Egzema – przyczyny, objawy i metody leczenia

Egzema (wyprysk) jest jedną z najczęstszych chorób dermatologicznych, dotykającą znaczną część populacji niezależnie od wieku. Stanowi ona grupę niezakaźnych schorzeń skórnych o podłożu zapalnym, które charakteryzują się występowaniem charakterystycznych zmian na skórze. Początkowo objawia się niewielkim zaczerwienieniem, które z czasem przeradza się w obrzęk, grudki i pęcherzyki wypełnione płynem surowiczym. Mimo że dolegliwość ta może znacząco wpływać na jakość życia pacjentów, powodując dyskomfort fizyczny i psychiczny, współczesna medycyna oferuje skuteczne metody diagnozowania i leczenia, które pozwalają kontrolować przebieg choroby i łagodzić jej objawy. Kluczową rolę w terapii odgrywa nie tylko farmakoterapia, ale również odpowiednia pielęgnacja skóry i eliminacja czynników wywołujących zaostrzenie objawów.

Czym jest egzema?

Egzema to niezakaźna choroba skórna charakteryzująca się stanem zapalnym w obrębie naskórka i warstwy brodawkowatej skóry właściwej. Pojęcie to obejmuje szereg schorzeń dermatologicznych o podobnym obrazie klinicznym, jednak różniących się przyczynami i mechanizmami powstawania.

Choroba ta przebiega wielofazowo, zazwyczaj przechodząc przez trzy charakterystyczne stadia:

1. Faza ostra – pojawia się kilka godzin po kontakcie z czynnikiem wywołującym i charakteryzuje się zaczerwienieniem, obrzękiem oraz występowaniem drobnych pęcherzyków wypełnionych płynem, które mogą być rozlane po całym ciele.
2. Faza podostra – stanowi etap pośredni między fazą ostrą a przewlekłą. W tym stadium obserwuje się lekkie złuszczanie naskórka i pojawianie się strupków na rumieniu.
3. Faza przewlekła – rozwija się po trwającym kilka dni stanie zapalnym. Dochodzi wówczas do przerostu naskórka, który intensywnie się złuszcza. Skóra staje się pogrubiona, pomarszczona i sucha.

Rodzaje egzemy

Istnieje kilka głównych typów egzemy, które różnią się etiologią i obrazem klinicznym:

1. Podział ze względu na przyczynę

• Egzema endogenna (wewnątrzpochodna) – związana z uwarunkowaniami genetycznymi i nieprawidłowym funkcjonowaniem układu odpornościowego. Przykładem jest atopowe zapalenie skóry.
• Egzema egzogenna (zewnątrzpochodna) – wywoływana przez czynniki zewnętrzne, najczęściej w wyniku kontaktu skóry z alergenem lub substancją drażniącą.

2. Główne typy kliniczne

• Wyprysk kontaktowy alergiczny – powstaje w wyniku reakcji alergicznej po kontakcie z alergenem (np. nikiel, chrom, składniki kosmetyków).
• Wyprysk kontaktowy niealergiczny – wywołany przez kontakt z substancjami drażniącymi (np. detergenty, rozpuszczalniki).
• Atopowe zapalenie skóry (AZS) – przewlekła choroba zapalna skóry o podłożu genetycznym, związana z nadwrażliwością układu immunologicznego.
• Wyprysk łojotokowy – związany z nadmierną produkcją łoju, często rozwijający się na skutek zakażenia grzybiczego, schorzeń autoimmunologicznych lub nieprawidłowości układu nerwowego.
• Wyprysk potnicowy – charakteryzujący się występowaniem pęcherzyków, najczęściej na dłoniach i stopach.
• Wyprysk modzelowaty – występujący głównie na stopach i dłoniach, często związany z zaburzeniami hormonalnymi lub okresem menopauzalnym.
• Wyprysk podudzi – dotykający głównie osoby starsze, zmiany skórne pojawiają się w obrębie podudzi.
• Wyprysk zawodowy – występujący u osób, które w pracy mają kontakt z substancjami alergizującymi lub drażniącymi.

Przyczyny egzemy

Przyczyny egzemy są złożone i często trudne do jednoznacznego określenia. Do głównych czynników etiologicznych należą:

Czynniki genetyczne

Badania pokazują wyraźny związek między występowaniem egzemy a predyspozycjami genetycznymi. Ryzyko rozwoju choroby znacząco wzrasta, jeśli u bliskich krewnych również występowały schorzenia alergiczne. Statystyki pokazują, że:

• Jeśli jedno z rodziców ma alergię, ryzyko wystąpienia egzemy u dziecka wynosi 30-50%
• Gdy oboje rodzice są alergikami, prawdopodobieństwo wzrasta do 60-80%

Szczególne znaczenie mają mutacje w genie kodującym filagrynę – białko odpowiedzialne za utrzymanie prawidłowej struktury naskórka. Jego niedobór prowadzi do zaburzeń bariery skórnej, co skutkuje zwiększoną przeznaskórkową utratą wody oraz większą podatnością na wnikanie alergenów i patogenów.

