Adenowirusy – niewidzialni wrogowie układu odpornościowego: od infekcji dróg oddechowych po zapalenie spojówek

Adenowirusy to grupa wirusów zawierających dwuniciowe DNA, które są powszechną przyczyną infekcji u ludzi na całym świecie. Charakteryzują się dużą odpornością na czynniki środowiskowe, co umożliwia im przetrwanie poza organizmem człowieka przez dłuższy czas. Spośród zidentyfikowanych ponad 50 serotypów adenowirusów, tylko około jedna trzecia wywołuje choroby u ludzi. Mogą one atakować różne układy organizmu, w tym drogi oddechowe, przewód pokarmowy i narząd wzroku, wywołując szereg symptomów o różnym nasileniu – od łagodnych infekcji po poważne schorzenia wymagające hospitalizacji, szczególnie u osób z obniżoną odpornością, małych dzieci oraz osób starszych.

Charakterystyka adenowirusów

Adenowirusy należą do rodzaju Mastadenovirus i wyróżniają się specyficzną budową. Ich nazwa pochodzi od miejsca, w którym zostały po raz pierwszy wykryte – tkanki adenoidalnej migdałków. Wirusy te mają wielkość około 80 nm i posiadają charakterystyczny kapsyd (płaszcz białkowy), z którego wierzchołków odchodzą włókna białkowe.

Ich genom zawiera dwuniciowy DNA, co stanowi o ich stabilności w środowisku. Gatunki adenowirusów wywołujące choroby u ludzi są oznaczone literami od A do G, a każda podgrupa może atakować różne układy organizmu:

• Podgrupa A – układ pokarmowy, moczowy, oddechowy
• Podgrupa B – układ pokarmowy, moczowy, oddechowy, oczy
• Podgrupa C – układ pokarmowy, moczowy, oddechowy
• Podgrupa D – oczy, układ pokarmowy
• Podgrupa E – oczy, układ oddechowy
• Podgrupa F – układ pokarmowy
• Podgrupa G – układ pokarmowy

Adenowirusy są znane ze swojej zdolności do przetrwania w niesprzyjających warunkach. Wykazują odporność na wysokie temperatury, wysuszenie oraz wiele powszechnie stosowanych środków dezynfekcyjnych, co znacząco utrudnia zapobieganie ich rozprzestrzenianiu się.

Drogi zakażenia

Adenowirusy mogą przenosić się różnymi drogami, w zależności od konkretnego serotypu. Najczęstsze drogi zakażenia to:

1. Droga kropelkowa – poprzez wdychanie kropelek wydzieliny oddechowej zawierającej wirusy
2. Droga fekalno-oralna – poprzez spożycie zanieczyszczonej wody lub żywności
3. Poprzez kontakt z zakażoną wodą – na basenach, kąpieliskach
4. Poprzez kontakt z zakażonymi powierzchniami i przedmiotami
5. Poprzez bezpośredni kontakt z osobą zakażoną

Ze względu na dużą odporność adenowirusów na czynniki środowiskowe i środki odkażające, a także różnorodność dróg przenoszenia, zakażenia często mają charakter epidemiczny. Szczególnie narażone są miejsca, gdzie przebywa wiele osób, takie jak:

• Szkoły i przedszkola
• Żłobki
• Szpitale
• Baseny publiczne
• Koszary wojskowe
• Ośrodki opieki dziennej

W przypadku niektórych typów adenowirusów obserwuje się sezonowość zakażeń. Na przykład, dziecięce zapalenie gardła i spojówek częściej występuje w okresie letnim.

Objawy zakażenia adenowirusami

Objawy zakażenia adenowirusami zależą od miejsca, w którym rozwija się infekcja, oraz od konkretnego serotypu wirusa. Okres wylęgania wynosi zazwyczaj od 2 do 14 dni dla zakażeń układu oddechowego i od 3 do 10 dni dla zakażeń układu pokarmowego.

Zakażenia układu oddechowego

Najczęstszą postacią kliniczną zakażenia adenowirusami jest ostre zapalenie górnych dróg oddechowych. Typowe objawy to:

• Gorączka (często wysoka, nawet do 39°C)
• Ból gardła
• Przekrwienie błony śluzowej nosa i katar
• Kaszel (często suchy)
• Powiększenie węzłów chłonnych szyjnych
• Ogólne osłabienie i złe samopoczucie
• Bóle głowy i mięśni

U niemowląt i małych dzieci adenowirusy mogą powodować zapalenie oskrzeli i zapalenie płuc, które są potencjalnie poważniejszymi schorzeniami. Stanowią one przyczynę około 10-20% zapaleń płuc u dzieci. U dorosłych, szczególnie rekrutów wojskowych, może wystąpić tzw. ostry zespół oddechowy, charakteryzujący się wysoką gorączką, dreszczami i nasilonymi objawami ze strony układu oddechowego.

