka robaczkowego, pochwy lub macicy.

Glistnica (wywołana przez glistę ludzką)

Objawy glistnicy można podzielić na dwie fazy:

Faza migracji larw przez płuca:

• Kaszel, często z krwiopluciem
• Duszności i ucisk w klatce piersiowej
• Gorączka
• Zapalenie płuc (w ciężkich przypadkach)

Faza jelitowa (po osiągnięciu przez pasożyty dojrzałości):

• Bóle brzucha, szczególnie w okolicy pępka
• Mdłości i wymioty
• Biegunka lub zaparcia
• Utrata apetytu i spadek masy ciała
• Zmęczenie i osłabienie
• Zaburzenia snu
• Podrażnienie i nerwowość

W przypadku masywnej inwazji może dojść do niedrożności jelit, perforacji (przedziurawienia) ściany jelita, zapalenia wyrostka robaczkowego lub zablokowania dróg żółciowych przez wędrujące glisty.

Włośnica (wywołana przez włośnia krętego)

Włośnica to groźna choroba pasożytnicza, której objawy można podzielić na dwie fazy:

Faza jelitowa (pierwsze 1-2 tygodnie po zarażeniu):

• Bóle brzucha
• Nudności i wymioty
• Biegunka
• Gorączka

Faza mięśniowa (gdy larwy wędrują do mięśni):

• Wysoka gorączka utrzymująca się przez kilkanaście dni
• Nadmierne pocenie
• Obrzęk twarzy, szczególnie powiek
• Bolesne skurcze mięśni, które mogą utrudniać normalne funkcjonowanie
• Drobne wybroczyny, wysypka skórna
• Bóle głowy i mięśni
• Trudności w oddychaniu i połykaniu
• Zaburzenia rytmu serca (w przypadku zajęcia mięśnia sercowego)

W ciężkich przypadkach, gdy larwy włośni lokalizują się w mózgu, mogą wystąpić zawroty głowy, napady padaczkowe, zaburzenia zachowania, niedowłady, a nawet zapalenie opon mózgowych. Nieleczona włośnica w około 50% przypadków może prowadzić do śmierci w ciągu 4-8 tygodni.

Toksokaroza (wywołana przez glistę psią i kocią)

Objawy toksokarozy zależą od jej postaci:

Postać trzewna:

• Gorączka
• Powiększenie wątroby
• Bóle brzucha
• Utrata apetytu i spadek masy ciała
• Kaszel i duszności
• Wysypka skórna
• Powiększenie węzłów chłonnych

Postać oczna:

• Zaburzenia widzenia
• Zapalenie siatkówki
• Zapalenie błony naczyniowej oka
• Zez
• W ciężkich przypadkach odwarstwienie siatkówki i utrata wzroku

Postać neurologiczna:

• Zapalenie mózgu
• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych
• Zaburzenia zachowania
• Drgawki

Węgorczyca (wywołana przez węgorka jelitowego)

Objawy węgorczycy obejmują:

Faza skórna:

• Zaczerwienienie, obrzęk i świąd w miejscu wniknięcia larw (najczęściej stopy)
• Pełzające zapalenie skóry – widoczne liniowe, swędzące zmiany na skórze

Faza płucna:

• Kaszel
• Duszności
• Krwioplucie
• Zapalenie płuc

Faza jelitowa:

• Bóle brzucha
• Nudności
• Wymioty
• Biegunka podbarwiona krwią
• Utrata apetytu i spadek masy ciała

U osób z obniżoną odpornością węgorczyca może mieć przebieg rozsianej, zagrażającej życiu choroby.

Diagnostyka zakażeń nicieniami

Diagnostyka zakażeń nicieniami obejmuje:

1. Badanie kału

• Badanie mikroskopowe kału w kierunku obecności jaj, larw lub dorosłych postaci pasożytów
• W przypadku owsicy zaleca się wymaz z okolicy odbytu (test celofanowy) wykonywany rano, przed defekacją i myciem
• Hodowla kału w kierunku nicieni (szczególnie przydatna w diagnostyce węgorczycy)

2. Badania krwi

• Morfologia krwi – zwykle obserwuje się podwyższoną liczbę eozynofilów (eozynofilia)
• Badania serologiczne (wykrywanie przeciwciał przeciwko konkretnym pasożytom)
• Badania molekularne (PCR) – wykrywanie materiału genetycznego pasożytów

3. Badania obrazowe

• USG jamy brzusznej – pomocne w wykrywaniu powikłań, takich jak niedrożność jelit
• Tomografia komputerowa i rezonans magnetyczny – szczególnie przydatne przy podejrzeniu zajęcia ośrodkowego układu nerwowego

4. Inne badania

• Biopsja mięśni – w przypadku podejrzenia włośnicy
• Badanie okulistyczne – przy podejrzeniu toksokarozy ocznej
• Gastroskopia lub kolonoskopia – w przypadku podejrzenia masywnej inwazji jelitowej

Leczenie zakażeń nicieniami

Leczenie zakażeń nicieniami opiera się głównie na stosowaniu leków przeciwpasożytniczych. Wybór leku, dawkowanie i czas trwania terapii zależą od rodzaju pasożyta oraz ciężkości zakażenia.