Czynniki immunologiczne

U wielu pacjentów z egzemą obserwuje się nieprawidłowe reakcje układu odpornościowego, w tym:

• Nadmierna produkcja przeciwciał IgE
• Zaburzenia równowagi między limfocytami Th1 i Th2
• Zwiększona aktywność komórek tucznych
• Nieprawidłowe funkcjonowanie komórek dendrytycznych skóry

Czynniki środowiskowe

Wśród najczęstszych alergenów i substancji drażniących wywołujących egzemę kontaktową znajdują się:

• Metale: nikiel, chrom, kobalt
• Środki konserwujące: formalina, parabeny
• Składniki kosmetyków: aromaty, olejki eteryczne
• Detergenty i środki czystości
• Lateks i guma
• Substancje chemiczne stosowane w różnych gałęziach przemysłu
• Niektóre rośliny: bylica, bluszcz

W przypadku atopowego zapalenia skóry, zaostrzenie objawów może wywoływać:

• Alergeny pokarmowe (mleko, jaja, orzechy, pszenica)
• Alergeny wziewne (roztocza kurzu domowego, pyłki roślin)
• Mikrorganizmy (szczególnie Staphylococcus aureus)

Inne czynniki

Na występowanie i nasilenie egzemy mogą wpływać również:

• Stres psychiczny
• Zmiany hormonalne
• Klimat (zwłaszcza suche i zimne powietrze)
• Nieprawidłowa pielęgnacja skóry
• Niektóre leki

Objawy egzemy

Objawy egzemy mogą się różnić w zależności od typu schorzenia, wieku pacjenta oraz fazy choroby. Do najczęstszych objawów należą:

Ogólne objawy egzemy

• Zaczerwienienie skóry (rumień) – początkowo miejscowe, które może się rozszerzać
• Obrzęk – szczególnie widoczny na twarzy, powiekach i dłoniach
• Świąd – zwykle intensywny, prowadzący do drapania i dalszego uszkadzania skóry
• Suchość skóry – skóra staje się szorstka, mniej elastyczna
• Łuszczenie się naskórka
• Pęcherzyki wypełnione płynem – charakterystyczne dla fazy ostrej
• Nadżerki i strupy – powstające po pęknięciu pęcherzyków
• Pogrubienie skóry – w fazie przewlekłej, znane jako lichenizacja

Lokalizacja zmian

Egzema może pojawiać się na różnych częściach ciała, często z predylekcją do określonych obszarów, w zależności od typu:

• Atopowe zapalenie skóry:
  • U niemowląt: policzki, skóra głowy, tułów
  • U dzieci: zgięcia łokciowe, podkolanowe, szyja, nadgarstki
  • U dorosłych: twarz, szyja, górna część klatki piersiowej, zgięcia stawowe
• Wyprysk kontaktowy: zmiany pojawiają się w miejscu kontaktu z alergenem, najczęściej na dłoniach, przedramionach, twarzy
• Wyprysk łojotokowy: skóra głowy, obszary za uszami, brwi, fałdy nosowo-wargowe, klatka piersiowa, plecy
• Wyprysk podudzi: okolice podudzi, często towarzyszą mu zaburzenia krążenia żylnego
• Wyprysk potnicowy: dłonie i stopy, zwłaszcza boczne powierzchnie palców

Czy egzema jest zaraźliwa?

Zdecydowanie nie. Egzema nie jest chorobą zakaźną, więc nie można się nią zarazić poprzez kontakt z osobą chorą. Jest to ważna informacja, szczególnie dla osób zmagających się z tą dolegliwością, które z jej powodu mogą być odtrącane lub wykluczane społecznie z obawy przed zarażeniem.

Należy jednak pamiętać, że uszkodzona skóra osób z egzemą jest bardziej podatna na zakażenia bakteryjne, wirusowe czy grzybicze, które w niektórych przypadkach mogą być zakaźne. Dlatego podstawowa higiena i odpowiednia pielęgnacja są niezwykle istotne.