Odrębnym zespołem chorobowym jest gorączka z nieżytem gardła i spojówek, która często występuje epidemicznie wśród dzieci korzystających z basenów kąpielowych. Choroba ta objawia się zapaleniem gardła, katarem, gorączką, powiększeniem węzłów chłonnych szyjnych oraz nieropnym zapaleniem spojówek.

Zakażenia układu pokarmowego

Adenowirusy są drugą po rotawirusach najczęstszą przyczyną wirusowych biegunek u dzieci. Ostre nieżyty żołądkowo-jelitowe wywołane przez adenowirusy charakteryzują się następującymi objawami:

• Wodnista biegunka (bez krwawych podbiegnięć)
• Wymioty
• Gorączka
• Bóle brzucha
• Odwodnienie

Zapalenie żołądka i jelit wywołane przez adenowirusy dotyczy głównie dzieci do 2. roku życia. W przeciwieństwie do rotawirusów, które wykazują sezonowość i nasilają się w okresie jesienno-zimowym, zakażenia adenowirusowe układu pokarmowego występują przez cały rok.

Zakażenia narządu wzroku

Adenowirusy są jedną z głównych przyczyn zapaleń spojówki i rogówki. Epidemiczne zapalenie spojówek i rogówki (nazywane także „różowym okiem”) wywołane przez adenowirusy charakteryzuje się:

• Łzawieniem
• Zaczerwienieniem oka
• Obrzękiem powiek
• Uczuciem ciała obcego w oku
• Bolesnością gałki ocznej
• Światłowstrętem
• Zamgleniem widzenia

Zakażenie początkowo może być jednostronne, ale często przechodzi na drugie oko. Zapalenie spojówek może mieć charakter krwotoczny. W przypadku zapalenia rogówki na jej powierzchni mogą pojawić się białe plamki, a rogówka może stać się mętna. Chorobie tej często towarzyszy powiększenie węzłów chłonnych przyusznych i gorączka.

Do zakażenia spojówek i rogówki predysponuje przebywanie na oddziałach okulistycznych, używanie soczewek kontaktowych, korzystanie ze wspólnych ręczników oraz pływalnie i kąpieliska.

Inne zakażenia adenowirusowe

Oprócz wymienionych powyżej, adenowirusy mogą wywoływać również inne schorzenia:

• Krwotoczne zapalenie pęcherza moczowego – występuje głównie u dzieci w wieku 6-15 lat, częściej u chłopców. Objawia się nagłym wystąpieniem krwiomoczu bez objawów zakażenia układu moczowego.
• Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu – rzadkie przypadki, głównie u osób z upośledzoną odpornością.
• Zapalenie mięśnia sercowego, wątroby i nerek – występuje sporadycznie, głównie jako powikłanie u osób z obniżoną odpornością.

Grupy szczególnego ryzyka

Choć większość infekcji adenowirusowych ma łagodny przebieg i ustępuje samoistnie, niektóre grupy pacjentów są szczególnie narażone na ciężki przebieg zakażenia i powikłania:

1. Niemowlęta i małe dzieci – szczególnie narażone na zakażenia układu oddechowego i pokarmowego. U niemowląt zakażenie może prowadzić do zapalenia oskrzelików i płuc.
2. Osoby starsze – ze względu na osłabiony układ odpornościowy.
3. Osoby z obniżoną odpornością – pacjenci po przeszczepieniach, w trakcie leczenia immunosupresyjnego, onkologicznego, z zaburzeniami odporności.
4. Osoby z przewlekłymi chorobami układu oddechowego lub serca – adenowirusy mogą powodować zaostrzenie istniejących schorzeń.

U osób z grup ryzyka adenowirusy mogą powodować zakażenia jedno- lub wielonarządowe, które mogą prowadzić do poważnych powikłań, a nawet zgonu.

Diagnostyka zakażeń adenowirusowych

Diagnostyka zakażeń adenowirusowych rozpoczyna się od wywiadu lekarskiego i badania przedmiotowego. Ponieważ objawy są często mało charakterystyczne i mogą przypominać inne infekcje wirusowe, konieczne jest wykonanie badań dodatkowych.

Metody diagnostyczne obejmują:

1. Badania immunoenzymatyczne (testy ELISA) – wykrywają antygeny adenowirusów w próbkach klinicznych, takich jak wymazy z gardła, kał, mocz.
2. Badania molekularne (PCR) – pozwalają na wykrycie materiału genetycznego wirusa, charakteryzują się wysoką czułością i swoistością.
3. Testy immunochromatograficzne (IC) lub immunofluorescencyjne (IF) – szybkie testy do wykrywania antygenów wirusa.
4. Hodowle wirusowe – umożliwiają izolację i identyfikację wirusa, ale są czasochłonne.
5. Badania serologiczne – wykrywają przeciwciała przeciwko adenowirusom we krwi pacjenta.