Najczęściej stosowane leki przeciwpasożytnicze:

1. Pochodne benzimidazolu – leki o szerokim spektrum działania przeciwpasożytniczego:
   • Albendazol – skuteczny w leczeniu większości inwazji nicieni
   • Mebendazol – stosowany w leczeniu owsicy, glistnicy, włosogłówczycy
2. Pyrantel – szczególnie skuteczny w leczeniu owsicy i glistnicy
3. Iwermektyna – lek z wyboru w leczeniu węgorczycy i niektórych filarioz

Schematy leczenia najczęstszych zakażeń nicieniami:

Owsica:

• Mebendazol, albendazol lub pyrantel w jednorazowej dawce
• Zaleca się powtórzenie leczenia po 2-3 tygodniach
• Leczeniem należy objąć wszystkich domowników, nawet jeśli nie mają objawów
• Równocześnie z terapią farmakologiczną należy wdrożyć środki higieniczne: częste mycie rąk, codzienną zmianę bielizny osobistej i pościeli, pranie w wysokich temperaturach

Glistnica:

• Albendazol, mebendazol lub pyrantel w jednorazowej dawce
• W przypadku masywnej inwazji może być konieczne powtórzenie leczenia po 2-3 tygodniach

Włośnica:

• Albendazol lub mebendazol przez 10-15 dni
• W ciężkich przypadkach dodatkowo stosuje się glikokortykosteroidy (np. prednizon) w celu zmniejszenia reakcji zapalnej
• W fazie ostrej może być konieczna hospitalizacja i leczenie objawowe

Toksokaroza:

• Albendazol przez 5-7 dni, w ciężkich przypadkach leczenie może być dłuższe
• W postaci ocznej dodatkowo stosuje się glikokortykosteroidy

Węgorczyca:

• Iwermektyna w jednorazowej dawce lub albendazol przez 3-7 dni
• W ciężkich przypadkach leczenie może być przedłużone lub powtórzone

Zapobieganie zakażeniom nicieniami

Aby uchronić się przed zakażeniem nicieniami, warto przestrzegać kilku podstawowych zasad:

1. Higiena osobista:
   • Regularne i dokładne mycie rąk, szczególnie przed jedzeniem, po skorzystaniu z toalety oraz po kontakcie ze zwierzętami
   • Regularne obcinanie i czyszczenie paznokci, pod którymi mogą gromadzić się jaja pasożytów
   • Codzienne zmienianie bielizny osobistej
2. Higiena żywności:
   • Dokładne mycie owoców i warzyw przed spożyciem
   • Unikanie spożywania surowego lub niedogotowanego mięsa (szczególnie wieprzowiny i dziczyzny)
   • Poddawanie mięsa odpowiedniej obróbce termicznej (temperatura powyżej 80°C zabija larwy pasożytów)
   • Unikanie picia nieprzegotowanej wody z niepewnych źródeł
3. Ochrona przed wnikaniem larw przez skórę:
   • Noszenie obuwia podczas chodzenia po ziemi, szczególnie w ciepłych i wilgotnych regionach
   • Unikanie kontaktu z ziemią zanieczyszczoną ludzkimi lub zwierzęcymi odchodami
   • Stosowanie rękawic przy pracach ogrodowych
4. Opieka nad zwierzętami domowymi:
   • Regularne odrobaczanie psów i kotów (co 3-6 miesięcy)
   • Sprzątanie odchodów zwierzęcych i ich właściwa utylizacja
   • Unikanie zbyt bliskiego kontaktu z pyskiem zwierzęcia oraz mycie rąk po każdym kontakcie ze zwierzęciem
5. Środki ostrożności podczas podróży:
   • Szczególna dbałość o higienę w krajach o niskim standardzie sanitarnym
   • Unikanie kąpieli w zbiornikach wody stojącej w regionach endemicznych
   • Stosowanie repelentów chroniących przed owadami przenoszącymi niektóre nicienie