Wirus HIV – drogi zakażenia, objawy, leczenie i profilaktyka

Wirus HIV (Human Immunodeficiency Virus) jest jednym z najpoważniejszych zagrożeń dla zdrowia publicznego na świecie. Według szacunków w Polsce aż 2/3 zakażonych nie zdaje sobie sprawy z tego, że jest nosicielem wirusa, a co za tym idzie, nie leczy się i nie stosuje żadnych środków profilaktycznych, aby nie zarazić innych. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest zarówno nieświadomość zagrożenia, jak i strach przed wykonaniem testu. Pomimo wielu kampanii informacyjnych wiele osób nadal nie wie, w jaki sposób można się zarazić wirusem HIV, jak rozpoznać objawy zakażenia oraz jak przebiega leczenie. Warto więc poszerzyć swoją wiedzę na ten temat, aby chronić siebie i innych przed potencjalnym zakażeniem.

Czym jest HIV i AIDS?

HIV to ludzki wirus nabytego niedoboru odporności, który atakuje i uszkadza komórki układu odpornościowego człowieka. Wirusa wyizolowano po raz pierwszy w 1983 roku, chociaż pierwsze przypadki choroby opisano już na początku lat 80. XX wieku. HIV należy do rodziny retrowirusów i infekuje głównie komórki układu odpornościowego – limfocyty T CD4, monocyty i makrofagi.

Wyróżnia się dwa typy wirusa: HIV-1 (występujący powszechnie na całym świecie) oraz HIV-2 (występujący głównie w Afryce Zachodniej). Wirus przenosi się poprzez kontakt z płynami ustrojowymi osoby zakażonej, takimi jak krew, nasienie, wydzielina z pochwy czy mleko matki.

AIDS (Acquired Immune Deficiency Syndrome) to zespół nabytego niedoboru odporności, będący końcowym stadium zakażenia HIV. Pojawia się, gdy układ odpornościowy jest tak osłabiony przez wirusa, że nie jest w stanie bronić organizmu przed infekcjami i chorobami. Bez leczenia, od momentu zakażenia HIV do rozwoju AIDS upływa średnio 8-10 lat.

Drogi zakażenia HIV

Wirus HIV przenosi się tylko trzema drogami:

1. Poprzez krew – zakażenie następuje, gdy krew zawierająca wirusa dostanie się do krwiobiegu drugiej osoby poprzez uszkodzoną skórę lub błony śluzowe. Do takiej sytuacji może dojść podczas:
   • Używania tej samej igły lub strzykawki przez więcej niż jedną osobę (szczególnie wśród osób przyjmujących narkotyki dożylnie)
   • Korzystania z niesterylnych narzędzi medycznych, tatuażu lub piercingu
   • Transfuzji krwi (obecnie ryzyko w krajach rozwiniętych jest minimalne ze względu na badania wszystkich próbek krwi)
   • Przypadkowego zakłucia się igłą od osoby zakażonej (dotyczy głównie pracowników służby zdrowia)
2. Poprzez kontakty seksualne – zarażenie może nastąpić podczas niezabezpieczonych kontaktów seksualnych (waginalnych, analnych lub oralnych) z osobą zakażoną. Ryzyko przeniesienia wirusa znacznie wzrasta, gdy obecne są inne choroby przenoszone drogą płciową, które mogą powodować rany lub owrzodzenia. Stosowanie prezerwatywy znacznie ogranicza ryzyko zakażenia, ale tylko wtedy, gdy jest ona dobrej jakości, została poprawnie założona i nie zsunie się podczas stosunku.
3. Z matki na dziecko – zakażona matka może przekazać wirusa swojemu dziecku podczas ciąży (przez łożysko), porodu lub karmienia piersią. Ryzyko takiej transmisji można radykalnie zmniejszyć poprzez stosowanie odpowiedniego leczenia antyretrowirusowego u matki, poród przez cesarskie cięcie oraz rezygnację z karmienia piersią.