Materiał do badań może stanowić:

• Wymaz z gardła, spojówek lub odbytu
• Kał
• Mocz
• Krew
• Popłuczyny z dróg oddechowych

Leczenie zakażeń adenowirusowych

Nie istnieje specyficzne leczenie przeciwwirusowe skierowane przeciwko adenowirusom. Terapia opiera się głównie na leczeniu objawowym i wspomagającym, które ma na celu złagodzenie dolegliwości i zapobieganie powikłaniom.

Leczenie objawowe obejmuje:

1. Leki przeciwgorączkowe i przeciwbólowe – paracetamol lub ibuprofen w dawkach dostosowanych do wieku pacjenta.
2. Odpowiednie nawodnienie – szczególnie ważne w przypadku gorączki i biegunek, aby zapobiec odwodnieniu.
3. Leki łagodzące objawy ze strony układu oddechowego – krople do nosa zmniejszające przekrwienie błony śluzowej, leki wykrztuśne, przeciwkaszlowe.
4. Leki przeciwbiegunkowe – w przypadku nasilonych biegunek, zawsze pod kontrolą lekarza, szczególnie u małych dzieci.
5. Krople do oczu – w przypadku zapalenia spojówek i rogówki, często zawierające środki przeciwzapalne.

W ciężkich przypadkach zakażeń, szczególnie u pacjentów z obniżoną odpornością, podejmowano próby stosowania leków przeciwwirusowych, takich jak cidofowir czy rybawiryna, jednak wyniki tych terapii nie są jednoznaczne i leki te nie są powszechnie stosowane w zakażeniach adenowirusowych.

Leczenie szpitalne

Hospitalizacja może być konieczna w przypadku:

• Ciężkiego odwodnienia spowodowanego biegunką i wymiotami
• Zapalenia płuc z niewydolnością oddechową
• Ciężkich zakażeń u osób z obniżoną odpornością
• Powikłań, takich jak zapalenie mięśnia sercowego czy zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych

Profilaktyka zakażeń adenowirusowych

Dla ogólnej populacji nie ma dostępnej szczepionki przeciwko adenowirusom. W przeszłości w jednostkach wojskowych USA stosowano atenuowaną (osłabioną) szczepionkę przeciwko serotypom 4 i 7, jednak obecnie nie jest ona powszechnie używana.

Profilaktyka zakażeń adenowirusowych opiera się głównie na zapobieganiu rozprzestrzeniania się wirusa poprzez:

1. Częste mycie rąk – zwłaszcza po kontakcie z osobami chorymi, po korzystaniu z toalety, przed jedzeniem.
2. Unikanie dotykania oczu, nosa i ust nieumytymi rękami.
3. Przestrzeganie zasad higieny – używanie tylko swoich ręczników, pościeli, przyborów toaletowych.
4. Unikanie bliskiego kontaktu z osobami chorymi.
5. Zakrywanie ust i nosa podczas kaszlu i kichania.
6. Regularne czyszczenie i dezynfekcja powierzchni często dotykanych.
7. Chlorowanie wody w basenach – pomaga ograniczyć rozprzestrzenianie się wirusa.
8. Dezynfekcja narzędzi okulistycznych – aby zapobiec zakażeniom ocznym.
9. Noszenie maseczek w okresach zwiększonej zachorowalności – szczególnie w skupiskach ludzkich.
10. Dbanie o ogólną odporność organizmu – poprzez zbilansowaną dietę, odpowiedni odpoczynek, aktywność fizyczną, unikanie stresu i używek.

Bibliografia

1. Lion T. Adenovirus infections in immunocompetent and immunocompromised patients. Clinical Microbiology Reviews. 2014;27(3):441-462. DOI: 10.1128/CMR.00116-13 PMID: 24982316
2. Lynch JP 3rd, Kajon AE. Adenovirus: Epidemiology, Global Spread of Novel Serotypes, and Advances in Treatment and Prevention. Seminars in Respiratory and Critical Care Medicine. 2016;37(4):586-602. DOI: 10.1055/s-0036-1584923 PMID: 27486739
3. Khanal S, Ghimire P, Dhamoon AS. The Repertoire of Adenovirus in Human Disease: The Innocuous to the Deadly. Biomedicines. 2018;6(1):30. DOI: 10.3390/biomedicines6010030 PMID: 29518985
4. Cederwall S, Påhlman LI. Respiratory adenovirus infections in immunocompetent and immunocompromised adult patients. Epidemiology & Infection. 2020;147:e328. DOI: 10.1017/S0950268819002176 PMID: 31896387