Diagnostyka egzemy

Diagnostyka egzemy opiera się przede wszystkim na:

Wywiadzie lekarskim

Lekarz zbiera szczegółowe informacje dotyczące:

• Występowania objawów i ich charakteru
• Czynników zaostrzających lub łagodzących objawy
• Historii chorób alergicznych w rodzinie
• Stosowanych kosmetyków i środków czystości
• Warunków pracy i narażenia na czynniki środowiskowe
• Dotychczasowego leczenia i jego skuteczności

Badaniu przedmiotowym

Podczas badania lekarz ocenia:

• Charakter zmian skórnych
• Ich lokalizację
• Fazę choroby
• Obecność powikłań (np. nadkażenia bakteryjne)

Testach diagnostycznych

W zależności od podejrzewanego typu egzemy, lekarz może zlecić:

• Testy płatkowe (patch tests) – służące do wykrywania alergii kontaktowej; polegają na aplikacji potencjalnych alergenów na skórę pleców na 48 godzin i ocenie reakcji po tym czasie
• Testy punktowe (prick tests) – wykonywane w przypadku podejrzenia alergii wziewnej lub pokarmowej
• Badania laboratoryjne:
  • Poziom całkowitego IgE w surowicy
  • Oznaczenie swoistych przeciwciał IgE przeciwko konkretnym alergenom
  • Badanie eozynofilii we krwi
  • Badanie cytologiczne wydzieliny z nosa lub zeskrobiny ze zmian skórnych
• Badanie histopatologiczne – rzadko wykonywane, pomocne w przypadkach wątpliwych diagnostycznie

Leczenie egzemy

Leczenie egzemy jest złożone i wymaga indywidualnego podejścia. Podstawą terapii jest:

1. Eliminacja czynników wywołujących i zaostrzających objawy

• Identyfikacja i unikanie kontaktu z alergenami
• Zmiana środków higieny na hipoalergiczne
• Modyfikacja środowiska pracy w przypadku wyprysku zawodowego
• Unikanie czynników drażniących skórę (np. szorstkie tkaniny, wysokie temperatury)

2. Farmakoterapia miejscowa

Glikokortykosteroidy miejscowe

Są podstawowymi lekami w leczeniu egzemy ze względu na ich silne działanie przeciwzapalne. W zależności od lokalizacji i nasilenia zmian stosuje się preparaty o różnej sile działania:

• Słabe: hydrokortyzon (0,5-1%) – stosowany głównie na twarz, szyję, okolice pachwin i pachowe
• Średniej mocy: mometazon, flutykazon – aplikowane na tułów i kończyny
• Silne: betametazon, klobetazol – zarezerwowane dla ciężkich, opornych przypadków

Glikokortykosteroidy dostępne są w różnych postaciach:

• Maści – na zmiany suche, zliszajowacone
• Kremy – na zmiany o średniej wilgotności
• Lotiony, roztwory – na skórę owłosioną
• Aerozole – na zmiany sączące

Inhibitory kalcyneuryny

• Takrolimus (0,03% i 0,1%) i pimekrolimus (1%) – alternatywa dla steroidów, szczególnie w leczeniu przewlekłym i na delikatnych obszarach (twarz, okolice narządów płciowych)
• Nie powodują atrofii skóry i innych działań niepożądanych charakterystycznych dla steroidów
• Mają działanie immunomodulujące, hamują aktywację limfocytów T

Antybiotyki miejscowe

Stosowane w przypadku nadkażenia bakteryjnego zmian wypryskowatych:

• Mupirocyna
• Kwas fusydowy
• Preparaty złożone z antybiotykiem i steroidem

3. Leczenie ogólne

Leki przeciwhistaminowe

• Stosowane głównie w celu łagodzenia świądu
• Preparaty I generacji (np. hydroksyzyna) – mają działanie sedatywne, przydatne przy nasilonym świądzie nocnym
• Preparaty II generacji (np. cetyryzyna, loratadyna, bilastyna) – nie powodują senności, można je stosować długotrwale

Glikokortykosteroidy ogólne

• Zarezerwowane dla ciężkich, opornych przypadków
• Stosowane krótkotrwale ze względu na ryzyko działań niepożądanych
• Najczęściej stosowane: prednizon, metyloprednizolon

Leki immunosupresyjne

W przypadkach opornych na standardowe leczenie:

• Cyklosporyna A
• Metotreksat
• Azatiopryna
• Mykofenolan mofetylu

Leki biologiczne

Najnowsza grupa leków stosowanych w ciężkich przypadkach AZS:

• Dupilumab – przeciwciało monoklonalne skierowane przeciwko receptorowi dla IL-4/IL-13

4. Fototerapia

• Naświetlania UVB lub PUVA (psoralen + UVA)
• Stosowane w przewlekłych, rozległych zmianach
• Wykazują działanie przeciwzapalne i immunomodulujące

5. Odpowiednia pielęgnacja skóry

To kluczowy element leczenia, często decydujący o powodzeniu terapii:

• Emolienty – preparaty nawilżające i natłuszczające skórę, odbudowujące barierę naskórkową:
  • Kremy, balsamy, maści, olejki do kąpieli
  • Powinny być stosowane kilka razy dziennie, szczególnie po kąpieli
  • Bez konserwantów, barwników i substancji zapachowych
• Higiena:
  • Krótkie kąpiele (5-10 minut) w letniej wodzie
  • Używanie delikatnych, bezwonnych środków myjących o pH zbliżonym do pH skóry
  • Delikatne osuszanie skóry przez dotykanie ręcznikiem, nie pocieranie
  • Unikanie mydła i silnych detergentów
• Ubrania:
  • Z naturalnych materiałów (bawełna, len)
  • Przewiewne, nieuciskające
  • Prane w hipoalergicznych środkach

Naturalne metody wspomagające leczenie egzemy

Oprócz standardowej farmakoterapii, w leczeniu egzemy pomocne mogą być również metody naturalne:

Zioła o działaniu przeciwzapalnym

• Rumianek – działa łagodząco i przeciwzapalnie, można stosować w formie okładów lub dodatku do kąpieli
• Nagietek – przyspiesza gojenie, zmniejsza stan zapalny
• Aloes – działa nawilżająco i kojąco
• Jeżówka (Echinacea) – wspomaga układ odpornościowy, może być stosowana wewnętrznie i zewnętrznie
• Owies – zawiera substancje łagodzące podrażnienia i świąd

Suplementacja

• Kwasy omega-3 – mają działanie przeciwzapalne, znajdują się w oleju z ryb, oleju lnianym
• Probiotyki – mogą pomagać w regulacji odpowiedzi immunologicznej
• Witamina D – wspomaga funkcje immunologiczne
• Witamina E – ma właściwości antyoksydacyjne i wspiera regenerację skóry

Dieta przeciwzapalna

W wielu przypadkach egzemy, szczególnie przy atopowym zapaleniu skóry, odpowiednia dieta może przynieść znaczącą poprawę:

• Eliminacja potencjalnych alergenów pokarmowych – najczęściej: mleko krowie i jego przetwory, jaja, pszenica, soja, orzechy
• Ograniczenie produktów wysoko przetworzonych – zawierających konserwanty, barwniki i sztuczne dodatki
• Zwiększenie spożycia antyoksydantów – zawartych w kolorowych warzywach i owocach
• Włączenie źródeł kwasów omega-3 – tłuste ryby morskie, orzechy włoskie, nasiona lnu i chia

Profilaktyka egzemy

Profilaktyka egzemy skupia się głównie na:

• Wzmacnianiu bariery skórnej – regularne stosowanie emolientów, unikanie nadmiernego mycia i drażniących środków higieny
• Unikaniu znanych alergenów i czynników drażniących
• Kontrolowaniu stresu – techniki relaksacyjne, regularna aktywność fizyczna
• Utrzymywaniu optymalnych warunków w mieszkaniu – temperatura 18-20°C, wilgotność powietrza 40-60%
• Noszeniu odpowiedniej odzieży – luźne ubrania z naturalnych materiałów

Bibliografia

1. Weidinger, S., & Novak, N. (2016). Atopic dermatitis. The Lancet, 387(10023), 1109-1122. DOI: 10.1016/S0140-6736(15)00149-X PMID: 26377142
2. Eichenfield, L. F., Tom, W. L., Chamlin, S. L., Feldman, S. R., Hanifin, J. M., Simpson, E. L., Berger, T. G., Bergman, J. N., Cohen, D. E., Cooper, K. D., Cordoro, K. M., Davis, D. M., Krol, A., Margolis, D. J., Paller, A. S., Schwarzenberger, K., Silverman, R. A., Williams, H. C., Elmets, C. A., Block, J., Harrod, C. G., Smith Begolka, W., & Sidbury, R. (2014). Guidelines of care for the management of atopic dermatitis: section 1. Diagnosis and assessment of atopic dermatitis. Journal of the American Academy of Dermatology, 70(2), 338-351. DOI: 10.1016/j.jaad.2013.10.010 PMID: 24290431
3. Silverberg, J. I., & Hanifin, J. M. (2013). Adult eczema prevalence and associations with asthma and other health and demographic factors: a US population-based study. Journal of Allergy and Clinical Immunology, 132(5), 1132-1138. DOI: 10.1016/j.jaci.2013.08.031 PMID: 24094544
4. Thyssen, J. P., Johansen, J. D., Linneberg, A., & Menné, T. (2010). The epidemiology of hand eczema in the general population–prevalence and main findings. Contact Dermatitis, 62(2), 75-85. DOI: 10.1111/j.1600-0536.2009.01669.x PMID: 20136890