Warto podkreślić, że HIV nie przenosi się przez:

• Codzienne kontakty, jak podanie ręki, przytulenie czy pocałunki
• Korzystanie ze wspólnych sztućców, naczyń czy ręczników
• Korzystanie z tych samych toalet, basenów czy saun
• Kaszel, kichanie, łzy czy pot
• Ugryzienia owadów czy kontakt ze zwierzętami

Objawy zakażenia HIV

Przebieg zakażenia HIV można podzielić na kilka charakterystycznych faz:

1. Ostra choroba retrowirusowa

Występuje u większości zakażonych po 2-4 tygodniach od momentu zakażenia. Objawy przypominają grypę i utrzymują się około 2 tygodni:

• Gorączka (u około 75-85% chorych)
• Nudności (70%)
• Bóle mięśniowo-stawowe (60%)
• Wysypka grudkowo-plamista na twarzy, tułowiu i dłoniach (60%)
• Bóle głowy (50%)
• Bóle gardła (45%)
• Powiększenie węzłów chłonnych (40%)
• Bóle brzucha, biegunka, utrata apetytu

Na tym etapie ilość wirusa we krwi (wiremia) jest bardzo wysoka, co sprawia, że osoba zakażona jest szczególnie zakaźna.

2. Stadium bezobjawowe

Po ustąpieniu objawów ostrej choroby retrowirusowej następuje okres bezobjawowy, który może trwać od 1,5 roku do nawet 15 lat. W tym czasie nie występują żadne objawy, choć wirus nadal się namnaża i systematycznie niszczy układ odpornościowy.

3. Przetrwała uogólniona limfadenopatia

Charakteryzuje się utrzymującym się powiększeniem węzłów chłonnych w co najmniej dwóch lokalizacjach (poza pachwinami) przez okres przekraczający 3 miesiące. Mogą też wystąpić: przewlekłe zmęczenie, bóle głowy, częstsze infekcje skóry, dróg oddechowych i przewodu pokarmowego.

4. Stadium objawowe zakażenia HIV

W tym okresie pojawiają się różne objawy wynikające z postępującego osłabienia układu odpornościowego:

• Półpasiec, zwłaszcza rozległy lub nawracający
• Choroby skóry i błon śluzowych (np. kandydoza gardła lub pochwy)
• Gorączka utrzymująca się dłużej niż 1 miesiąc
• Przewlekła biegunka
• Neuropatia obwodowa
• Listerioza
• Zapalenie narządów miednicy mniejszej

5. Pełnoobjawowy AIDS

W tej fazie pojawiają się tak zwane choroby wskaźnikowe, czyli schorzenia, które niezwykle rzadko występują u osób z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym:

• Zakażenia oportunistyczne (np. pneumocystozowe zapalenie płuc, toksoplazmoza mózgu, kryptokokoza)
• Nowotwory (mięsak Kaposiego, chłoniaki, inwazyjny rak szyjki macicy)
• Zespół wyniszczenia związany z HIV
• Encefalopatia (demencja) związana z HIV

Diagnostyka zakażenia HIV

Rozpoznanie zakażenia HIV opiera się na badaniach laboratoryjnych. Standardowo wykonuje się testy, które wykrywają przeciwciała przeciwko wirusowi HIV lub jednocześnie przeciwciała i antygen p24 wirusa. W przypadku dodatniego wyniku testu przesiewowego, należy wykonać badanie potwierdzające.

Istotną kwestią w diagnostyce jest tzw. okno serologiczne – czas od momentu zakażenia do pojawienia się we krwi przeciwciał w ilości możliwej do wykrycia przez test. W zależności od rodzaju testu, okno serologiczne może trwać od 2 do 12 tygodni.

W Polsce badania w kierunku HIV można wykonać:

• W punktach konsultacyjno-diagnostycznych (PKD) – bezpłatnie i anonimowo
• W laboratoriach diagnostycznych – na podstawie skierowania od lekarza lub odpłatnie
• Za pomocą testów domowych dostępnych w aptekach (wymagają potwierdzenia w laboratorium)

Leczenie zakażenia HIV

Chociaż nie ma leku, który całkowicie eliminowałby wirusa HIV z organizmu, dostępne są skuteczne metody leczenia spowalniające rozwój zakażenia. Podstawą jest kombinowana terapia antyretrowirusowa (ARV), polegająca na stosowaniu kilku leków jednocześnie.

Grupy leków stosowanych w terapii HIV:

• Nukleozydowe/nukleotydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (np. abakawir, tenofowir, zydowudyna)
• Nienukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (np. efawirenz, newirapina)
• Inhibitory proteazy (np. atazanawir, darunawir)
• Inhibitory integrazy (np. raltegrawir, dolutegrawir)
• Inhibitory wejścia (np. marawirok)

Leczenie antyretrowirusowe w Polsce jest bezpłatne dla każdego zakażonego. Celem terapii jest obniżenie ilości wirusa we krwi do poziomu niewykrywalnego, co pozwala na odbudowę układu odpornościowego i znacząco zmniejsza ryzyko przeniesienia wirusa na inne osoby.

Kluczowe jest wczesne rozpoznanie zakażenia i szybkie rozpoczęcie leczenia. Przy odpowiedniej terapii, przewidywana długość życia osoby zakażonej HIV jest obecnie zbliżona do przeciętnej długości życia w populacji ogólnej.

Profilaktyka zakażenia HIV

Aby zmniejszyć ryzyko zakażenia HIV, warto stosować się do następujących zasad:

1. Bezpieczniejszy seks:
   • Stosowanie prezerwatyw podczas każdego stosunku seksualnego
   • Ograniczenie liczby partnerów seksualnych
   • Regularne badania w kierunku HIV i innych chorób przenoszonych drogą płciową
2. Bezpieczniejsze korzystanie z igieł:
   • Unikanie używania wspólnych igieł, strzykawek i innego sprzętu do iniekcji
   • Korzystanie wyłącznie ze sterylnych narzędzi podczas zabiegów medycznych, tatuażu czy piercingu
3. Profilaktyka przed i po ekspozycji na wirusa:
   • Profilaktyka przedekspozycyjna (PrEP) – stosowanie leków antyretrowirusowych przez osoby niezakażone, ale z wysokim ryzykiem zakażenia
   • Profilaktyka poekspozycyjna (PEP) – stosowanie leków antyretrowirusowych po potencjalnej ekspozycji na wirusa (np. po ryzykownym kontakcie seksualnym, zakłuciu się igłą)
4. Profilaktyka zakażeń wertykalnych (matka-dziecko):
   • Wykonywanie testu na HIV przez kobiety planujące ciążę lub będące w ciąży
   • Stosowanie leczenia antyretrowirusowego u zakażonych kobiet w ciąży
   • Wybór odpowiedniego sposobu porodu
   • Unikanie karmienia piersią przez zakażone matki (w krajach, gdzie dostępne są substytuty mleka matki)

Życie z HIV

Osoby zakażone HIV, które są skutecznie leczone, mogą prowadzić normalne, aktywne i długie życie. Ważne jest, aby:

• Regularnie przyjmować leki i kontrolować stan zdrowia
• Dbać o zdrowy styl życia (odpowiednia dieta, aktywność fizyczna, unikanie używek)
• Chronić partnerów seksualnych poprzez stosowanie prezerwatyw i informowanie ich o swoim statusie
• Korzystać ze wsparcia psychologicznego i grup wsparcia w razie potrzeby

Osoby żyjące z HIV nie mają obowiązku informowania o swoim zakażeniu kogokolwiek poza partnerem seksualnym. W codziennych kontaktach społecznych i zawodowych nie ma ryzyka przeniesienia wirusa.

Bibliografia

1. Deeks SG, Overbaugh J, Phillips A, Buchbinder S. HIV infection. Nature Reviews Disease Primers. 2015;1:15035. DOI: 10.1038/nrdp.2015.35 PMID: 27188527
2. Cohen MS, Chen YQ, McCauley M, et al. Prevention of HIV-1 infection with early antiretroviral therapy. New England Journal of Medicine. 2011;365(6):493-505. DOI: 10.1056/NEJMoa1105243 PMID: 21767103
3. Eisinger RW, Dieffenbach CW, Fauci AS. HIV viral load and transmissibility of HIV infection: undetectable equals untransmittable. JAMA. 2019;321(5):451-452. DOI: 10.1001/jama.2018.21167 PMID: 30629090
4. Palella FJ Jr, Delaney KM, Moorman AC, et al. Declining morbidity and mortality among patients with advanced human immunodeficiency virus infection. New England Journal of Medicine. 1998;338(13):853-860. DOI: 10.1056/NEJM199803263381301 PMID: 9516219